Б.Ғ. НҰҒман, А. А. Абдрахманова
жүктеу/скачать 1,48 Mb. Pdf көрінісі
|
Нугман история Казахстана каз
| негізін салушы
принципі болып табылады. Осыған сәйкес әр жеке «қара сүйек» өкілінің қоғамдық жағдайы оның руы мен тайпасының артықшылық дәрежесімен анықталған. Үш жүздің – Ұлы жүз, Орта жүз және Кіші жүздің орын алуы – қазақтар бірлестігін өте қатаң тәртіптелуіне әкелді. Барлық рәсім мен салтанаттарда үлкендік тәртібі қатаң сақталған. Адам тек ру бөлігі ретінде ғана мағынасы болған және тек ру заңды бірлік болып табылған. Қара сүйек әлеуметтік тобынан тек «билер» - рулар мен тайпалар басшылары ғана ерекше саяси құқықтарға ие болған. Билер ықпалы олар басқаратын рулардың күшімен, сонымен қатар, шығу тегінің көнелігімен және үлкендігімен анықталған. Өздері билік ететін рулар шегінде билерге сот, әкімшілік және әскери билік тиесілі болған. Билер, сұлтандармен қатар жалпы мемлекеттік мәселелер шешілетін жыл сайын өткізілетін «құрылтайларға» қатысқан. Ең беделді ру басшылары хан жанындағы «билер кеңесіне» кірген. Билер, Шыңғысшыларға қарама-қарсы қара сүйектер әлеуметтік тобының элитасын құраған. Кей жағдайда хан билігі дала аристократиясының өкілдеріне (билерге), жеке әрі ең беделдісіне, сондай-ақ, барлығына бірге тәуелді болған. Тарихи-этнографиялық материал жетіспеушілігі билік жүргізу жүйесінің болмысы немесе қазақ қоғамының әлеуметтік-саяси ұйымдастырылу формалары туралы тақырыптарды толық көлемде баяндау мүмкіндігін бермейді. Егер ХV-ХVІ ғасырларда басында сұлтандар тұрған ұлыстық жүйе орын алғандығын, ал жүздер басында – билер тұрғандығын ескерсек (ХVІІ-ХVІІІ басы), онда Қазақ хандығында әлеуметтік-саяси ұйымның екі формасы болғандығын көреміз. Осыған сәйкес ұлыстар мен Қазақстан тарихы (он бес дәріс) жүздер бір-бірімен бір уақытта орын алған ба, жоқ әлде бұл формалардың бірі екіншісінің тарихи алдында орын алған ба деген сұрақ туындайды. Егер олай болса, онда көшпелі қазақ қоғамында республикалық құрылыстың рәсімделуі туралы сеніммен айтуға болады. Қазақ хандығының аймақтық шектелуі және Қасым, Есім және Тәуке ханның Жеті Жарғы заңдарымен саяси негізделуі, көшпенді тайпалар бірлестігі бола тұра, өз құрамына қалалық және отырықшылық-егіншілік мәдениеттің көне орталықтары бар аймақтарын енгізген. Қазақ хандығы қоршаған дала халқы үшін шаруашылық және мәдени өзіне тартудың белгілі аймақтарын құрды. Аталған факторлар жаңа жерге орналасу, шаруашылық жасау және тұрмыс жүргізудің ауылдық жүйесін қалыптастырды. Жаңа аймақтық-рулық байланыстар басқа реттеушілерді талап етті, бұл реттеушілер – билер , «ұлттық аристократия», құра сүйек әлеуметтік тобының элитасы болды. Көпғасырлық халық құқығын түсіндіріп бере алатындықтары үшін құрметтелетін билер, далада номадтарға тән әлем құрылғысын сақтап қалуға мүмкіндік беретін. Дәл осы билер төңірегінде оларды шаруашылық және мәдени бірлестікке түрлендіретін генеалогиялық және иерархиялық өзара қатынастар бекітілетін ру аралық және аймақ ішілік байланыстар құрылымы қалыптаса бастады. Жоғарғы әскери-саяси басқарумен байланысты әкімшілік құрылымның генеалогиялық және иерархиялық қарым-қатынастар орнатылуына сәйкес терминмен белгілеу қажет болды. Мұндай термин ретінде басында билер тұрған жүз пайдаланылды. Әкімшілік-құрылымдық қайта құру бұл биліктің саяси түрін республикалық құрылыс етіп қайта құру және ұлыстық негіздерде сұлтандар сепаратизмінің көріністерін жою үшін әлеуметтік-саяси ұйымдастырудың жүктеу/скачать 1,48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|