Байланысты: Күдеринова Құралай монография Қазақ жазуының тарихы
у>, <ұ>, <ү>, <ы>, <і>, <и>, <э>, <е> дыбыстарының фонемалық
мәртебесін анықтау болды
дейді проф. М.Жүсіпов. Ол 1) сөз
ішінде
ы, і қысаңдарын жазу// жазбау; 2)
ұ, ү, у дыбыстарының
дифферекциалды белгілері; 3)
-ый, -ій дыбыс тіркесімін
таңбалау деген проблемаларға ажыраған (Джусупов М. 1995).
Мұның бәрі ауызша тілдің үздіксіздігінен, сөз ішіндегі ды-
быстардың өзара әсерінен шығады. Бұл құбылыстарды Мәс-кеу
фонологиялық мектебі (МФМ)
инвариант (негізгі реңк) , вариант (өздік реңк), вариация (бөгде реңк) ұғымдары арқылы
түсіндірді (жақша ішіндегі қазақша баламаларын профессор
Н.Уәли ұсынған).
МФМ ілімі бойынша, инвариант фонема – дыбыстың күшті
жағдайындағы қалпы. Ол әліпбидегі әріп мәніне сәйкес. Қанша
инвариант фонема болса, сонша әліпби таңбасы болуы керек
де-ген осы ұғымнан пайда болды.
Сөз мағынасын ажырататын фонема сөз ішінде іргелес кел-
ген дыбыстармен әсерлесіп, өзінің негізгі реңкінен өзгеріп
түрленеді. Сонда инвариант фонемалардың іргелес келген
дыбыстық қоршаудағы уақытша көрінуі оның
дыбыс қорын құрайды. Дыбыстық қор екі түрлі:
өздік реңк, бөгде реңк түрінде
көрінеді.
Өздік реңк дегеніміз фонеманың әлсіз позициядағы түрле-
78
79
німінің әлді позициядағы басқа бір фонемамен сәйкес келуі. Ал
жалпы осы әлсіз позициядағы дыбыс түрленімдерінің қоры
– фонема модификациясы болып табылады. Мысалы,
ақ үй, көк үй, ұзын, түнгі сөздеріндегі
<
