Құрамы және маңызы Та қ ырыбы
жүктеу/скачать 2,88 Mb. Pdf көрінісі
|
4 дәріс
| Гранулометрия
лық құрамы Құрғақ топырақтың күйі Құрғақ топырақты үгіту кезіндегі сезіну 1 2 3 Құм Сусымалы Түгелге дерлік құм Құмдақ Түйіртпектер осал, оңай үгітіледі Құм бөлшектер басым, ұсақ қосын бөлшектер бар Жеңіл құмбалшық Түйіртпектер сәл күш жұмсау арқылы үгітіледі Құм бөлшектер басым, балшық бөлшектер 20-30% Орташа құмбалшық Кейбір құрылыстар күш жұмсау арқылы үгітіледі Құм бөлшектер байқалады, шамамен жартысы балшықтан құралған Ауыр құмбалшық Агрегаттар тығыз Құм бөлшектер аз, балшық бөлшектер басым Балшықты Агрегаттар өте тығыз Майда біртекті масса, құм бөлшектер жоқ дерлік 5-кесте – Топырақтың гранулометриялық құрамының органолиптикалық белгілері Лай (<0,001мм). Негізінен жоғары дисперсті туынды минералдардан құралған. Бастапқы минералдарданкварц, ортоклаз, мусковит кездеседі. Лай фракциясытопырақ құнарлылығын қалыптастыруда үлкен маңызды жоғары сіңіру қабілетті, құрамында қарашірік, күлдік және азоттық қоректік элементтер көп. Бұл фракцияның коллоид бөлігі құрылым түзуде аса маңызды. Топырақтың механикалық құрамының биологиялық , физикалық , химиялық қасиеттеріне әсері Топыра қ жамыл ғ ысы ө зіні ң физикалы қ -механикалы қ қ асиетіне байланысты, ауада ғ ы зиянды заттектерді ө зіне сі ң іріп, ө зіні ң құ рамында екіншілік ластану к ө здерін қ алыптастыру ғ а бейім геологиялы қ ортаны ң , ұ за қ мерзімдік зиянды заттектерді тасымалдайтын орта болып табылады. Ластан ғ ан топыра қ ты ң таби ғ и ортада қ алпына келуі ж ү здеген жылдар ғ а созылады, ал жасанды жолмен қ алпына келтіру – к ү рделі ж ұ мыстарды ж ү ргізуді қ ажет етеді. Топыра қ ты ң м ұ най ө німдері ж ә не б ұ р ғ ылау ерітінділерімен ластануы локальды д ә режеде бай қ алады. Біра қ жо ғ ары д ә режеде ластанса, топыра қ құ нарсыз, асфальт т ә різді масса ғ а айналуына байланысты ө те қ ауіпті. Е ң к ү рделі экологиялы қ проблемаларды ң біріне литосфераны ң м ұ най ө німдері ж ә не ауыр металдармен ластануы жатады. М ұ наймен ластану кезінде топыра қ ты ң құ нарлы ғ ын ж ə не экологиялы қ қ ызметін аны қ тайтын, оны ң барлы қ морфологиялы қ , физикалы қ , физикалы қ - химиялы қ , биологиялы қ қ асиетіне ы қ палын тигізеді. М ұ наймен ластану кезіндегі топыра қ қ асиетіні ң ө згеруі, сондай-а қ оны ң миграциялану процестері аккумуляциялануы метоболизмі т ө гілген м ө лшеріне, физикалы қ -химиялы қ құ рамына, топыра қ ты ң климатты қ ж ə не ландшафты қ жа ғ дайына, биохимиялы қ кедергілерге, топыра қ профиліндегі миграция каналдарына байланысты болады М ұ найды ң топыра қ қ абатына сі ң у тере ң дігі м ұ най құ рамы мен топыра қ ты ң механикалы қ құ рылымына байланысты ж ү реді. Топыра қ ты ң морфологиялы қ белгілеріні ң ө згеруі ө зімен бірге, физикалы қ қ асиеттеріні ң ө згеруіне ә келіп со қ тырады. Топыра қ ты ң м ұ наймен ластануы, м ұ най ө німдері сі ң ген горизонттарда органикалы қ заттектерді ң жалпы құ рамын к ү рт арттырады. Ластану кезіндегі топыра қ ты ң физикалы қ қ асиеттеріні ң ө згеріске ұ шырауыны ң н ә тижесінде, м ұ най топыра қ та ғ ы ауаны ы ғ ыстырып, суды ң , қ оректік заттектерді ң т ү суі б ұ зылады. Б ұ л – ө сімдіктерді ң ө суін баяулатып, оларды ң жойылуыны ң бірден - бір себебі болып саналады. М ұ наймен қ аны ққ ан топыра қ ты ң ыл ғ алды сі ң іру ж ә не ұ стап т ұ ру қ абілеттері б ә се ң деп, ластанба ғ ан топыра қ пен салыстыр ғ анда – ыл ғ алдылы қ ты ң , су ө ткізгіштікті ң , ыл ғ ал сыйымдылы ғ ыны ң т ө менгі м ә ндері бай қ алады. Топыра қ қ ыш қ ылдылы ғ ыны ң ө згеруі, б ә рінен б ұ рын м ұ найды ң сапасы мен оны ң құ рамында ғ ы минералдылы ғ ы жо ғ ары қ абат суларына байланысты морфологиялы қ ерекшеліктері келесі қ абаттармен сипатталады. Гумусты горизонтты ң қ алы ң ды ғ ы 35 см аспайды, оларды ң құ рылымдары берік емес, т ү йіршікті келеді. Горизонттарда ны ғ ыздалу бай қ алады, б ұ л т ұ здылы қ м ө лшеріні ң аз екендігін к ө рсетеді. Механикалы қ құ рамы бойынша топыра қ – сазды, тез еритін т ұ здар 80–100 см тере ң дікте кездеседі, сі ң іру сыйымдылы ғ ы 15–25 мг.экв/100 г. топыра қ ты құ райды. Шабынды қ жерлерді ң топыра ғ ы – гумусты горизонттарды ң қ уаттылы ғ ымен сипатталады. Жо ғ ары горизонтта 1,5-3,5% гумусты құ райды. Гуматты фульваттарды ң құ рамы 4,2%, азот – 0,07- 0,0061 %, фосфор – 1,3-0,9%, қ оз ғ алмалы элементтер: топыра қ та азот – 1,4-0,8, фосфор – 3,0-4,7 ж ә не калий 29-52 мг/100 г. топыра қ ерітіндісіні ң рН 7,5-8,5. Зерттеу н ә тижелері ластан ғ ан топыра қ буферлігіні ң т ө мен екенін к ө рсетті. Топырақтардың гранулометриялық құрамының маңызы Гранулометриялық құрам топырақ түзілуімен ауылшаруашылығында пайдалануына ықпалы жоғары топырақтың маңызды сипаттамаларының бірі. Топырақтар мен топырақ түзуші жыныстардың гранулометриялық құрамынан, топырақтағы органикалық және минералды заттардың түрленуі, орын ауыстыруы, жиналуына байланысты көп топырақ қалыптасу процесстерінің қарқындылы тәуелді болады. Нәтижесінде бірдей табиғат жағдайларында әртүрлі гранулометриялық құрамдағы жыныстарда түзілген топырақтардың қасиеттері бірдей болмайды. Топырақтың маңызды қасиеттері фильтрация және ылғал ұстау қабілеті негізінен гранулометриялық құрамымен анықталады, осыған байланысты су құбылымын реттегенде суландыру мен құрғату мелиорациялық жұмыстарын жүргізгенде осы көрсеткіш анықтаушы роль атқарады.Гранулометриялық құрам топырақтың кебу жылдамдығына әсер етіп, ауылшаруашылығы құралдарымен өңдеу кезінде топырақ кедергісін анықтайды. Осыған байланысты топырақты өңдеу уақыты мен жағдайлары, тыңайтқыштар мөлшері, дақылдарды орналастыру түрі өзгереді. Жеңіл гранулометриялық құрамды топырақтар аз ылғал сиымдылығымен ерекшеленеді. Осыған байланысты құмды және құмдақ топырақтарда ылғалды аудандардың өзінде өсімдіктер ылғал жетіспеушілігінен зардап шегеді. Жеңіл топырақтарда гумус және қоректік элементтер мөлшері аз, сіңіру сиымдылығы төмен, жел эрозиясына жиі ұшырайды. Ауырқұмбалшықты және балшықты топырақтар жоғары байламдылығы және ылғал сиымдылығымен ерекшеленеді, қоректік заттармен жақсы қамтамасыз етілген, гумус мөлшері жоғары. Бұл топырақтарды өңдеу үлкен энергетикалық шығынды қажет етеді, осыған байланысты оларды ауыр топырақтар деп атау қабылданған. Ауыр құрылымсыз топырақтарда физикалық және физико- механикалық қасиеттері қолайсыз болады. Олардың ылғал өткізгіштігі нашар, қыртыс түзеді, қойыртпақтанады, жоғары тығыздығымен ерекшеленеді, жабысқақтанады, ауа және жылу құбылымдары жиі қолайсыз болады. Бұл топырақтар құмды және құмдақ топырақтармен қатар ауылшаруашылығында пайдалануға қолайсыз болады. Құрылымсыз немесе нашар құрылымды топырақтардан жақсы қасиеттер кешені жеңіл және орташа құмбалшықты топырақтарда байқалады. Жақсы құрылымды қаратопырақтар кең таралған далалы аймақтардаылғалдың жақсы қорын сақтауға қабілетті ауырқұмбалшықты және балшықты топырақтар құнды болып саналады. Ылғал мөлшері көп түсетін аймақтарда жеңілқұмбалшықты топырақтардың құндылығы жоғары болады. Ауылшаруашылығы дақылдарының бірқатары физиологиялық ерекшеліктеріне байланысты қолайлы дамуы үшін анықтаулы гранулометриялық құрамдағы топырақтарға сұранымды болады. Гранулометриялық құрам топыраққа аналық жыныстан берілетін тұрақты белгі. Топырақты дұрыс пайдалану оның қасиеттерін жақсартады. |