Жалпы психология

Жоғарыда көргеніміздей, туа біткен түрлері өзгеруі және 
даралануы мүмкін, мінездің дара түрлері туа біткен түрлерінің 
негізінде қалыптасады.
Жануарлар психикасыньщ туа біткен басгы түрі инстинктер 
(соқыр сезім) болып табылады.
§2. Жануарлар психикасыньщ турлері
Инстинктер
Инстинктер — бұл жануарлардың күрделі туа біткен іс- 
әрекеті, оның көмегімен өз қажепілектерін канағаттандырады.
“Инстинкт” деген гректің сөзі, қазақшалағанда “соқыр 
сезім” деген мағынаны білдіреді. Мөселен, өрмекшілер ерекше 
шеберлікпен өзінің өрмегін тоқиды, бірақ та олар алдын-ала 
бүл өнерге ү й р ен ген ем ес. Бал арасы о р а са н зор 
математикалық дәлдікпен омартасының қүрылысын салады. 
Кейбір жануарлардың түрлері, әсіресе, ж ендіктер өз 
үрпақтарын көрмейді, бірақ алдын-ала жүмыртқа саларда 
өз түқымы үшін ыңғайлы үй және тамақ дайындайды, ол 
дүниеге келген түқымы жеткілікті дамуы және өз бетімен 
жетілуі үшін істеледі.
Мәселен, жазғытүрым жол бойында немесе жанында қара 
қоңыздың жүбы тамағын шар түрінде домалатып, бара 
жатқанын аңғарамыз. Бүл шар — болашақ дүниеге келетін 
түқымы үшін істеліп жатқан қарекеттер. ПІарды белгілі 
көлемде домалатады. Аналық қара қоңыз шардың ішіне 
жүмыртқа салады, содан кейін оның аузын жауып, бітегеннен 
кейін, осы шарды қауыпсыз жерге домалатып апарьга қояды. 
Б ір ш ам а у ақы т ө тк ен н ен к е й ін , ш арды ң іш ін д егі 
жүмыртқадан кішкентай қүрттар шығады. Қүрт шардың 
өзімен қоректенеді де өсіп отырады. Шардың ішін кеміріп, 
кішкентай қоңыз кеңшілікке шығады.
И н сти н ктер қалы птаспайды , әрі к ү н д ел ікті өмір 
барысында оларды жаттығулар арқылы қалыптастыруға 
болмайды, туа біткен қасиет, түқым арқылы ата-аналарынан 
беріледі. И.П.Павловтың ілімі бойынша, инстинктер — бүл 
сол шартсыз рефлекстер, оларға қарағанда табиғаты 
күрделірек. “Қазіргі кезде, - деп жазды И .П .Павлов, -
толықтай анықталды деуге болады, демек, инстинктер 
дегеніміз — сол рефлекстер, тек бірнеше жиі күрделі 
қүрамнан ғана түрады.”
Инстинктер — бүл әртүрлі шартсыз рефлекстерден түратын 
тізбекті рефлекстер, әрбір рефлекстің қозғаушы болігі кейінгі
46

рефлекстер үшін тітіркендіргіш болып табылады. Жануарлар 
инстинктеріңде бізді таң қалдыратыны олардың органикалық 
мақсаттылығы болып есептеледі.
Бірақ жануарлар инстинктерінің мақсатгылығы ерекше 
шектеулі. Жануарлар инстинктері таптаурынды түрде іске 
асады. Мөселен, өрмекші тоқыған торына түскен шыбынды 
бас салып, оны жеп қояды. Бірақ өрмекші мен шыбынды 
торда емес, стаканға бірге салып қойса, онда өрмекші 
шыбыннан қаша бастайды.
Инстинктердің шығуын алғаш рет түсіндірген Ч.Дарвин 
болды. Оның ілімі бойынша, инстинктер жануарлардың үзақ 
эволюциялық даму үрдісінде, сыртқы ортаға бейімделуде 
емір жағдайларына байланысты калыптасады.
Инстинктер жануарларды қоршаған ортаға бейімделуді 
жене өмірлік қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз 
етеді. Ақтиін инстинктіге бағына отырып, озіне үя жасайды 
және тамақ жинайды. Қүс та өртүрлі күрделі әрекеттерді 
жасай отырып, үя салады, сондай долдікпен, бірақ алдын- 
ала оған үйретілмеген болса да бал арасы омарта жасайды, 
көптеген бақылаулар мен зертгеулер корсеткендей, өзгерілген 
өмір жағдайында жануарлардың инстинктивтік іс-әрекеті оте 
қажетгіден мағынасыз әрекетке айналады. Егер де жүмыртқа 
басып жатқан гагарлардың жоқ кезінде үяда жүмыртқаларын 
басқа жаққа ауыстырып, орнына дөңгелек тастарды қойса, 
ол тастың үстіне отыра береді, өз жүмыртқаларының 
жоқтығына мән бермейді.
Мөселен, жүмысшы қүмырсқамен мынадай бақылау 
жүргізіп қарайы қ, олар тамақтарды бүкіл жаз бойы өз 
індеріне жинақтайды. Алып келген тамағын інге кіргізбестен 
бүрын сыртқа қойып, іннің ішіне кіріп шығады, содан кейін 
кіргізеді. Ішке кіріп кеткенде елгі тамағының орнын басқа 
жерге ауыстырып қойсақ, оны сол жерге қайта алып келіп, 
қойып, тағы да інге кіріп шығады,оны тағы басқа жерге 
а у ы с т ы р с а қ , сол е р е к е т т і қ а й т а л а й беред і. Бүл 
қ ү м ы р ы с қ а н ы ң іс -ә р е к е т і, с о қ ы р сезім ар қ ы л ы
орындалғандығын аңғару қиын емес.
Мәселен, жаңа туған малдың төлі (қойдың) немесе иттің 
күшіктері туған бойда анасының бауырына үмтылады, 
енесінің емшегін іздей бастайды, тауып алып, емеді. Малдың 
жас толінің іс-әрекеті белгілі бір сигналға байланысты. 
Осының бәрі шартсыз рефлекстің нәтижесінде іске асып 
отыр.
Түқым қалдыру инстинктері өте күрделі, сонымен қатар 
ж ы ны сты қ, там ақ, қорғаны с инстинктерін коптеген 
омырткальшарда кездестіруге болады. Үя салу және өзінің
47

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: