Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ
жүктеу/скачать 2,12 Mb. Pdf көрінісі
|
Бүркіт
| білем, кім біледі, әлпеті, сияғы(сиқы) сөздерінің мына бір
қолданыстарын көру арқылы да біршама көз жеткізуге болады. Модаль сөздер сондай–ақ заттық мәнін диалогта предикаттық функциясын жоғалтқан бағыныңқы сөйлемнің баяндауышынан да пайда болады. Модаль сөз тіркестері де сол модаль сөздердің жасалу жолымен пайда болады. Модаль сөз тіркестері шартты бағыныңқы сөйлемдердің келтеленуінен көп жасалады. Ол қыстырма сөйлемдердің редукциялану нәтижесінде де қалыптасады. Сол сияқты қазақ тіліндегі әлпеті модаль сөзі «сөз әлпетіне қарағанда» дейтін қыстырма сөйлемнің редукциялануынан келіп шыққан деуге болады. Бұл айтылғаннан шығатын қорытынды: грамматикалық, мысалы, модальдық мағыналардың әр алуан типтерінің пайда болу және жетілу процесін эволюциялық тұрғыда түсіну керек. Себебі, модальдылық тілдің коммуникативтік функциясының жемісі, туылымы болып табылады. Осыдан келіп морфологияда модальдылықты білдіретін әр түрлі амал–тәсілдер пайда болады. Олардың ішіндегі ең басты әрі жетекші роль атқаратын түрі ол – неғұрлым көбірек абстракцияланған және неғұрлым жинақты сипат алған модальдылық мағынасы бар рай категориясы. Модальдылық мағынасы бар әр алуан грамматикаланған тіркестер тек жеке сөздермен ғана емес, сонымен қоса күрделі құрамды сөздерден де тұратын, тұтастай алғанда көмекші сөз табы ретінде тілдік модальдылықты білдірудің бай құралы саналатын модаль сөздер құрамына кіреді. Сөз таптарының жалпы категориялық мағынасын жеке сөздің лексикалық семантикасымен шатастыруға болмайды. Өйткені жалпы категориялық мағына – сөз таптарын бір– бірінен ажыратудың, ара жігін, шегін анықтаудың алғы, бас белгісі. Модаль сөздердің айрықша бір синтаксистік ерекшілігі – олар диалогта келгенде жеке лексема күйінің өзінде сырт формасы және айтылу интонациясы жағынан өз алдына тұтас бір тиянақты сөйлем қызметін атқарып тұрады. Синтаксистік сипаттағы мұндай модаль сөздер сөйлем мүшелерімен дағдылы грамматикалық байланысқа түспейді, сөз тіркестерін жасауға қатыспайды. Модаль сөздердің қалыптасу көздері. Жалпы модальдық құбылысты, бұл ретте, әсіресе, лексикалық, грамматикалық және модальдық мағыналардың өзара ортақ тұсын, арақатынасын, айырмашылығын неғұрлым нақты, терең тани түсінудің бір маңызы шарты мүмкін болғанша тіліміздегі модаль сөздердің шығу, даму жолдарын анықтап алу. Ал олардың бұл төркін–тегін, морфологиялық құрылымын анықтау мәселесі белгілі дәрежеде этимологиялық зерттеуді қажет етеді. Себебі, қазақ тіліндегі модаль сөздер деп 150 жүргеніміздің біразы – шын мәнінде бөтен текті, кірме құбылыстар немесе тілдің даму барысында басқа сөз таптарынан ауысқан сөздер. Сияқты модаль сөзі тарихи тұрғыдан алғанда араб тілінде «форма, вид, формальност, формула» ұғымын білдіретін сыйах – сиакъ зат есіміне барып саяды. Сияқты модаль сөзінің бұл этимондық нұсқасы кейбір түркі тілдерінде қазір де қолданылады. Осы орайда, «қазақ тілінің диалектологиялық сөздігіндегі» (1969) мына бір тіл құбылысы да көңіл аудартады: «сыйқыл, сияқты, ұқсас». Бұл тіл құбылысы өзінің қолданылу аясы жағынан локальдық сипатқа ие. Ол өзінің семантикасы және қызметі жөнінен жоғарыдағы сияқты – сиықты – сияқатты – сиқатты модаль сөздерімен синонимдес болып келеді. Өзінің сөздігінде түбір қалпында бұл сөзді Л.З.Будагов та келтіреді. Бұл айтылғандарға қарағанда, жоғарыдағы сықылды модаль сөзінің осы сықыл түбіріне –ды жұрнағы жалғану арқылы жасалғаны айқын аңғарылады. жүктеу/скачать 2,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|