П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| 8
АЛҒЫ СӨЗ сыртқалмаған. Мысалы, НАБаскаковякугтіліңдегі етістіктің бұйрықты бараар формасыңцағы -аар аффиксін кезінде -гыр көрсеткішінен шығарған бо- латын. Ол және бүл -гыр түлғалығын есімшенің көне формативі (“древний причастный форматив”) деп санаған (Н.Е.Петров). О сы ай ты лған д ар іспеттес сы рт қ а л п ы күңгірт тартқан, коне түрпатты етістік ф орм а- ларына, сондай-ақ мына бір лексем аны да жат- қызуға болады: Оларға айтары ңы з сол болсын: Ж әміш іден қос айтып, Ж араға м ам ы қ тосатып Келе жата дегейсіз (Доспамбет). Неге келе жата, неге келе жатыр емес? Сірә, бүған да жауапты сол тілде бір кезде “жаралып, жасалып қо й ған ”, тілдің “оз ішіндік, өзі үш індік” өлем -ж үйесінен іздеу керек бола- ды. Ж оғарыда айтқаны м ы здай, тілдегінің бәрі бірдей қолм ен қойғандай көрінеу емес. О ны ң озіндік бүгінге беймәлім , колеңкелі түстары ш ы ны нда әлі барш ы лы қ. Бір ғана мысал: Енді менің күнелтер жагдайым жоқ, Шыгыршықта айналган ақ тиындай(Мүк,атали). Коңіл аудар- ғалы оты рғанымыз - осындағы кунелтуетістігі. М үны ң кун түбірінен ж асалғандығы жай козге де корінеу. О ны ң есесіне оған жалғанғанел (ту) ф о р м а н ты н ы ң с о зж а са м д ы қ таб и ғаты ты м бүлдыр. Б ір ақ бүл күңгірттікті П .М .М ели о- ранскийдің озінің “Краткая грамматика казак- киргизского язы ка” дейтін еңбегінде әлгі кунел (ту) ж өне осы қү р ы лы м д ас ж өнел, жогал етістіктері туралы айтқан мына бір пікірі едәуір сейілте түседі. “Наряду с наращ ением ла, встре- чается, хотя значительно реже, наращение ал(ел, ол), например, кун-61 (жить) от /суя(день), джбнді (отправиться) от дждн - путь, джогал (потерять- ся) от джоқ небытье”. Ғалым бүл жерде әдетте есім созден етістік жасайтын -ла(-ле) жүрнағы- ның метатезалануы сияқты процесті, яғни оның кейде -ал(ел) болып та түрлене алатыны туралы айтып отырған сықылды. Б ір ақ бүл пікірді әлі де жете дәлелдей түсу керек. Бүл айтылғандардан шығатын қорытынды: тіл деңгейлерінің кейде қазіргі қалпы да қажетіне қарай салыстырма тіл дерегіне сүйенуді талап етеді. Ойткені олар өздерінің барлы қ іш түтас- тығымен, бар болмыс-жүйесімен, ішкі даму за- ңымен қазіргі қалпы нан гөрі қадімгі қалпы на көбірек жуық. Ойткені тіл - тарихи категория. Д ем ек тіл д ең гей л ер ін ің қазір гі қ а л п ы н ы ң кәдімгі қал п ы н сы з толы қ таныла қою ы кей жағдайда тіпті мүмкін бола қоймайды. Оларды зерттеуде тарихи сипаттағы түрлі тіл дерекгеріне, тиісті салыстыруларға, яғни кең магынадагы ди- намикалық синхронияга барудың қажеттігі, міне осындайдан келіп шығады. Қ азақ тілінің грамматикалық қүрылысының неғүрлым кобірек зертгелген түсы - Кеңес дәуірі. Бүл жетпіс жы лды ң ішінде оқулы қ, оқу қүра- лы, монография, диссертациялық зерттеу түрінде бірқыдыру ғылыми еңбек жарияланды. Солар- дың ішінен Ахмет Байтүрсынүлының алғаш қазақ тілінің бар деңгейін қам ти, жүйелеп жазған үш бөлімді “Тіл - қүралымен” қүрылымдас, әрі маз- мүны жағынан да едәуір үлгілес келетін, әсіресе, үж ы мды қ екі еңбекті атауға бөлады. М ысалы, “Қазіргі қ а за қ тілін” (1954) ж әне екі бөлім бө- лып ш ы қ қ а н “Қ азақ тілі грамматикасын” (1967). Алдыңғысы өқу қүралы ретінде, лексика, фөне- тика, фамматика деңгейлерін қарастырса, кейінгі тек морфөлөгия мен синтаксисті сипатгауға ғана арналған. Бүл айтылғандардан қазақ тілінің ф ам - м а т и к а л ы қ қ ү р ы л ы с ы н ы ң б ір к е л к і зерттелмегенін көруге болады. Негізінен маман- дарға арналған соңғы “Қ азақ тілі ф ам матикасы ” ш ы ққан н ан бері де міне отыз бес жылдай уақыт отгі. Бүл аралықта жалпы тіл білімінде, ф ам м а- тикалы қ ілімде де, әдеби тіліміздің стильдік тар- мақтары м ен қы зм ет жүйесінде де едәуір алға жылжу, грам м атикалы қ жеке категорияларға қатысты теориялық коп жаңғырулар, іягерілеулер болды. Соған сәйкес тілдің лингвистикалы қ та- биғаты жөніндегі түсінігіміз де байып, кеңи түсті. Тілдік нөрмада да белгілі өзгерістер байқалды. Ең бастысы, бүл түста ф ам м ати ка ілімі теория- л ы қ ж ақтан едәуір байыды, тілдің ф ам м ати ка- л ы қ қүры лы сы іштей біршама нақтылана түсті. М ысалы, тіл білімінің қазіргі интонолөгия, мор- ф онология, сөзжасам сияқты салалары өз алда- рына осы аралы қта дараланып шыға бастады. Грамматика ілімінің дамуындағы осы тәрізді то- лысулар мен жаңарулар негізінде жаңа мазмүн- ды, әрі толы қ академ иялы қ қазақ ф ам м ати ка- сын дайындау және басып шығару қажетгігі келіп туды. М үндай сипатты “Қ азақ ф ам м ати касы н ” жазуға кіріспес бүрын бірсыпыра іздестіру, жан- жақты дайы нды қ жүмыстары жүргізілді. Бүл ретте алдымен бүған дейін ғылыми ай- налымға коп ілінбей келген ауыз әдебиетінің, бірнеше ғасыр бойы қауырт дамыған жыраулық өнер м ен елдің ежелгі а қ ы н д ы қ м эдениеті үлгілерінен, сондай-ақ күні кешеге дейін ақтаң- |