Б.Ғ. НҰҒман, А. А. Абдрахманова

Қазақстан тарихы (он бес дәріс) 
қалып монғолдарға бағынды, бір бөлігі болса Алтайдан асып, Қазақстанның 
кең аймақтарына қоныс теуіп түрік халқымен сіңісіп, кейін қазақ халқының 
құрамына қосылады. 1211 жылы наймандардың көсемі Күшлік хан 
қарақытайларды жеңіп, Жетісуда өз билігін орнатты. Наймандар орта жүздің 
құрамына кіреді. Керейттердің бір бөлігі Солтүстік Қазақстанда қалып, орта 
жүздің құрамына керей атымен кіреді. 
5. 
Төл тарихымыздың қырық қатпарлы қыртысын бойына бүгіп жатқан 
жәдігерлігіміздің бірі – қала мәдениеті. Мән берілмеудің салдарынан сан 
жылдар бойы бұл көкейкесті мәселе теріс түсіндірілді. Сол себепті қазақ 
халқының көшпенді тіршілікпен қатар сәулет-құрылыс кәсібімен 
айналысқаны айтылмады. Ал грек, француз жиһанкездері қолжазбаларына 
жүгінсек, архивтік материалдарды ақтарып, археологиялық қазба 
мұрағаттарымен таныссақ, туған топырағымызда тұрақтап тұрған еліміздің 
қолымен салынған қалалардың аз болмағанын білеміз. Бірақ біразының аты 
мүлдем өзгертіліп, не орфоэпиялық өзгеріске ұшырағандықтан қазақ халқына 
қатысы жоқтай көрінді. Бұл қалалар қазақ халқына қатысы жоқ деуші 
тарихшылар да табылады. Мұндай бұрмалаудың бір кезде академик Әлкей 
Марғұлан, профессор Уахит Шәлекенов бетін қайырған-ды.
Қазақ даласында құрылыс өнерінің ерте ғасырда-ақ кең қанат жайғаны, 
солардың тұрақтап тұрған халық қолымен салынғаны, жойқын жау 
жорығынан жермен-жексен болғаны белгілі. Араб географы Әл-Макдиси 
оныншы ғасырдың өзінде Қазақстанның аумағында 200-ден астам қала 
барын баяндаған. 
Сол ғасырлар тоғысында іргетасы қаланған қалалар біздің заманымызға 
тұнжыраған тас, төмпешік төбе, үйінді топырақ, қазылған ор, құлаған үй 
қабырғасы қалпында келіп жетті. Қазақтың киіз үйі, тіркеспе қыстауы, тоқал 
тамы, қоржын үйі – біз үшін ескінің ескерткіші ғана емес, теңдесі жоқ тәрбие 
құралы, ұлттық мақтаныш айғағы. 
Азия мен Еуропа арасын жалғаған «Ұлы Жібек жолы» тарихының рөлі 
ерекше. Көне керуен жолдары арқылы бейбіт сауда керуендерімен қатар 
саяхатшылар, әлемдік діндердің қатарына енетін ислам мен христиан, 
буддизм өкілдерінің миссионерлері, елшілер алмасып жатты. Сондай-ақ 
қазіргі кездегі ғылыми зерттеулер бұл күретамыр жолдың мәдени, ғылыми 
ақпараттарды алмасу құралы ретінде Орталық Азия (Ұлы Дала) 
халықтарының рухани мәдениетін дамытуда аса маңызды қызмет атқарғанын 
дәлелдейді. 
Тарихи деректер бойынша, Ұлы Жібек жолы арқылы алғаш рет 
император У-Дидің тапсыруымен Батыстың белгісіз елдеріне аттанған 
қытайлық дипломат Чжан Цянь (б.д.д. 103 жыл) жүріп өткен. Ол қытайдың 
ішкі аудандарынан Орталық Азияға қарай өтіп, одан қазіргі Ауғанстан жеріне 
дейін жеткен. Қытай елшісінің соңынан іле-шала жібек артқан керуендер 
батысқа қарай бет алған. Қайтар жолында Жерорта теңізі жағалауындағы 

