СӨЗ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ЫҚШАМДАЛУЫ
173
тоқталған едік. Енді осылайша ықш амдалудың
сөз ішінде ж эне сөз жапсарында кездесетініне
назар аударамыз.
1) Қазіргі қазақ тілінде варианттас деуден
гөрі ж еке-ж еке сөз ретінде қалыптаса бастаған
буылтық - бултық (бүлшық), буалдыр - бұлдыр,
буырқан - бұрқан
сөздері бар. Бұлардың алғаш қы
жұбынан кірігу жолымен соңғы жұбының пайда
б о л ға н ы н м а ғы н а ж а ғы н а н да, қ ұ ры лы м ы
ж ағы нан да аңғару қиы н емес.
2) С оң шылауы ш ы ғы с септігіндегі сөзбен
тіркесіп айтылатыны белгілі. Бірақ
-ған, -ген
п іш інді есім ш ед ен кейін ш ы ғы с сеп тігін ің
д ы б ы стал уы д а, ды бы сталм ауы да м ү м кін .
М ысалы,
барғаннан соц - барған соң, келгеннен
соң - келген соң, айтқаннан соң - айтқан соң.
Қазіргі әдеби тілде бұл сөздердің ы қш ам далған
вар и ан ты ж иі қолд ан ы луда. Бұл ы қ ш ам д ал у
-ған+ нан, -ген+нен
ұқсас буындардың кірігуіне
байланысты іске асқан.
3) Көсемш енің-ь/я,
-іп, -а, -е,
-йқосымш алы
п іш ін д е р і ж ік те л ге н д е үш ін ш і ж а қ ж ік т ік
жалғауы
-ды, -ді, -ты, -т і
болып келетіні белгілі.
Бірақ көсемшенің осы жіктелген түріне сұраулық
шылау тіркесіп айты лса,
-ды, -ді
жалғауы түсіп
қалады. Мысалы:
барамын ба?
келіппін бе?
барасың ба?
келіпсің бе?
бара(ды) м а ?
келіп(ті) м е?
4). Жедел өткен шақ пішінде е көмекш і
етістігі ж екеш е бірінш і, екінш і ж ақты ж әне
бірінш і ж ақ көптік пішінде
-ді
ж ұрнағы түсіп,
едім - е(ді)м
-
ем, едің - е(ді)ң - ең, едік
-
е(ді)к -
ек
бөлып ықшамдалады.
5) Әбділда, Әбдісаттар, Әбдіжаппар, Әбдісалам
сияқты кісі аттарындағы -ді тұлғасы түсіп,
Әбілда,
Әпсаттар, Әбжаппар, Әпсалам
бөлып айтылады.
Ал
Әбубэкір, Әбутэліп есімі Әубэкір, Эутэліп
бөлып
ықш амдалуда да жартылай кірігу (гаплөлөгия)
құбылысы бар.
6) Кірігу арқы лы ықш амдалу со н д ай -ақ
дилылан - дилан, эзіз - эз, менен - м ен
(шылау,
комектес жалғау) варианттарынан, кешкетұрым
-
кешқұрым, түнеугүгүні -
ту^еугуя/тіркестерінің
екі түрлі айтылуынан аңғарылады.
9.8.7.
Достарыңызбен бөлісу: |
