Эмбриология

Ж Ү И Е Л І К Г И С Т О Л О Г И Я
АДАМНЫҢ МҮШЕЛЕРІ МЕН ЖҮЙЕЛЕРІНІҢ 
ГИСТОЛОГИЯСЫНА КІРІСПЕ
Жүйелік гистология — мүшелердін және мүшелер жүйесінің кұрамындағы 
тіндер туралы және олардын дамуының, 
күрылысының, 
аткаратын 
кызметтерінің және тін аралық әрекеттесуінің ерекшеліктері туралы ілім. Ор­
ганогенез гистогенездердін әрекеттесуінің негізінде өтеді, оның нәтижесінде 
мүшенің кұрылымдык-кызметтік бірліктері калыптасады. Акырғыларды 
белгілеу максатында біркатар түсініктер (кызметтік, немесе функциональные 
элементтер, 
микроаудандар, 
аймактар, 
модульдер, 
ансамбльдер т.б.) 
ұсынылған. Мүшелердің кұрылымдык-кызметтік бірліктерінін кұрамына 
тіндік негізі әр түрлі жасушалар және әр түрлі тіндер кіретін болғандыктан, 
олардын ұлпалық ерекшеліктері, даму көздері, гистогенез сатылары және 
калпына келу ерекшеліктері туралы білімдер кажет.
Жүйке жүйесі организмдегі барлык тіршілік үдерістерін реттеуді және 
онын сырткы ортамен әрекеттесуін қамтамасыз етеді. Анатомиялык түрғыдан 
ортшіык және шеткері жүйке жүйелерін ажыратады. Біріншісіне бас миын 
және жұлынды жаткызады, екіншісі шеткері жүйке түйіндерін, жүйке 
бағандарын және жүйке ұштарын біріктіреді.
Жүйке жүйесінің осылай бөлінуі шартты және тек әдістемелік тұрғыда ғана 
колданылады. Жүйке жүйесінің рефлекторлык кызметінін морфологиялык 
субстраты 
рефлекторлык, доғалар
болып табылады, олар әр түрлі қызмет 
аткаратын, денелері шеткері түйіндерде де, орталык жүйке жүйесінің сұр за- 
тында да орналаскан, нейрондардың тізбегі. Физиологиялык тұрғыдан жүйке 
жүйесін ішкі мүшелерден, тамырлардан және бездерден баска бүкіл денені 
жүйкелендіретін 
сомалық
және аталған мүшелердін кызметін реттейтін 
авто-
номды
немесе вегетативті деп бөледі.
ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІ

11.1. Жүйке жүйесінің дамуы
305
1 1 .1 . ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНІҢ ДАМУЫ
Жүйке жүйесін келесі эмбрионалдык даму көздері калыптастырады: 
жүйке
түтікшесі, жүйкелік айдарша
(ганглиозды табақша) және эмбрионалдык 
плакодалар.
Кабыкшалардың тіндік элементтері мезенхиманын туындыла- 
ры болып табылады. Нейропорлардың тұйыкталуы сатысында түтікшенің 
алдыңғы шеті әжептәуір кенейеді, бүйірлік кабырғалары калындап, үш ми 
көпіршіктерінің бастамалары каланады. Краниальдылау жаткан көпіршік 
алдыңғы миды, ортаңғы көпіршік — ортанғы миды, ал жұлынның баста- 
масына өтетін үшінші көпіршіктен арткы (ромб тәрізді) ми дамиды. Осы- 
дан сәл кейін жүйкелік түтікше тік бұрыш кұрай иіледі және жүлгелер мен 
тарылулардың нәтижесінде бірінші көпіршік акырғы және аралык бөліктерге, 
ал үшінші ми көпіршігі — сопакша миға және мидың артқы бөлігіне 
бөлінеді. Орталык және артқы ми көпіршіктерінің туындылары ми сабауын 
кұрайды және көне кұрылымдар болып келеді, оларда сегментарлык құралу 
принциптері сақталады, ал аралык және акырғы мидың туындыларында ол 
жойылып кетеді. Кейінгіде интегративті қызмет шоғырландырылған. Осылай- 
ша мидың бес бөлігі пішінделеді: акырғы, және аралык ми, орталык, сопакша 
және арткы ми (адамда бұл эмбрионалдык дамудың шамамен 4-ші аптасында 
өтеді). Акырғы ми үлкен мидың екі жартышарларын калыптастырады.
Жүйке жүйесінің эмбрионалдык гисто- және органогенезінде мидың 
әр түрлі бөліктерінің дамуы әр түрлі жылдамдыкпен (гетерохронды) өтеді. 
Орталык жүйке жүйесінің каудалды бөліктері (жұлын, ми сабауы) ертерек 
пішінделеді; бас миының кұрылымдарының толык калыптасу уакыты катты 
толкиды. Бас миының біркатар бөліктерінде бұл нәресте туғаннан кейін өтеді 
(мишық, гиппокамп, иіс сезу буылтығы); мидын әрбір бөлігінде нейронный 
популяциясының калыптасуының кеңістіктік-уакыттык градиенттері болады, 
олар жүйке орталығының уникальды кұрылымын түзейді.
Жүлын,
кұрылысының 
түтікшелілігі
және 
сегментарлығы
сиякты, 
омырткалылардың миының дамуының эмбрионалдык сатыларының белгілері 
кұрылымында анык сакталатын орталык жүйке жүйесінің бөлігі болып та­
былады. Жүйке түтікшесінің бүйірлік аймактарында жасушалар масса- 
сы тез жоғарылайды, ал дорсалды және вентралды бөліктерінің көлемдері 
ұлғаймайды және эпендималык сипатын сактайды. Жүйкелік түтікшенін 
калындаған бүйірлік аймактарынын кабырғасы бойлай жүлгемен 
дорсалды
— 
канатша және 
вентралды —
негізгі табакшаға бөлінеді. Дамудың осы саты­
сында жүйке түтікшесінін бүйірлік кабырғаларында үш аймакты ажыратуға 
болады: орталык каналды жауып түратын эпендиманы, аралык (плащтык 
кабат) және маргиналды (шеткері перде). Плаштык кабаттан кейін жүлынның 
сұр заты дамиды, ал шеткі пердеден оның ак заты пайда болады. Алдыңғы 
бағандардың нейробластылары алдыңғы мүйіздін ядроларынын мотонейрон- 
дарына (кимылдаткыш нейрондар) дифференцияланады. Олардың аксонда- 
ры жүлыннан шығады және жүлынми жүйкетерінін алдынғы түбіршіктерін 
түзейді. Арткы бағандарда және аралык аймакта ендірме (ассоциативті) 
жасушалардың әр түрлі ядролары дамиды. Олардың аксондары жұлынның ак

