«ТІл мәдениет қоғам» үштігіндегі әйел концептінің тілдік сипаты
жүктеу/скачать 0,53 Mb. Pdf көрінісі
|
Г.Ы. СЕРКЕБАЕВА
| Талқылау мен бақылау.
Түркі тілдерінің даму кезеңдерін дәуірлеу мәселесі көптеген беделді түрколог ғалымдардың еңбектерінен көрініс тапты. Солардың ішінде айрықша назар аудартатыны – Н. Баскаковтың дәуірлеуі. Ғалым түркі тілдерінің даму кезеңдерін: « 1) Алтай дәуірі; 2) Ғұн дәуірі (б.з. V ғасырына дейін); 3) Көне түркі дәуірі (V- X ғғ.); 4) Орта түркі дәуірі немесе негізгі түркі тайпалары тілдерінің қалыптасуы мен даму дәуірі (X - XV ғғ.); 5) Жаңа түркі дәуірі немесе ұлттық тілдердің дамуы мен қалыптасу дәуірі (XV - XX ғғ.); 6) Ең жаңа дәуір немесе Ұлы Октябрь социалистік революциясынан кейінгі түркі тілдерінің даму дәуірі», – деп, алты кезеңге бөледі [3, 148]. Ал Ә. Құрышжанұлы, Б.Е. Көмеков, Д.С. Жүнісұлы сияқты белгілі отандық түркітанушы ғалымдар бірлесіп жазған «Ескі қыпшақ тілі» оқулығында Н. Баскаковтың жоғарыда көрсетілген классификациясына сүйене келе: «Түркі тілдерінің көне дәуіріне (V-XV ғғ.) жататын ескерткіштер үлкен екі топқа бөлінеді: 1) көне түркі немесе ежелгі ескі түркі (орысша «древнетюркский» деп аталады) тілінде жазылған нұсқалар; 2) орта түркі немесе ескі түркі (орысша «среднетюркский» немесе старотюркский») тілінде жазылған нұсқалар», – деп екі үлкен кезеңге бөледі де, көне түркі тілі жазбаларына Орхон - Енисей ескерткіштерін жатқызса, орта түркі тілі ескерткіштерін: «1) Қараханид түркілерінің тілінде жазылған ескерткіштер, 2) Орта Азия түркілерінің тілінде жазылған ескерткіштер, 3) Ескі қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштер, 4) Шағатай тілінде жазылған ескерткіштер», – деп, төрт топқа бөледі [4, 44]. Тілдің тарихын бұлайша дәуірлеу, кезеңдерге жіктеу тілдегі даму мен өзгерістерді жүйелі түрде табудың бір кілті саналады. Бұл зерттеуде де жоғарыдағы тарихи кезеңдерге жататын тілдік материалдар негізінде қазақ тіліндегі үстеулердің қалыптасу, даму жолы анықталады. Тіл тарихина қатысты зерттеулердің мақсат - міндеті турасында қазақ әдеби тілінің тарихы мәселесін қарастырған ғалымдардың бірі ретінде Б. Момынованың мына пікірі орынды айтылған: «Әдеби тілдің тарихын сөз етудегі мақсат – тілдік құрылымдардың қазақ әдеби тілінің заңдылықтарына лайық екенін анықтау, сонымен бірге тілдік қолданыстар мен құрылымдардың жандануын, олардың тіркесімділігінің артуы олардың қазақ әдеби тілінің сөздік қорынан лайықты орын алғанының көрсеткіші болып табылатынын нақты мысалдармен көрсету» [5, 3]. Түркі тіл білімінде ең бір күрделі әрі даулы сөз таптарының бірі – үстеулер. ХІХ «Кодекс куманикус» қолжазбасындағы үстеулердің лексика - грамматикалық сипаты Еуразия гуманитарлық институты ХАБАРШЫСЫ ISSN 1999-4214 № 4/2022 49 ғасырдың басынан күні бүгінге дейін үстеудің тарихы, табиғаты және лексика - грамматикалақ ерекшеліктері жайлы көптеген ғылыми еңбектер жазылды. Соған қарамастан қазіргі тіл тұрғысынан қарағанда үстеу сөздердің әлі де айтылмай, әлі де шешілмей келе жатқан мәселелері жеткілікті екені анық. Соның бірі – «Кодекс куманикус» қолжазбасындағы үстеулердің қолданысы туралы мәселе. Тілдің тарихи дамуы барысында сөз таптарының бірден пайда болмай, біртіндеп жасалатындығы үстеулердің сөз табы ретінде қалыптасуынан айқын көрінеді. Қазіргі түркі тілдерінде қолданылып жүрген көптеген үстеулер де бір кезде басқа сөз таптарына тән, өзге функцияда қолданылған сөздер тобы болған. Мұндай сөздер өздерінің қолданылу ыңғайына, сөйлемдегі қызметіне байланысты пысықтауыштық функцияға тұрақтанған. Кейіннен мағыналық реңкінің ауысуына, бастапқы нақты мағынасының жалпылануына, дерексізденуіне байланысты үстеу сөз табының ерекшеліктерін, қасиеттерін бойына сіңіріп, сол топқа ауысқан. Түркі тілдеріндегі үстеу сөзжасамы әр дәуірге тән өзіндік белгісімен даму, қалыптасудағы арнайы заңдылықтармен көне заманнан, яғни ежелгі Орхон - Енисей, Талас ескерткіштері, одан беріде Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұн еңбектерінен белгілі. Қазіргі тілімізде қолданылып жүрген көптеген үстеулердің біршамасы көне дәуірде қолданыс тауып келе жатқан сөздер тобы. Мысалы, жүктеу/скачать 0,53 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|