П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| АЛҒЫ СӨЗ
9 д а қ болы п келген Ш окәрім , Ә .Б өкей хан ов, А.Байт\фсынов, Ә.Ермеков, М.Дулатов, Мағжан, Х.Досмүхамедов, С .С ейф уллин, І.Ж ансүгіров, Б .М а й л и н с и я қ т ы үлт зи я л ы л а р ы н ы ң тіл тожірибесінен қыруар дерек материал жинақтал- ды. С ө й тіп “Қ а зақ гр ам м ати к асы н ы ң ’ авторла- ры қ а за қ тілінің ф онетикасы н, ф он ологи ялы қ жүйесін, грамматикалық қүры лы сы н зерттеуде әртарап бай дерек коздерін пайдаланды. Атап айтқанда: халқымыздың кол-косір қазіргі және классикалы қ коркем туындыларын, қогам ды қ- саяси ж әне публицистикалы қ, со н д ай -ақ түрлі ғьыыми әдебиет үлгілерін, газет-журналдар мен күнделікті сөйлеу тіл нүсқаларын, Институттағы қазіргі қа за қ әдеби тілі создіктерінің, терм ино- логиялық орталықтың ж ән е“Ж аңа создер серия- сы ны ң” бай картотека қоры н. Авторлар сондай- а қ қ азақ тілінің грамматикалық қүры лы сы мен дыбыс жүйесін ор қы ры н ан алып қарастырган грамматикалар мен монографиялық зерттеулерді де кеңінен пайдаланды. Алайда “Қ азақ грамматикасы” сипаттамалы нормативті (академиялық) бағытта жазылғандық- тан, онда жолма-жол библиографияға бару (яғни цитаталар келтіру), талдау барысында басқа тіл мамандарының жүмыстарына сілтеме жасап оты- ру м үмкін болмады. О ны ң есесіне кітаптың со- ңында әр бөлік (раздел) бойы нш а пайдаланыл- ған арнайы әдебиет тізімі берілді. Бүл жерде және бір ескертетін нәрсе: “Орыс грамматикасындағы” си яқты , “Қ азақ грамм атикасы нда” да пайдала- нылған әдебиеттер тізіміне негізінен м оногра- ф иялар жоне солар түрпатты әрі қарайғы зерт- теулерге бағыт-бағдар боларлықтай (монография- л ы қ сипаттағы емес) басылымдар ендірілді. Ал бүларға мақалалар мен диссертацияларды қосу мүмкін болмады (бірақ оларда қол жеткізілген нотижелер мүмкіндігінше ескеріліп отырды). “Қ азақ грамматикасы” негізінен А .Байтүр- сы нүлы атындағы Тіл білімі институты ны ң оз күш імен жазылды. Олай дейтініміз: авторлар үжымына сырттан қосылғандар, атап айтқанда, Р.Әміров, С.Исаев, М .Серғалиев, Н.Оралбаева, Ә.Ибатов, С.М ырзабеков, Б.Қасымова - кезінде алды отыз жылдан аса, арты бес-он жылдан осы Институтта жүргізілген жоспарлы ғылыми-зерт- теу жүмыстарының негізгі орындаушылары қата- ры нда тү р ақты қы зм ет істеген адамдар. Ал Т.Сайрамбаев осында аспирантурада оқы п, дис- сертация жазған. Олардың осы ғылыми мекеме- де жүргізген зерттеулерінің біразы Институттың баспа ж оспары бойы нш а жеке кітап болып та, ж арияланы п отырды. Ж оғарыда аталған автор- л а р д ы ң “Қ а за қ грамматикасына” жазғандары - сол Институт қабырғасында орындалған жоспар- лы ж ү м ы с та р ы н ы ң гр ам м ати к ал ы қ іл ім н ің қазіргі даму деңгейі түрғы сынан онделген, то- лықтырылған нүсқалары. Ж оғары да айтқаны мы здай “Қ азақ грамма- тикасы н” жазуға түтас бір ғылыми үжым қаты - сты. Авторлар сан ы н ы ң бүл коптігі, оларды ң к ә с іб и д е ң г е й і, к в а л и ф и к а ц и я с ы ж а ғ ы н а н әркелкілігі он ы ң қүры лы м ды қ ж ағына, м азмү- нына, ара-түра болса да, әсер етпей, әрине, қой - ған жоқ. Кей болімдерде кездесетін қайталаулар мен арты қ тәптештеулер, мысалы сондайдан ту- ған. Қ азақ тілінің қазіргі грамматикалық қүры - лы сы н тек бір адам ны ң лингвистика ғы лы мы - ның, осіресе соңғы жетістіктері түрғы сынан бар ж а ғы н а н қ а м т и ж азы п ш ы ғу ы н ы ң м ү м к ін еместігін ескерсек, академиялық грамматика си- патындағы м үндай көлемді, үж ы мды қ үлкен ж үм ы ста кейбір селкеу, к ем -кетіктің болуы кешірімді де сияқты . Авторлар бүл қа за қ акаде- м иялы қ грамматикасының мазмүн, сапасын ал- дағы уақытта орі қарай ж ақсарта түсуге бағыт- талған сы н ескертпелерді алғыспен қабы л ала- ды. “Қ а за қ грамм атикасы ” тек тіл тануш ы ма- мандарға ғана емес, сонымен қоса жалпы қазақ тіліне ы қы ласты немесе озінің ол ж оніндегі білімін орі қарай терендеткісі келетін көпш ілік қауымға да арналған. Мүнда осындай екі мақсат көзделгенмен, ол осы күнгі арнайы терминоло- гия негізінде, ғылыми тілде жазылды. Алайда грамматика авторлары оздерінің талдауларьіның, б аян даулары н ы ң м ам ан емес оқуш ы лард ы ң түсінігіне неғүрлым жеңіл болуын ескерді жоне тар мам анды ққа байланысты терминді барынша аз қолдануға тырысты. Ал бірінші рет қолданы - лып отырған арнайы грамматикалық терминдер мүмкіндігінше түсіндіріліп отырды. АВТОРЛАР: {Ә.Аб.іақо^- Етістікті соз тіукестеуііА.Айгабьиов - М орфонология. Есімше. Қ им ы л есімі. Амал- ды ң оту сипаты; Р.Әмір - Синтаксис жоне оның объектісі. Бастауыш пен баяндауыштың қиысуы. Н ом инативті жоне етістікті сойлемдер. Ж ай сойлемнің типтері. Екі негізді жай сойлемдер. Іргелес салалас қүрмалас сойлемдер; З.Базарбаева |