164 §40. есту және көру рецепторлары қызметтерінің механизмі Көру және есту рецепторларының құрылымы мен
қызметтерін сәйкестендіру
Көру рецепторлары көздің қай қабатында орналасқан? Көру рецепторлары қандай тітіркендіргіштерді қабылдайды? Құлақтың қай бөлімінде есту ре- цепторлары орналасқан? Есту рецепторлары қандай тітіркендіргіштерді қабылдайды? Көру рецепторлары – таяқшалар мен құтышалар (94-сурет). Олар
көздің торлы қабығында орналасқан. Басқа да рецепторлар сияқты
олар да белгілі бір тітіркендіргіштерді қабылдайды. Таяқшалар мен
құтышаларда затқа түскен сәуленің сынуынан жүйке импульсі, яғни
әлсіз электр тогы пайда болады. Жүйке импульсінің әсерінен пайда
болған биохимиялық мехнизм өте күрделі болады. Бұл биохимиялық
өзгеріс, жалпы алғанда, кейбір заттардың жүйке жасушаларындағы
өзгерісі болып табылады. Құтышалар тәрізді таяқшаларда да арнайы зат-
тар – көру пигменттері болады. Пигменттер дегенде біз белгілі бір затқа
түс беретін заттар деп түсінеміз. Рецептор пигменттерінің де түсі болады,
мысалы, көз қарашығының қоңыр, қара, жасыл түсті болуы. Рецептор
пигментінің мәні мынада: кванттармен әсерлескеннен кейін қызыл сары
түстен олар биохимиялық түске айналған. Нәтижесінде жасушаларда
жүйке импульсін түзетін механизмдер пайда болды.
Таяқшалардың саны көп, олар торлы
қабықшаның шет жағына орналасқан. Онда
родопсин пигменті болады. Ол ақ пен қара
түсті ажыратады. Сондықтан адам ымыртта
немесе таңсәріде жақсы көреді.
Құтышалардың саны аз. Олар торлы
қабықшаның ортасында орналасқан, сары
дақты түзеді. Сары дақта таяқшалар болмай-
ды, тек құтышалар болады. Онда йодопсин
пигменті болады және ол түрлі түсті ажыра-
тады. Құтышалар тек қана жарықты жақсы
қабылдайды.
Родопсин биохимиялық қасиеті бойынша
А дәруменіне (ретинолға) ұқсас. Сондықтан
тамаққа А дәруменін көп мөлшерде пайдалан-
са, ымыртта жақсы көруге әсер етеді (бірақ та
ұзақ мерзімді емес).
94-сурет.
