П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
.8 .5 . Дауысты дыбыстардың жұтылуы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 9 .8 .5 . Дауысты дыбыстардың жұтылуы
Қазақ тіліндегі үш тұлғашықтардан тұратын қосы м ш а тұлғаны ң жеке дауыссы з дыбыстан тұраты н дауы сты д ы б ы сқа а я қ т а л ғ а н сөзге ж а л ғ а н ы п б а р ы п қ а л ы п т а с қ а н ы ж ө н ін д е ж о ға р ы д а айты лды . Ал д ауы ссы з д ы б ы сқа аяқталған сөзге бұл қосымшалар -ыт, -іт, -ыс, -іс, -ып, -іп болып жалғануы керек еді. М ысалы, қақ+ыт - қағыт, жап+ыс - жабыс, бөл+іп - бөліп т.б. Д егенм ен осы ж ұрн ақтарды ң іш інде -ыт, -іт дауыссыз дыбысқа да тек (т) күйінде жалғана береді. Бірақ бұлар барлық дауыссыз дыбыстан к е й ін ем ес [р], [н], [л], [й] д ы б ы стар ы н а ж алғанғанда жүзеге асады. Себебі р, н, л, й дыбыстарынан кейін келген (ы), (і) дыбыстары- жұтылып (т)-ның өзі ғана жалғанғандай болады. Мысалы, шұбар+ыт, мұнар+ыттүрінде есім сөзден етістік жасалғанда олар шұбарт, м ұнарт т \рт т дыбысталады. Бірақ шаң+ыт - шаңыт дегенде (ы) дыбысы жұтылмайды. Бұл айырмаш ылық ң дыбысының тіл арты, р дыбысының тіл ұшы С Ш Қ Ү Р Ы Л Ы М Ы Н Ы Д Ы ҚШ АМ ДА ЛУ Ы 171 арқылы жасалуына байланысты. Тіл арты (ң) д ы б ы сы н ан кейін (т) тіркесе алм айды . Д ем ек -ыт, -іт қосымш асы үнді дыбыстардың тек тіл алды дыбысымен қатар келгенде ғана дауысты ^(ы), (і) жұтылып кетеді екен. Қазіргі қазақ тілінде үйіт -үйт, киіт - кит, N еліт - елт, бұлыт - бұлт, кіліт - кілт , бөріт - бөрт сияқты сөздердің әдеби тілде соң ғы жұбы қолданылғанмен, сөйлеу тілінде алғашқылары да к е з д е с е т ін і б е л г іл і. Д е м е к , ә д е б и т іл д егі нұсқалары дауысты дыбыстың жұтылу жолымен ықш амдалып қалыптасқан деуге болады. Сондай-ақ өзгелік етістің сөйле+т, жара+т, қара+ т дегендегі [т] ж ұрн ағы н ы ң ағы л+ т , тарыл+т, жаңыл+т, ағар+т, көгер+т, қаіиыр+т, қуан+т, өкін+т, қағын+т түрінде жалғануын да осылай жұтылу амалымен түсінген жөн. Ал сын есімнің шырай піш інін жасайтын [т] ж ұрнағы ны ң да қызғыл+т, бозғыл+т болып жалғануы да [л] дыбысыны ң дауысты дыбысты ө зін е с ің ір іп ж іб ер уін е б а й л а н ы с т ы . Ү нді д ы б ы с т ы ң д а у ы с т ы ж ұ т у қ а б іл е т і т е к қосымшалардағы дауыстыны емес, түбірдегі (ы), (і) д ауы сты л ард ан кейін келген т ды бы сы қатарласқанда да байқалады. М ысалы, ұйы , йі, қары етістіктері ұйыт - ұйт, иіт - ит, қары - қарт түрінде айтыла береді. Қ азақ тілінде бұлай ет, солай ет деген тіркестердің бүйт, сөйт/сүйт, ©йт/үйт болып, әрі бірігіп, әрі ықшамдалуында екі амал бар. Біріншісі (л) дыбысының түсуіне байланысты солай, бұлай, олай сөздерініңсш, бүй, өй/үй болып дыбысталуы. Ал екіншісі ет көмекші етістігінің жалаң дауыссыз ^ (т )- ғ а айналуы. Осы ет >т ықш амдалу амалын жұтылу ж олы м ен, аны қтап айтқанда, өзінен бұры нғы [й] үнді ды бы сы ны ң әсерімен пайда болғанды ғы н еске алу керек болады. жүктеу/скачать 38,54 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|