Қазақстан тарихы (он бес дәріс) 
елдерден, Таяу Шығыс пен Орта Азия жерінен өздеріне таңсық тауарларды 
тиеп қайтқан. 
568 жылы Жібек жолының Оңтүстік Қазақстан жеріндегі тармағымен 
Византия императоры Юстианның түрік қағаны Дизавулге жіберген елшілігі 
жүріп өткен, оны Земарх басқарған болатын. Земархтың бағыты Каспий 
теңізінің солтүстік-шығыс жағалауымен Орталық Азияға өткен. Елшілердің 
Тараз қаласына тоқтағаны жөнінде жазбалар бар. 
Қазақстанды 
географиялық 
тұрғыдан 
зерттеу 
мен 
оның 
территориясымен өткен жолдарды анықтауда араб саяхатшылары мен 
зерттеушілері еңбектерінің де маңызы зор. Қазақстанның Оңтүстік 
облыстарында VIII ғасырда Ибн Хордадбек, Макдиси, Ибн Хаукал, Ибн 
Руште, әл-Истахри, әл-Масуди, әл-Идриси сияқты ғұламалар болған. 
Олардың еңбектері 1870-1894 жж. Голландық шығыстанушы де Гуенің 
басқаруымен Араб географиясының кітапханасы сериясында 8 том болып 
басылған. Араб саяхатшылары Фараб (Отырар), Тараз (Талас), Испиджаб 
(Сайрам) аймақтары мен Арал, Каспий теңіздері жайында мол деректер 
қалдырған. Осы керуен жолы белгілі қалалардың орналасуы, құрылымы 
жайлы мәліметтер келтірілген. Олардың бай мұралары арасында сан ғажайып 
карталар сақталып, оларда Қазақстанның географиялық атаулары 
белгіленген.
Жібек жолы мен оның тармақтары бойымен шығыс елдеріне саяхат 
жасаған еуропалық миссионерлер: Плано Карпини (1245-1247), Джовани 
(1152-1182), Вильгельм Рубрук (1253-1255), Ниавом де Рубрук (1220-1230) 
құнды географиялық мәліметтер жинап қалдырған. Олардың өз сапарлары 
бойынша жасаған есептері шығыс елдері жайлы қызғылықты географиялық 
деректерден тұрады деуге болады. Осы жол арқылы Еуразия құрлығының 
ішкі бөліктеріне саяхат жасаған саяхатшы Марко Поло 1269-1296 жж. 
Қытайда болған. И.Магидовичтің болжамы бойынша, Марко Поло Батыс 
Түркістанды «көшпенділер өте жақсы білетін солтүстік жолмен» кесіп өтіп, 
Шығыс Түркістанға Іле аңғары немесе Алакөл маңындағы Жоңғар қақпасы 
арқылы өткен. 
Ұлы Жібек жолы – Орталық Азиядағы сауда керуен жолдарының жалпы 
атауы. Б.д.д. II ғасырдан біздің заманымыздағы XVI ғасырға дейін Шығыс 
пен Батысты байланыстырды. Чжан Цяньның жасаған саяхаты Сианынан 
Ланьчжоу арқылы Дуньхуанға апарады. Бұл жерден жол екі тарапқа бөлінеді. 
Солтүстік жол – Турфан, Қашғар, Самарқан, Балх, Мервті, Ферғана алабын 
алады. Ал оңтүстік жол – Жаркент, Балх, Мервті басып өтіп, Памир тау 
жоталары арқылы Үндістанға, Таяу шығысқа апарады. Мервте бұл екі жол 
қосылып, Ұлы Жібек жолы одан әрі батысқа – Ниса Гекотомпил, Әнбатана, 
Бағдат арқылы Жерорта теңізінің шығыс жағасындағы порттарға, Тир мен 
Антихияға дейін созылды. 
Қазақ жеріндегі көне керуен жолдарының тарихы б.д.д. І 
мыңжылдықтың орта шеніндегі «Далалық сақ жолынан» басталады. 

Қазақстан тарихы (он бес дәріс) 
Геродоттың айтуы бойынша, бұл жол Қара теңіз маңынан Дон жағалауына 
дейін, одан Оңтүстік Оралдағы савраматтар жеріне бағытталып, Ертіс бойы 
мен Алтайға, Зайсан көліне дейін созылған. Қазіргі ғылым мен техниканың 
жаңа жетістіктері, ғарыштан түсірілген бейнекөріністер Орталық Азияның 
бел ортасынан өткен осы көне маршруттың ең қолайлы жол екендігін 
дәлелдеп отыр. Бір таңғаларлық нәрсе – қазіргі заманғы автокөлік жүретін 
жолдар мен темір жол маршруттарының сол ежелгі дала жолының бағытын 
дәлме-дәл қайталауы. Сонымен, Ұлы Жібек жолы б.д.д. І мыңжылдықта 
сауда торабы ретінде қалыптаса бастаған деп пайымдауға әбден болады. Бұл 
атау осы жолмен тасылып, елдер арасындағы сауда қатынастарында 
алтынмен қатар халықаралық валюта деңгейіне көтерілген басты тауар – 
жібекпен тығыз байланысты. «Ұлы Жібек жолы» атауын Қытайдың 
физикалық географиясы мен Азияның жер бедері жөнінде қомақты еңбектер 
жазған атақты географ-ғалым Фердинанд фон Рихтгофен ұсынған. Кейін бұл 
атау халықаралық дәрежеде кеңінен қолданылған. 
Әлемнің басқа да халықтары секілді қазақ халқының да ежелгі дәуірден 
қалыптасып, дамып, кемелденіп келе жатқан өзіндік рухани мәдениеті бар 
екені де белгілі. Қазақ қауымы да есімдері әлемге мәшһүр ақындар мен 
жазушыларды, ғалымдар мен өнер қайраткерлерін тарих сахнасына 
шығарды. Демек, қазақ әдебиетінің де өмірге келу, қалыптасу, есею және 
кемелдену кезеңдері - өзіндік даму тарихы бар. 
Қазақтың түп төркіні түркі тілінің даму тарихы жайлы бүгінгі күні 
қағидалар баршылық. Көнеден тіршілік құрған ру-тайпалар, соның ішінде 
сақтар, ғұндар және ежелгі түркілер арамей, соғды, турфан, көне түркі 
жазуларын кеңінен қолданған. 
«Арамей жазуы» - б.д.д. мыңыншы жылдың басында финикия жазуы 
негізінде пайда болып, арамейлер арасында кең қолданылған көне жазу түрі. 
Бірыңғай дауыссыз дыбыстардан тұрады. Оңнан солға қарай жазылады. 
«Соғды жазуы» - арамей жазуының бір түрі деуге болады. Бұл жазу 
согдиана немесе соғды деп аталатын мемлекетте қолданылған. Согдиананың 
негізгі халқы – көшпелі және отырықшы сақ тайпалары болған. 
«Турфан жазуы (ұйғыр жазуы)» - б.д.д. бірінші ғасырдан бастап біздің 
заманымыздың тоғызыншы ғасырына дейін қолданылып келген көне 
жазулардың бір түрі. Бұл – жоғарыдан төмен қарай жазатын, тік әріпті жазу 
болып келеді. Турфан жазуының әріптері сөз басында, ортасында, соңында 
әр түрлі болып таңбаланады. 
«Түркі жазуы» - түркі тілдес тайпалардың тұңғыш әріптік жазуы. Бұл 
әліпби 35 әріптен тұрады. Оңнан солға қарай жазылады. Бұл жазу түрінде 8 
дауысты фонема бар. Олар 4 полифонды әріппен белгіленеді. Ал 16 дауыссыз 
фонема 31 әріппен белгіленіп жазылады. 
Түркі тілдерінің жаңа даму дәуірінде, яғни ХV-ХХ ғасырлар аралығында 
қазіргі түркі тілдері халықтық тіл болып қалыптасқаны мәлім. Бұлар 
негізінен төмендегілер: қазақ, өзбек, қырғыз, қарақалпақ, түрікмен, татар, 

Қазақстан тарихы (он бес дәріс) 
ноғай, башқұр, қарайым, құмық, қарашай, гагауз, әзірбайжан, түрік, ұйғыр, 
хакас, шор және т.б. Белгілі ғалым А.Самойловичтің сөзімен айтқанда, 
кезінде бүкіл түркі тілдеріне ортақ бір әдеби дәстүрдің, бір әдеби тілдің 
болғандығы күдік тудырмайды.

жүктеу/скачать 1,48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: