«ТҮркі әдебиеті бастаулары: зерттеу мәселелері мен оқыту әдістемесі»

31 
«ОҒЫЗ
-
НАМЕ» КІТАБИ ЭПОС ЕСКЕРТКІШІ
 
(Б.Сарбасовтың ғылыми зерттеу еңбегі негізінде)
 
Әуесбаева Пәкизат 
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер
институтының аға ғылыми қызметкері, 
филология ғылымдарының кандидаты, доцент 
Алматы қаласы 
 
Аңдатпа.
«Оғыз
-
наме 
– 
кітаби эпос ескерткіші» рухани 
құнарлы
бастауы бар, көне түркі ескерткіштері деген ойға 
келеміз. Тұжырымдай айтқанда, бұл туынды да тұтас дәуір бойғы
оғыздардың тарихи шындығы көркемдікпен бейнеленген, ол 
үшін
халық ауыз әдебиетіндегі образ
жасаудың алуан түрлі 
өзіндік
амал
-
тәсілдері қолданылған. Бұл шығарманы қағазға 
түсіруші көнеден келе жатқан әдеби дәстүрді берік ұстанып, 
шығармаға түркі халықтарының біртұтас мемлекетке айналу 
идеясын өзек еткен. 
Кіріспе.
«Оғыз
-
наме» 
– 
түркі тектес халықтардың ежелгі 
шежіресін генеалогиялық аңыздар негізінде көркем тілмен 
баяндайтын эпостық шығарма. Соның өзінде, шығарманың 
сюжеттік желісі жеке ру
-
тайпалар шежіресіне негізделген емес. 
«Оғыз
-
наме» 
– 
әрі көркем, әрі тарихи туынды деуге болады.
Әрине, «Оғыз
-
намені» оның жазуға түскен дәуірі 
XIII 
ғасырға
тән тілдік белгілеріне сүйеніп, осы 
XIII 
ғасырдың
мұрасы деп 
тануға әсте болмайды. Сондықтан әуелі әдеби мұра ретіндегі 
сипатын есте ұстай отырып, оның сюжеттік желісін, оқиға 
тізбегін, ондағы ел
-
жұрт, мекен атауларын, кісі аттарын және 
бұлардың оқиғаға, ол оқиғаның уақытқа қатынасын, сол сияқты 
суреттеу тәсілдерін, мифтік ұғымдарды, ақырында клишеге 
айналған формулалардың 
– 
фольклорлық сипатын да негізге алу 
керек болады
[1]. 
Халықтар қай заманда да өзінің, өткен тарихын жасауға бейім 
тұрады. Жазуы дамыған халықтарда бұл тарих жылнама не ұлы 
қолбасшылар
мен патшалардың жорық жолын баяндау түрінде 
хатқа түскен, ал жазуы жоқ халықта бұл тарих аталар және атақты 
қолбасы
батырлар туралы ауызша туған аңыз
-
әңгімелер түрінде, 
не басы осы аңыз
-
әңгімелерге барып тірелетін ата таратулары 

32 
түрінде жасалып отырған. Ертедегі түркілер осы тарихтың екі 
түріне де ие: олар «Күлтегін» т.б. с.с. жазба шығармаларында 
қолбасы
батырлары мен қағандарының
ел құрау қызметін, ел 
қорғау
ерлігін, жорық жолдарын 
– 
шежіре 
– 
тарихты жазып 
қалдырды, олар ауызша әдебиеттерінде ұлы қолбасылары жайлы 
қиял
мен мифтік сана құндағында туған тамаша шығармалар 
жаратты.
Ертедегі түркілердің осы екі жүйеде жасалған ең ежелгі 
тарихи дерегінің де басы Оғыз қаған бейнесіне барып тіреледі: 
Оғыз қаған 
– 
ертедегі түркілердің өз арғы аталарын тарихқа 
белгілі еткен алғашқы жазба шежіре мен аңыз
-
әңгіменің ортақ 
кейіпкері. Ертедегі Түркілердің арғы аталарының тарихи 
әдебиетте
көрінуінің өзі осы Оғыз қағанның тарих сахнасына 
келуімен тұстас жатыр. Түркі тектес халықтар тарихының бізге 
мәлім басы Оғыз қаған және оның қоғамдық қызметі жайлы 
жылнама. Оғыз қаған туралы аңыз
-
әңгіме 
– 
түрік халықтарына 
тән аңыз
-
әңгімелердің (фольклорлық шығармалардың) бізге 
келіп жеткен ең ежелгі, ең көне үлгісі ретінде де фольклорлық 
дерек көздері болып табылады. Сондықтан бұл құнды мұраны 
қазіргі
фольклортану ғылымының деңгейіне сай ғылыми 
тұрғыдан зерделеу көкейкесті мәселе болып табылады.
«Оғыз
-
наменің» оқиға желісі бастан
-
аяқ ертегі
-
аңыздар емес. 
Әйтсе де, «Оғыз
-
намені» ақиқат пен аңызға бірдей негізделген 
шығарма деуге болады. Мұндағы мәліметтерді әдетте ғалымдар 
мынадай топтарға бөліп қарастырады:
1.
Оғыз
-
түрікмен эпосына негізделген деректер. Бұған Оғыз 
батыр мен оның ұрпақтары жасаған әскери жорықтар туралы 
аңыздар енеді.
2.
Тарихи тұрғыдан реалдық негізі бар, бірақ бізге аңыз 
күйінде жеткен мәліметтер. Бұл 
– 
негізінен оғыз тайпаларының 
түрлі тарихи кезеңдерде қоныс іздеп, көшіп
-
қонуы жайындағы, 
оғыз елінің ішкі қоғамдық
-
әлеуметтік өмірі туралы деректер.
3.
Оғыз елінің көрші тайпалармен және тайпалық 
бірлестіктермен қарым
-
қатынасы жайындағы аңыздар енеді.

жүктеу/скачать 3,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: