Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ

 
249 
көңілі  шат-шадыман  еді.  Келтірілген  мысалдың  бірінші 
сөйлемінде  әр  компонент  формалық   жағ ынан  бірлікте 
тұруымен  қ атар,  олар  баяндайтын  керіністер  мезгілдік 
жағ ынан 
да 
бірлікте. 
Компоненттер 
арасында 
осы 
айтылғ андардай  мағ ына  жакындығ ы,  желілестік  болмаса, 
ондайлар  кұрмалас  сөйлем  қ ұрамына  еніп,  бір  бүтін  болып 
тұра алмайды.   
     Қанша  компоненттен  құралғ анына  карамастан  мағ ыналық, 
интонациялық  жағ ынан  бір  бүтін  болып  тұру,  құрмалас  сөйлемнің 
басты касиеттерінің бірі, ондай бірлік, бүтіндік болмаса, ол бір сөйлем 
бола да алмайды, оның компоненттерінің бастары бірікпейді.   
      3. Құрмалас құрамына енетін әр компонент мейлі ол тиянақты 
болсын,  мейлі  тиянақсыз  болсын  бәрібір  жалпы  сөйлемге  тән 
қасиеттерге  ие  болуы  шарт.  Сөйлемге  тән  негізгі  қасиеттер  - 
коммуникативтік,  модальдық,  предикаттық  қатынастың  болуы. 
Предикаттық  қатынас  екі  түрлі  жолмен  айқындалады:  бірінші, 
компонентте  екі  бас  мүшенің  -  бастауыш  пен  баяндауыштың  қатар 
айтылуы  арқылы,  екінші,    баяндауыштың  тек  жіктік  формасында 
тұруы.  Мұның  алғ ашқысы  предикаттық  қатынастың  аналитикалық 
немесе  аналитика-синтетикалық  тәсіл  арқылы  көрінуі,    ал    соңғ ысы 
синтетикалық тәсіл арқылы көрінуі. М ы с а л ы: Сендер тәлтіректеп 
белестен  асып  кеткенше,  мен  көз  алмай  қараумен  болып  едім    деген  
сөйлемде  бағ ыныңқы  компонент  баяндауышы  болып  тұрғ ан  «асып 
кеткенше» деген күрделі сөз ешбір жаққа тәуелді емес, жеке алғ анда 
оның  бойында  баяндауыштық  қасиет  те  жоқ.  Оны  баяндауыштық 
дәрежеде  көрсетіп,  белгілі  бір  жақтық  мән  беріп  тұрғ ан  -  «сендер» 
деген  бастауыш.  Егер  ол  болмаса,  тіркесте  сөйлемдік  қасиет,  яғ ни 
предикаттық қатынас болмайды.   
     Предикаттық  қатынастың  бұл  көрінісі  -  құрмалас  сөйлем 
компоненттерінің  ең  негізгі  бір  белгісі.  Басқаша  айтқанда,  құрмалас 
сөйлемнің,  әсіресе  сабақтастың  әр  компоненті  дербес  бастауыш, 
баяндауышқа  ие  болуы  керек.  Бұл  екеуінің  бірі  болмаса  да,  ол 
құрмалас  сөйлем  компоненті  бола  алмайды.  Бірақ  бұл  тұжырым 
құрмалас  сөйлемнің  де,  оның  компоненттерінің  де  толымсыз  болып 
келетінін,  яғ ни  бастауыштың  айтылмай  жасырын  тұратынын  жоққа 
шығ армайды,  компоненттегі  предикаттық  қатынас  бір  ғ ана 
синтетикалық  жолмен-ақ  берілуі  мүмкін  деп  саналады.  Бірақ 
мұндағ ы ескерілетін бір нәрсе - бастауыштары айтылмағ ан толымсыз 
компоненттер, баяндауыштары бір ғ ана субъектінің әр түрлі әрекетін 