306
11-Тарау. Жүйке жүйесі
затына түсіп, әр түрлі өткізу шоғырларының кұрамына кірсді. Арткы мүйізге 
жұлын түйіндерінің сезімтал нейрондарынын орталык өсінділері енеді.
Жұлыннын дамуымен бір мезгілде жұлынның және автономды жүйке 
жүйесінің шеткері түйіндері каланады. Оларға бастапкы материал болыи 
жүйке айдаршасының дін жасушалык элементтері табылады, олар дивергентті 
дифференцировка жолымен нейробласттык және глиобласттык бағыттарда 
дамиды (10-тарауды караныз). Жүйке айдаршасының біраз жасушалары ав­
тономды жүйке жүйесінің түйіндерінін, параганглийлердің, APUD-сериянын 
және хромаффинді тіннін нейроэндокринді жасушаларының орналасатын 
шеткі аймактарына орын ауысгырады.
1 1 .2 . ШЕТКЕРІ ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІ
11.2.1. Жүйке
Жүйкелер (
nervus
) — шеткері жүйке бағандары — 
миелинді
және 
миелинсіз
талшыктардан және дәнекер тіннен түратын кабыкшадан кұралады. Автоном­
ды жүйке жүйесінде, әдетте, жүйкетерде жеке жүйке жасушалары және үсак 
ганглийлер кездеседі. Жүйкенін көлденен кесіндісінде жүйке талшыктарынын 
осьтік цилиндрлерінің
кесіктері және оларды каптап жаткан 
глиалдық
қабыкша 
көрінеді. Жүйке бағанынын кұрамында жүйке талшыктарынын арала- 
рында борпылдак талшыкты дәнекер тіннің жұка кабаттары — 
эндоневрий
(
) орналасады. Жүйке талшыктарынын шоғыры 
периневриимен
(
perineurium
) капталған. 
Периневрий эпендимоглиалдык диффероннын 
жазык жасушаларының тығыз орналаскан кабаттарының және дәнекер 
тіннің жіңішке кабаттарының кезектесе орналасуынан кұралады. Жуан 
жүйкенің периневрийінде мұндай кабаттардын саны бірнеше (5—6) болады. 
Жүйке талшыктарынын шоғырларының араларында периневрийдің сыр- 
тында күрамында кан тамырлары бар дәнекер тін орналасады. Периневрий 
жүлынның кабыкшаларынан одан түбіршіктер шығарда түзеледі. Жүйке 
бағанының сырткы кабыкшасы — 
эпиневрий
(
еріпеигіит)
— тығыз талшыкты 
дәнекер тін болып табылады, ол фибробласттарға, макрофагтарға және май 
жасушаларына бай болады. Жүйкенің дәнекер тіндік кабыкшасында кан және 
лимфа тамырлары және жүйке ұштары болады.
Эпиневрийге жүйкенің ұзына бойында бір-бірімен анастомоздар кұрайтын 
көптеген кан тамырлары кіреді. Эпиневрийден артериялар периневрийге 
және эндоневрийге енеді (11.1-сурет). Эндоневрийде артериолалар жүйке 
талшыктарын сыртынан қоршап жататын тарылған ілмекті кылтамырлык 
торды кұрайды.
Шеткері жүйкенің кұрамындағы жүйке талшықтары калпына келуте 
және нысана-жасушамен жүйке-бүлшык ет синапстарын түзеуге кабілетті 
(10-тарауды караңыз).
11.2.2. Сезімтал түйіндер
Сезімтал түйіндер 
(ganglii sensorii)
жұлын жүйкелерінің немесе бас сүйек 
жүйкелерінің бойында орналасады.