П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 9.8.6. Соз ішінде және соз жапсарында
түсетін дауыссыз дыбыстар Қазіргі қазақ тілінде соз ішінде және сөз ж апсары нда түсетін дауыссыз дыбыстар мына жағдайда түсіріліп айтылады: 1. Дауысты дыбыс арасында келген к, қ, ғ , г, һ, л дыбыстары түсіріліп, екі ж ағы ндағы дауыстыны ң біреуін өзімен бірге ала кетеді, әрі ж уан а й т ы л а т ы н с ө зд е р ж ің іш к е б у ы н ғ а айналады. М ысалы, нақыш - нэш, Мақамбет - Мәмбет, бағасы - бэсі, тұғын-тын қосымш асы (баратұғын - баратын ),егер - ер, арагідік -әредік, тағат - дэт, рақат - рэт, заһар - зэр, қаһар - кэр, саһар - сэрі, іиаһар - шэр, солай ет - сөйт, бұлай ет - бүйт, олай ет - өйт т.б. Ж дыбысы бара жатыр - баратыр, келе жатыр - келеатыр деген тіркестерде ғана түседі. Үнді р, ң, м , у дыбыстарынан кейін келген қ, к, ғ, г дыбыстары түсіріліп айтылады. Мысалы, уқала - уала, жиіркен - жирен, тарқа - тара, бірдеңке - бірдеңе, ештеңке - ештеңе, емгіз - еміз, т амғы з - тамыз, суғар - суарт.Ъ. 2. Ал, бол, кел, қал, қыл, сал етістіктеріне к ө сем ш ен ің -ып, -іп ж ұрнағы ж алғанғанда, [л] дыбысының түсуіне байланысты алып - ап, болып - боп, келіп - кеп, қалып - қап, қылып - қып, салып - сап варианттары пайда болады. Бұл құбылысты диалектологтар жиі әңгіме еткенімен, аймақтық ш е к а р а с ы ж о қ , Қ а з а қ с т а н н ы ң б а р л ы қ облыстарында кездеседі. С ондай-ақ басқа түркі тілдерінде де бар құбылыс. Бұл алты етістіктің біл, іл, тіл, сыл, тол, төл, жұл, шал, сол сияқты басқа етістіктерден өзгеш еленіп ықш амдалуы, олардың әрі негізгі, әрі көмекш і етістік ретінде қолданылуына байланысты. Бұл алты етістіктің осы ж ағдайы қолданы лу жиілігінің артуына қарай ықшамдалу қажеттігі туған болу керек. Әңгіме болы п о ты р ған алты етістікке -ып, -/лж ұрнағы нан басқа қосымшалар жалғанғанда [л] дыбысының түсуі кездеседі, бірақ бұл жағдай аймақтық ерекшелік ретінде ғана қолданылады. Бұған мына қосымш алардың жалғануын мысал ретінде алуға болады. 1) - са, -се шартты рай жұрнағы: алса - аса, болса - боса, келсе - кесе, қалса - қаса, қылса - қыса, салса - сасат.Ъ. 2) -м ақ, - м ек, есімше жұрнағы: алм ақ - амақ, болмақ - бомақ, келм ек - кемек, қалм ақ - қамақ, қы лм ақ - қы м ақ т.б. 3) -ған, -ген есімш е ж ұрнағы : алған - аған, болған - боған, келген - кеген, қалған - қаған, салған - саған т.б. 4) Б ұ й р ы қ р а й д ы ң ек ін ш і ж ақ коп ш е формасында: келіңдер - кеңдер, болыңдар - боңдар, қалыңдар - қаңдар т.б. |