129
2.білім, тəжірибе; артықшылық. Сонда күш
бермеу деген ауыспалы
мағынада тұр.
Ши шығару
–
ренжу, араға іріткі салу. Бұл тіркестергі ши сөзінің
өсімдік атауына ешбір қатысы жоқ. Көне түркі
тілінде
ши
сөзінің
мағынасы ұрыс, талас, жанжал деген мағынады.
Зар илеу, еңіреу
–
парсы тілінде
зар
сөзі жылау деген мағынада. Сонда
қазақ тілінде бұл фразеологизм плеонастық құбылыспен жылау + жылау
деген мағынада.
Тауаны қайту
–
тауы шағылу, сағы сыну, беті қайту, үміті үзілу деген
мағыналас қатарлары бар.
Тəван
парсыша күш қуат деген мағынада.
ü
Кірме сөзбен байланысты бір құбылыс – калька
. Француз тілінен
шыққан бұл сөздің қазақша дəл мағынасы – көшірме, еліктеу деген сөз.
Калька дегеніміз – бөтен жұрт сөзінің моделін морфемалап, басқа бір
тілдің үлгісіне салынып жасалған сөздер мен тіркестер… Əдетте, каль-
каларды лексикалық (сөз жасаушы), семантикалық, фразеологиялық,
синтаксистік деп төртке бөледі. (Қараңыз: Ə.Хасенов. Тіл білімі. Алма-
ты: «Санат», 1996.109) қазігі қазақ тілінде кальканың 6 түрі бар. Олар:
сөзжасамдық, сөз тіркесі ретіндегі синтаксистік, сөйлем ретіндегі синтак-
систік, фразеологиялық, троптық, семантикалық, жартылай семантикалық
деген калькалар. Автордың осы аттас еңбегінде фразеологиялық каль-
калар жан-жақты талданған. (Қараңыз: Фразеологиялық калькалар. Ал-
маты, 2005)
Фразеологизмдерді кең мағынада түсінсек, онда тілдегі барлық тұрақты
тіркес түрлері идиомдар, фразеологиялық бірліктер, фразеологиялық тіз-
бектер мен қоса, паремиологиялық қор, сондай-ақ терминдік тіркестер,
бір сөзбен айтқанда тұрақтылық жəне тұтастық формаларын сақтайтын
тіркестер тобы бар. Бұлардың ішінде калькаланған тұрақты тіркестер
тобы да қазақ фразеологиясының қорына енеді.
Мысалы, қазақ тіліндегі
ша
ра қолдану; принять меры
орысшаға
арғы
тілдік дерек бойынша француз тіліндегі
frendre les mesures
деген тіркес
түрінде сөзбе сөз аудару, калька арқылы енсе,
қырғи-қабақ соғыс – хо-
лодная война
ағылшын тілінен
cold war
деген тіркестен орыс тіліне сөзбе
сөз аударылған. Ал қазақ тілінде семантикалық сөзжасам үлгісі бойын-
ша жасалған. Сол сияқты
қайталау – оқу анасы; повторение – мать
учения
латын тіліндегі
repetіtіo est mater studіorum
деген тіркестерден
130
аударылған
. Екі жүзді Янус, Авгиев атқорасы, Ахиллес өкшесі
деген
тұрақты тіркестер орыс тіліне грек мифологиясынан енген фразеоло-
гизмдер қазақ тілінде де қолданыста бар.
ü
Достарыңызбен бөлісу: 
