Жалпы психология

алғышарттары ’ атты мақаласында арнаулы қабілеттіліктер 
туралы емес (мысалы, музыкаға, суретке), жалпы немесе ақыл- 
ой қабілеттіліктері деп аталатын қабілеттіліктер туралы соз 
болады. Н.С.Лейтестің айтуынша, жас ерекшеліктері 
қабілеттіліктердің компонентгері ретінде қарастырылды.
Қабілеттіліктердің негізгі корсеткіштерінің бірі - ерте 
берілуімен қатар кеш те беріледі. Жас кезінде қабілеттіліктің 
байқалмауын болашақта дамыту мүмкін емес деген түсінік 
тумайды.
Ерекше қабілеттіліктер мен талантгың оте кеш берілуі 
туралы көптеген мысалдар келтіруге болады:
Корнекті жазушы Вячеслав Шишков, мысалы, еңбектерін 
40 жасында жариялай бастады, белгілі шығармасы “Угрюм- 
реканы” 60 жасында жазды. “Емельян Пугачев” кітабын 72 
жасында аяқтады. Мысалы, Симбирск губерниясының алыста 
орналасқан селосында дүниеге келген Е.И. Гусева жасы 40- 
қа келгенде сауатын ашқан. Одан кейін жүмысшы 
факультетіне оқуға түсіп, озінің баласымен бірге жоғары 
оқу орнын бітірген, кейін ғылым кандидаты, ал 73 жасында 
докторлық диссертациясын ойдағыдай қорғады.
§4. Қабілеттілік туралы теориялар
Психология ғылымында қабілеттілік жайлы өртүрлі 
теориялар қалыптасты. Кеңінен тараған теориялардың бірі
— қабілеттіліктердің түкым арқылы берілетіндігі, адамның 
туа біткен психикалық ерекшелігі туралы теория. Идеалистік 
философияның атасы Платон қабілеттіліктер туа біткен 
қасиеттер деп түжырымдады.
Ал XVII ғасырда Декарттың еңбектерінде туа біткен 
идеялар туралы ілім ретінде қарастырылады.
Ғылыми психология қабілеттіліктердің туа біткендігін 
жоққа шығарады.
1875 жылы ағылшын антропологі ері психологі Ф.Гальтон 
“Таланттың түқым қуалауы, оның зандары жөне салдары” 
атты кітабын жариялады. Ол еңбегінде тарихқа белгілі 
адамдардың туыстық байланыстарын зерттей келіп, 
дарындылық түқым арқылы берілетіндігін дәлелдемек болды. 
Бірақ Гальтонның түжырымдарыңца ғылыми негіз болмады. 
Гальтонның материалдары бойынша бірден-бір жасауға 
болатын қорытынды белгілі, бай және білімді адамдардың 
отбастары интеллектуаддік еңбекпен айналысу үшш қажетп 
сапаларды дамытуға қолайлы ортаны қал ыптастыратынды гы 
туралы айтқан ойларын атауға болады.
345

Гальтонның зерттеуі бойынша атақты композитор 
Бахтардың отбасында, мысалы, музыкалық талант алғаш рет 
1550 жылы аңғарылды және бес ұрпақтан кейін ұлы 
композитор И.С.Бахта талант ерекше аңғарыдцы. Бахтардың 
отбасынан 60-қа тарта музыкант шықты, оның ішінде 20- 
сы үлы музыкант болды.
Осыдан кейбір жалпы қорытындылар жасайтын болсақ, 
коп жагдайда үлы адамдардың түқымдарын зерттеу 
биолопіялық түқым куалауды емес, өлеуметтік жағдайлардын 
қабілеттіліктерді дамытуга қолайлы эсер ететіндігін аңғаруға 
болады.
Сонымен қатар Бахтардың отбасының үлгісі музыкалық 
нышандардың түқым арқылы берілетіндігі туралы негіздің 
орын алатындығын ескерген жон. Оларда бір үрпақтан екінші 
үрпаққа есту анализаторларының қүрылымы мен іске 
асуының белгілі ерекшеліктері түқым арқылы берілуі 
мүмкін.
Френология1 ғылымының пайда болуы Франц Иосиф Галль 
(1758-1828) есімімен тығыз байланысты.
Адамньщ немесе ж ануарлардың п сихологиялы к 
ерекш еліктері бас сүй ектің сы ртқы бітім ім ен 
байланыстылығы туралы ілім.
Оның ілімінің негізіне бүкіл адамзаггың қабілеттіліктері 
“ақыл” мен “жүректің” барлық сапалары бас мидың жарты- 
шарларында озінің арнаулы орталықтары орналасқан. Бүл 
сапалардың даму дәрежесі мидың сәйкесті бөліктерінін 
колеміне тікелей байланысты деп түсіндіреді. Бас мида 
орналаскан орталықтардың әрқайсысында адамның белгілі 
бір қабілеті шоғырланған. Осы қабілеггілік күшті дамыған 
жағдайда мвдың тиісті орталығы да оте дамыған болады. 
Осының өзі бас сүйектің бітімінде корінеді-міс. Бүған 
негізделген арнаулы олшемдер арқылы френологиялық карта 
жасалады. Онда музыкаға, п оэзи яға, сурет салуға 
“қабілетгіліктердіңдоңестерін”, “атаққүмарлық, сараңдык, 
ерлік және т.б. қасиетгердің” доңестерін бейнелеуге болады 
деп түжырымдайды.
XIX ғасырда френология психодиагностика әдісі ретінде 
барьшша кеңінен қолданылды. Алайда, бас сүйекке 

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: