Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі м.ӨТемісов атындағЫ
жүктеу/скачать 2,12 Mb. Pdf көрінісі
|
Бүркіт
| көптен білем – мені оятқан сен, білем. Бұл жерден ауыл анық
көрінеді – Мұны істеген Асқар көрінеді. Маған кітап керек – төргі үйдегілер қонақтар болу керек. – ол ендігі шықса керек. Сияқты модаль сөзінің синонимі ретінде тілімізде тәрізді, әлпетті, сықылды, секілді сөздері де қолданылады. Соңғы екеуі фонетикалық тұрғыдан екі вариантта айтылғанымен негізінде, бір–ақ модаль сөз. Сияқты, тәрізді, сықылды модаль сөздері өздерінің негізгі лексикалық мағынасында қолданылғанда адамдардың, басқа да әр түрлі заттардың арасында болатын өзара ұқсастықтықты білдіреді. Яғни салыстыру мағынасында айтылатын – дай, - дей қосымшасының 148 қызметін атқарады. Бұл сөздер кейде әр түрлі етістік қосымшаларын да қабылдайды. Бұлармен тақылетті, реуішті, мәзімді, іспетті сөздері де мағыналас. Тақылетті сөзі өзінің лексикалық мағынасында да, сондай–ақ модальдық мағынада да қолданылады. Басқалары модальдылық мағынада жұмсалмайды. Керек сөзі де екі мағынада: 1.Негізгі лексикалық мағынасы – баяндауыш, анықтауыш болады. 2.Модальдық мағына – көмекші сөз есебінде қолданылады. Керек сөзінің 2 түрлі модальдық мағынасы бар: 1.Міндеттілік мағынасы 2.Болжамдылық мағынасы. Керек сөзімен қажет, тиіс - синонимдес. Шамасы, тәрізді, зады – сөйлемде қыстырма сөз позициясында қолданылады. Модальдылық мағына біреу–ақ. Сөйлеуші адамның сөйлемде айтылған хабар жөніндегі болжамын білдіреді. Бұлармен кейде сірә, тегі сөздері де қолданылады: мүмкін, бәлкім, әрине, әлбетте, рас, екен, болар, білем. Модаль сөздер синтаксистік қызметіне қарай екіге бөлінеді: 1.Әртарап сөздер (бар, жоқ, аз, көп, қажет, керек, тиіс, мүмкін) 2.Бейтарап сөздер (бәлки, әрине, бәсе, әйтеуір, әлбетте, бәлкім, сірә, тегі). Әртарап сөздердің сөйлемдегі қызметі: Бастауыш қызметін атқарады (Көп қорқытады.) Баяндауыш қызметін атқарады (Байдалыға соларды салу қажет). Толықтауыш қызметін атқарады (Бұл нәрсе бір керекке жарар). Анықтауыш қызметін атқарады (Маған керек кітап бітіп қалыпты). Пысықтауыш қызметін атқарады (Жиналысқа студенттер көп жиналды). Көмекші сөздер қызметін атқарады (айтылған жоқ, алуға тиіс, бастамақ керек). Модаль сөздердің лексика-грамматикалық ерекшеліктері. Модаль сөздер тілдегі модальдылық және предикаттылық құбылыспен тығыз байланысты. Предикаттылық сөйлем мазмұнының ақиқат шындықпен жалпы арақатынастылығын білдіреді. Ал сөйлемде айтылған хабардың ақиқат шындыққа қатынасы модальдық қатынас болып табылады. Яғни сөйлеуші өзінің бұл хабарын қалай түсінеді, өз тарапынан оған қандай сипаттама береді, ақиқат шындыққа қалай қарайды – модальдық қатынастың мәні, міне, осында. Ал предикаттылық – ең алдымен, ойды тіл заңдылықтары мен ережелеріне сәйкес қалыптап көрсетуге қатысты сипаты. Қазақ тілінде лексикалық мағынасының өзі таза модальді сөздермен қоса, өз алдына дербес лексикалық мағынасының үстіне модальдық мағына білдіретін де жеке сөздер бар. Модаль сөздер, әдетте, модальдылықты білдіретін фонологиялық (интонациялық), морфологиялық (етістіктің райлары және олардың аналитикалық формалары), синтаксистік (әр түрлі сөйлем типтері) сияқты барлық амал–тәсілдермен тығыз байланыста жұмсалады. Модаль сөздер, басқа барлық көмекші сөз таптары сияқты, ұзақ уақытқы лексика– грамматикалық даму процесінде дербес сөз таптарына дараланып шықты. Бұған мысалы, |