 
250 
баяндамай,  әр  түрлі  субъектінің,  әр  жақтағ ы  бастауыштың  әрекетін 
баяндаулары  шарт.  М ы с а л ы :   Көрдім,  танымады.    Берсе, 
тастамаспын.  Айтты,  орындадым  —  дегенде  алты  жай  сөйлемнен 
құралғ ан үш түрлі құрмалас сөйлем бар. Мұндағ ы құрмалас сөйлем 
компоненті  болып  тұрғ андар  бір  ғ ана  мүшелі  толымсыз  сөйлемдер. 
Солардан 
құралғ ан  құрмаластардың  өздері  де  толымсыз 
құрмаластар. Осындағ ы алты сөздің әрқайсысына баяндауыштық мән 
беріп,  оларды  алты  түрлі  жай  сөйлем  етіп  тұрғ ан  грамматикалық 
тәсіл — солардың әрқайсына жалғ анып тұрғ ан жіктік жалғ аулары.  
     Сөздер  қанша  көп  болса  да,  бір  ғ ана  субъектіге  тәуелді,  сол 
субъектінің  әрекеттерін  санамалап  керсетуі,  сөйтіп,  бір  ғ ана 
сөйлемнің  бірыңғ ай  баяндауышы  болып  тұруы  мүмкін.  М ы с а л ы :  
Жолықтым, сөйлестім.  Бұл мысал бірыңғ ай баяндауышты  толымсыз 
сөйлемдер.  Мұндағ ы  екі  баяндауыш  «мен»  деген  бір  ғ ана 
бастауышқа тәуелді.  
     Құрмалас  сөйлем  компоненттерінің  әрқайсында  дербес  бастауыш 
пен  баяндауыш  болады.  Компонент  бастауышы  кейде  сөйлемде 
айтылып,  кейде  айтылмай,  жасырын  тұруы  мүмкін.  Бірақ  белгілі  бір 
компоненттің  бастауышы  жасырын  тұрған  құрмалас  сөйлемде 
компонент баяндауыштары бір жақта айтылмай, әр жақта айтылып, әр 
түрлі иенің әрекеттерін баяндайтын болуы шарт. 
     Тағы  бір  ескеретін  жайт,  бастауышы  кейде  жасырын  тұра 
беретіндер  —  баяндауыштары  жіктік  формада  айтылатын 
компоненттер  ғана.  Ал  баяндауыштар  жіктік  формада  айтылмайтын 
көсемше, 
есімше 
бағыныңқылы 
құрмалас 
сөйлемдер 
компоненттерінің  бастауыштары  әрқашан  да  ашық  түрде  айтылуы 
тиіс.  Себебі  компонент  баяндауышы  көсемше  мен  есімшенің 
тиянақсыз формасында айтылғанда, олар бастауыштың жағын білдіре 
алмайды,  онымен  жақтық  қиысуда  тұрмайды.  Сондықтан  бұлардың 
баяндауыштық  функциясы  бастауышпен  бірге  айтылғанда  ғана 
айқындалады,  сонда  ғана  азды-көпті  предикаттық  мәнге  ие  болады. 
Ал енді, баяндауыштары жіктік формада айтылатын компоненттердің 
бастауыштары айтылмаса да, оның барлығы баяндауыш формасынан 
білініп тұрады. Мысалы: Оны кеше көрдім, бірақ маған ештеме айтпады 
деген  сөйлемнің  екі  компонентінде  де  бастауыш  айтылмаған,  бірақ 
предикаттық 
іс-әрекеттің 
иесі 
«көрдім, 
айтпады» 
деген 
баяндауыштардан    білініп  тұр.  Мысалы,  Құс  әніне  жүрегің  елжіреп, 
көңілің  шартарапқа  шалқиды  —  деген 
сөйлемнің 
бірінші 
компонентіндегі  «жүрегің»  деген  бастауыш  айтылмаса,  «елжіреп» 
деген  көсемше  соңғы  сөйлем  баяндауышының  пысықтауышы  ғана 

 
251 
болар еді. Оның бұл сөйлемдегі баяндауыштық мәні «жүрегін» деген 
бастауышпен бірге айтылған жайдайда ғана айқындалады.  
   4.Құрмалас  сөйлем  компоненттерінің  әрқайсысының  өзіндік 
ннтонациялық  кідірісі  болу  керек.  Тіліміздегі  үйірлі  мүшелердің 
кейбір сөйлемдік  қасиетке ие болғандарымен (бастауыш, баяндауыш 
боларлық  сөздерден  құралуы),  құрмалас  сөйлем  компоненті  бола 
алмайтын  себебі  оларда  сөйлемнің  негізгі  бір  белгісі  болып 
табылатын  интонациялық  кідірістің  не  салаластырушы,  не 
сабақтастырушы  интонацияның  болмайтындығында.  Осы  айтылған 
белгілер бойынан табылатын құрылымдар ғана құрмалас сөйлем бола 
алады. 
 
           7.5 Құрмалас сөйлемнің жай сөйлемнен өзгешелігі 

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: