ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ XIX ҒАСЫРДЫҢ 60-90-Ж Ы ЛДАРЫ НДАҒЫ

Гқр
ОМ А мен РМ ӘТА-да сақталған мұрағат материалдарын негізге ал- 
ғанда реф орм аларды ң басты мақсаттары мыналар болған деп қорытынды 
ж асауға болады:
1) Баскаруды қайта ұйымдастыру — реформаға дейінгі кезеңмен салы- 
стырғанда неғұрлым тиімді әкім ш ілік аппарат қүру ж әне өзін-өзі қаржы- 
ланды руға тиісті ж ергілікті «өзін-өзі баскаруды ң ж аңа жүйесін кұру».
2) А са маңызды Орта А зи ялы қ ры ноктарды басып алу, оны ң аса бай 
өсімдігі мен м инералды қ ресурстары н игеру үшін ж әне О рталы қ А зияға 
одан әрі ш абуыл ж асау үшін Қ азақстанды патш а өкім етінің базалы қ 
лагеріне айналдыру.
3) Ә скери бөлім ш елерді ж ә н е ш енеуніктердің орасан көп мөлшерін 
ұстауға арналған шығындарды жабу үшін салы қ жинауды көбейту.
4) К азақстан жерін мемлекеттік менш ік деп ж ариялау - қазақдаласы н 
одан әрі отарлау үшін алғы ш арттар жасау.
5) Ә кім ш ілік басқаруды ж еңілдету ж ән е қазақ халқына салы қ салу 
ж үйесін ж етілдіру мақсатымен нақты әкім ш ілік-аум ақты қ бөліністі айқ- 
ындау ж әне оны дамыту.
6) Ж алп ы и м п ери ялы қазам атты қж ән е қы лмы сты қзандарды колдану.
7) Сот органдарының байырғы халықтың қарсылығын неғұрлым икемді 
реттейтін ж ән е ө зін ің өткір ж үзін олардың күресіне қарсы бағыттайтын 
ж аңа кұры лымын жасау.
Ж аңа отарш ылдық әкім ш ілік реформа бойынша К азақстанны ң бүкіл 
аумағы үш генерал губернаторлыққа: Түркістан, О ры нборжәне Батыс Сібір 
генерал-губернаторлы қтары на бөлінді. Генерал-губернаторлар барлық 
әскери ж әне азаматтык билікті түгелдей өз колдарына шоғырландырды.
Әрбір генерал-губернаторлы қ облыстарға бөлінді. М әселен, Орынбор 
генерал-губернаторлығына — Орал ж әне Торғай облЬістары, Батыс Сібірге 
- А кмола ж ә н е Семей, Түркістанға — Ж етісу ж әне Сырдария облыстары 
кірді. Бұрынғы Бөкей хандығының аумағы 1872 жылы Астрахан губерния- 
сының құрамына кірді, ал М аңғыстау приставы 1870 жылы — К авказ әске- 
ри округінің карауына, ал біршама кейініректе Закаспий облысының құра- 
мына ен^п/
О тарш ы лды қ әк ім ш іл ік к е тән белгі оған әскери , саяси, сот ж әне 
әкім ш ілік өкілеттіктерін беріп, ол әрекеттерді отарш ы лды қж азалау сая- 
сатын ж үргізу міндеттерімен тығыз ұштастыру болды. Бұл саясат патша- 
лы қ заң шығаруш ының Қазақстанға «өкіметтің жоғары мекемелерінде де, 
орта ж ән е төменгі ж ергілікті мекемелерінде де күш ті, өз қимылдарында 
ж ергілікті халы қ өкілдерінің ы қпалымен ш ектелмейтін болуы үшін дер- 
бес билік қаж ет деген идеясы на бағы нды рылды»149 ж ән е ол К азақстан - 
шц-ы басқару органдары ны ң бүкіл қы зметіне арқау болды.
^ К а з а к с т а н д а әкім ш ілік үшін ерекше басымдықты кызмет отаршылдық 
мақсаттарда белгіленді. Закавказьедегі сияқты өлкедегі қы зметтің бес 
жылы жеті жылға есептелді. Бес ж ы лды қ мерзімді қызмет еткеннен кейін 
өлкеде кызмет етуге қалған шенеуніктерге косымша акылар мен жәрдема- 
қы лар екінш і рет төлендй
Бірақ патша үкіметі алуан түрлі өтемдерді төлемей, қазынаның берген- 
дешмен қанағаттанатын отарш ылдық әкім ш ілік құра алмады.
Ю блыс әкім ш ілігін әскери ж ә н е әкім ш ілік билік берілген губернатор 
басқарды^О л облыс аумағында орналасқан казак әскерлерін іңтағай ы н -
4 4 8

далған атаманы болып та саналды. «Ережеде» далалы қ облыстардың әске- 
ри губернаторлары саптағы дивизиялардың командирлеріне теңестіріледі 
деп көрсетілген.
ГЖетісу ж әне Сырдария облы старыны ң әскери губернаторлары ш ека- 
ралық істермен де айналысты. Оларды Әскери министрліктің ұсынуы бой- 
ы нш а, ал қалған об лы стард ы ң ә с к е р и гу б ер н ато р л ар ы н Іш кі істер 
министрлігінің Әскери министрлікпен келіскен ұсынысы бойынша патша 
қы зметкетағайы ндап, қызметінен босататын болды.
Әскери губернаторлар жанынан облыстық баска рмалар құрылды. Вице- 
губернатор басқарм аны ңтөрағасы болып саналды.
Облыстық басқарма үш бөлімшеден: өкім беруші, ш аруаш ы лы к ж ән е 
сот бөлімш елерінен тұрды; әрқайсы сы н аға кеңесш і б асқардьц
Ү |р з кезегінде облы стар уездерге бөлінді. Ж етісу облы сш за: С ергио- 
паһь, К апал, Верный, Ы сты ккөл ж ән е Т оқм ақ уездері кірді, сәл кейі- 
ніректе Ж аркент уезі құрылды; Сырдарияға— Казалы, Перовск, Түркістан, 
Ш ы м кент, Ә улиеата, Т аш кент, Х оджент ж ән е Ж ы зак; О ралға - О рал, 
Гурьев, К алмы ков, Ж ем; Торғайға — Елек, Н и колаевск, Ы рғы з, Торғай; 
А қмолаға — А кмола, К өкш етау, Омбы, П етропавл уездері кірді.
1869 жылы А кмола облы сы ны ң құрамы нда орталы ғы А тбасарда б о л ­
тан Ж аңасары су уезі құрылды. Семей облысы — С емей, К ө кп екті, Зай- 
сан, Баянауыл ж әне Қарқаралы уездеріне бөлінді. Кейінірек облыста Өске- 
мен уезі кұрылды.
^Уезд бастықтарын облы старды ң әскери губернаторлары ны ң ұсынуы 
боиынша генерал-губернаторлар тағайындады. Уезд бастыктарының қолы- 
на әкім ш ілік ж ән е полицейлік билік ш оғырландырылды. Ол заңдарды ң, 
отарлы қ басш ы лы қты ң каулы лары мен өкім дерін ің оры ндалуы н, уездік 
басқару аппараты ның кызметін бакылап оты рды ^
Сонымен бірге уезд басты қтары орталы қ м етрополиядағы дай уездік 
исправник пен уездік полицейлік билік міндетін коса атқарды. Оның үстіне 
Түркістан өлкесінің, Орал облы сы ны ң б ар л ы қ у езд басты қтары на, Т ор- 
гай облысының екі — Ы рғыз ж ән е Торғай уездерінің басты қтары на, сон- 
дай -ақ Семей облы сы ның К өкпекті приставы ны ң бастығына уезде орна- 
ласқан әскери бөлімдерді қарауына алу құкыгы берілді. Орал, Омбы, П ет­
ропавл, Өскемен калаларында реформаға дейін болған полициялы қ учас- 
келер мен мекемелер сақталы п қалды. А км ола облы сы нда п оли ц и ялы қ 
пристав кызметі белгіленді.
fl867—68 жылдардағы реформ а бойы нш а ж ергілікті б асқаруға ерекш е 
көңіл бөлінді. Әрбір уезд болыстарға, ал болыстар бірнеш е ш аруаш ы лы к 
ауылдарын біріктірген ж әне 100—200 шаңырақтан тұратын әкімш ілік ауыл- 
дарга бөлінді. Болы стар 1000 ш аңы рактан 2000 ш аң ы ракка дейін, кейде 
3000 шаңыраққа дейін қамтыды/
Ш аңы рақтарды ң белгілі бір болы сты ң бір ауы лы нан екінш і ауы лы на 
ауысуы, сол сияқты олардың соларды ң катары нда есептелуі ауыл ш аңы - 
рақ иелерінің келісім ім ен рұксат етілді. Б ір ақ тиісті ауыл старш ы ндары
мен болыс басқаруш ы лары ны ң ризалыгы керек болды.
Болыс ж әне ауыл әкімш ілігін құру тәртібі бүкіл реформада көзделген 
Қ азақстан аймағын отарлау максатына да қы змет етті. Отарлау саясаты н 
адал ж үргізетін адам ғана болыс басқаруш ы сы ж ән е ауыл старш ы ны бо­
лып «сайлана» алатын еді. Болыс баскаруш ыларының, ауыл старшындары
30-36
449

мен олардың кандидаттарын сайлау болыс съездері мен ауыл жиындарын- 
да әрб ір үш жыл сайын өткізіліп отырды. Сайлау кезінде ру топтары ны н 
күресі үнемі болы п, әр т ү р л і ж олсы зды қтарға жол берілді.
Ж ай көп ш ілік дауыс алған адам қы зм етке сайланған, ал дауыс саны 
бойы нш а одан кейінгі адам оған кандидат болып есептелді. Болыс басқа- 
руш ы лары мен оларды ң кандидаттары н облы сты қ әскери губернаторы 
бекіткенн ен кейін ғана кы зметке сайланған болып есептелді. Ауыл стар- 
ш ы ндары мен оларды ң кандидаттары н уезд бастығы сайлау нәтиж елері 
бойы нш а бекітті.
^-Болы с басқаруш ы сы ж арлы қ ж ән е полиция билігін өз қолы на алып 
отырды. Ол «тыныш тық пен тәртіптің» сақталуы н, алымдардың ж иналу- 
ын ж әне т.б. қадағалап отырды. Билер сотының шешімдерін жүзеге асыру 
соны ң міндетіне кірді. Болыс баскарушысына тәртіп бұзушыларды үш күн 
мерзім ге камауға алу ж ә н е акш алай айып төлету құқығы берілдкіӨ зінің 
әкім ш ілік ауылы шегінде старш ындардың да болыс баскарушылііры пай- 
даланғандай қүқыктары болды. Сырдария облысының кыстакгарында по- 
лициялы қ ж әне жарлықшы билікті ақсақалдар жүзеге асырдыЮ рбір үлкен 
қыстақты аксакал басқарды. Әскери губернаторлықтың рұксатымен акса­
кал шағын екі кы стакты баскараты н болды.
А ксақалдар сайлауш ылар жиындарында үш жылға сайланды ж әне оны 
облы стың әскери губернаторы бекітті. А ксақалдар сайлауы болыс басқа- 
ысын сайлау сияқты ж олы мен ж үргізілді|
‘есей и м п ер ато р ы н ы ң 1867—68 ж ы лдардағы реф орм ал ард ы бекіту 
ту р ал ы ти істі ж а р л ы қ т а р ы н д а о л ар д ы ң у ак ы тш а, үш жыл м ерзім ге 
қабы лданаты н ы арн ай ы атап o T i j f ^ Y ш ж ы лды к сы н ак мерзімі өткен - 
нен к е й ін б а с к а р у туралы ж а ң а ереж е ә з ір л е н іп , қа р ау ға ұсы н ы луға 
тиіс болды . 
•?
Г«Түркістан ген ерал-губернаторлы ғы н баскару туралы 1867 жылғы 
уакытш а ереженің» қолданы лу мерзімі 1871 жылы бітті.1871 жылдың ба- 
сы на карай Түркістан өлкесінің генерал-губернаторы К ауфман баскару 
туралы ж аң а ереж ен ің ж ергілікті отарш ы лды қ әкім ш ілік өзірлеген ж о- 
басын ұсынды. Ол Ресей империясы ның біркатар министрліктері мен ве- 
дом стволары нда қаралы п, едәуір елеулі ескертпелер ж асалғаннан кейін 
ескертпелерді ж ою ж ән е пысықтау үшін кері кайтарылды.
Таш кентте арнайы кұрылған комиссия екі жыл жұмыс істегеннен кейін 
бірінш і талкы лау бары сы нда айтылган ескертпелерге сәйкес пысыктал- 
ған әкім ш ілік басқару жобасы 1873 жылдың басында заң жүзінде бекітуге 
енгізу үшін Әскери министрлікке берілді. 1873 жылдың аяғына карай әске- 
ри министрлік ж аны нан кұры лып, барлы қ министрліктер мен Түркістан 
өлкесі әкім ш ілігінің өкілдері катыскан ерекш е комиссия ұсынылған жо- 
баны карап, канағаттанарлы ксы з деп тапты.
О ңтүстік-ш ы ғы с Қ азакстанды баскару ж обалары н әзірлеу мен ресми 
талкы лау орыс басп асөзінің беттерінде ұ лтты кш ет аймактарындағы Ре­
сей империялық отарш ылдык саясатының негізгі багыттары жөнінде кызу 
айтыс туғызды. 60-жылдардың аяғы — 70-жылдардың басында Ресей импе- 
риясы ны ң өн ер кәсіп ж ән е сауда топтары нда еркін сауда идеясы айкын 
көрініс тапты.
Б іркатар сә тсіз ж асалған өрекеттен кейін Ә скери м и н истрлік, акы - 
рында 1881 жылы ж аң а ж о б ан ы 1867 жылғы колданылып жүрген Уакыт-
450

um 
е р е ж ен ің о р н ы н а ресм и түрде ұ сы н уға Р есей и м п е р а т о р ы н ы ң
к елісім ін е қол ж еткізд і. Т алап етілген ж об ан ы 1881 ж ы л ды н аяғы н д а 
генерал Г .А .К олп аковски й табы с етті. Бүл ж оба (1881 ж .) әй гілі қаны - 
пезер генерал М .Д .С к о б ел ев тө р а ға л ы қ ететін к о м и с си яд а та л к ы л а - 
нуға ти іс болды . 1881 ж ы лғы ж об ан ы ж а сау к е зін д е ө л к ен і б аск ар у
ж өн індегі ш ы ғы ндарды ң м ү м к ін д ігін ш е азай ты л уы ж о б а н ы ң н егізгі 
өзек ті ж елісі болды.
1882 жылдың ақпанында әзірленген ж обаны ң алдағы талкы лануы мен 
бекітілуіне байланысты С кобелев П етербургке келді. А лайда ком исси я- 
ның жұмыс істеуіне тура келмеді, өйткені жаңадан Дала генерал-губерна- 
торлы ғы ның күрылуы туралы болған әм ірге байланы сты С кобелевты ң
комиссиясы «Түркістан генерал- губернаторы нан ж ән е алдағы кұры ла- 
тын Дала генерал- губернаторынан ж аңа пікірлер алы нғанға дейін» ж ау- 
ып тасталды.
Ж аңа жоба әзірлеумен іс жүзінде бір мезгілде Түркістан өлкесін сена­
тор Гирстің ревизорлы к тексеруі басталдь^.
XIX ғасырдың 80-жылдарына карай Ресейде крепостник-пом ещ иктер 
мен бурж уази ялы к топтар арасы нда К азақстан ды отар ретінде игеру 
өдістері жайындағы кайш ылы ктар неғұрлым айкын көріне бастады, атап 
айтканда: біріншілері жерді басып алу туралы ғана ойласа, өнеркәсіп ж әне 
сауда капиталы ның өкілдері К азақстанды бірж ола аграрлы қ-ш и кізат ба- 
засына, сауда ж әне өсім корлы к операциялары бойы нш а капиталды аса 
тиімді орналасты ру орны на айналды руға, мүдделі болды. М үдделердің 
мұндай қайшылығы 70-жылдардың өзін де-ақ Түркістанды басқару тура­
лы ереж елердің ж обалары н сәтсіздікке ұш ы раткан болатын. Б ір ак бұл 
қайш ылықтар 80-жылдарға карай, сірә, бәсендем ей, қайта еселене түсті. 
Сөйтіп, 1881 жылғы жобада ж ән е сенатор Г и р стің Т ү р к істан ға реви зия- 
сынан кейін 1883 жылы Гирстің жобасы ж асалы п, ол ж оба 1884 ж ылы 
Игнатьевтің комиссиясына карауға берілді. Игнатьев төрағалы к еткен к о ­
миссия да Түркістан өлкесін баскаруды қайта ұйымдастырудың сол кезде 
барлы қ ж обалары н пысыктау ж ән е калы птасты ру үшін құры лған бола­
тын. И гнатьев басш ы лы қ еткен ком иссия өзін ің «жеке» ж обасы н ж асап, 
оны заң тәртібімен бекітуге дейін өзірлей бастады. Талқы лау барысында 
ж обадағы қай ш ы л ы ктар д ы ж ою ж ө н ін д е ед әу ір ты н ы м сы з ж ұм ы с 
жүргізілді. Гире пен И гнатьев ж обалары ндағы алш ақты ктарды ң әлбетте 
сап алы к ай ы рм аш ы лы қтары болм ады , ол ар д ы ң ай ы р м аш ы л ы қтар ы
н е гізін е н ал ған д а о тар ш ы л д ы к с а я с а т т ы ң ти ім д іл іг ін к ү ш е й т у д ің
«өдістемесі» ж әнетәсілдері бойынша ғана болатын. Игнатьевтің ком исси­
ясы өзін ің Түркістан өлкесін баскару туралы Е реж ен ің ж обасы н карау 
жөніндегі әрекетін 1884 жылғы 31 мамырда бітірді. Сол кезден бастап 
Әділет министрлігі мен М ем лекеттік кеңестен бастап, ж оғары мекем е- 
лерде екі жыл әуре-сарсаңға түскеннен кейін ж оба, ақы ры нда, 1886 ж ы - 
лғы 12 маусымда заң тәртіб ім ен бекітілді.
Қ арж ы , бакы лау, оқу ж ән е пош та-телеграф ведомстволары н коспа- 
ғанда, Түркістан өлкесін баскару Әскери м и нистрліктің карауы нда б ол­
ды, дегенмен генерал-губернатор арқылы жүзеге асырылды. Ө лкенің бас- 
ты басқару қызметін император тағайындайтын генерал-губернатор жүзеге 
асырды. Генерал-губернатор жанында кеңес, ерекш е тапсырмалар жөнін- 
дегі ш енеуніктер ж әне кеңсе болды.
451

1J.867 
ж ы л ғ ы
У акы тш а ереж ен і 1886 жы лғы Ереж ем ен салы сты ру 
сам одерж аваниенің өлкені О рталы қ Ресеймен бірте-бірте біріктіруге ба- 
ғытталған саясаты ны ң басты принциптері сақталып қалғанын дәлелдейді.
О ты ры қш ы ж ә н е көш п елі халы қты ң ж ергілікті ө зін -ө зі басқару 
жүйесіне елеулі өзгерістер жасалған жок. Болыс баскарушылары мен ауыл 
старш ындарын сайлау негізі ж өне олардың 1867 жылғы Уақытша ережеге 
тән кұзы реті өз күш ін сақтап қалдьу
1886 жылғы Ережені 1867 жылғы Уақытша ережемен салыстыру басқа- 
рудың көп орталы қтанды ры лғаны н, Түркістан өлкесін басқару Орталық 
Ресейді басқару ж үйесіне біртіндеп жақындатылғанын дәлелдейді.
XX 
ғасырдың басында Түркістан өлкесін басқару ең алдымен 1886 жы- 
лғы 12 маусымдағы Ережемен, сондай-ақ оған кейіннен енгізілген толық- 
ты рулармен ж әне өзгерістермен анықталды. Сонымен бірге Ж етісу облы- 
сын басқару 1891 жылғы 25 наурыздағы Д алалы қ облыстарды баскару ту- 
ралы ереж еге негізделді.
1871 жылғы 30 сәуірде Ресей империясы М инистрлер комитетінің оты- 
рысы болып, ол 1868 жылғы У ақытша ереженің қолданылуын 1872 жылғы 
1 қаңтарға дейін ұзартты.
1871—76 ж ы лдар кезең ін де Іш кі істер м инистрлігіне О ры нбор өлкесі 
мен Батыс Сібір әкімш ілігі әзірлеген алдағы реформа жөніндегі заң мате- 
риалдары табыс етілді.
О ры нбор өлкесі мен Баты с Сібір отарш ылдық әкімш ілігі 1868 жылғы 
У ақ ы тш а е р е ж е н ің қ о л д а н ы л у м ер зім і б ітк е н ге дей ін д ай ы н д аған
әкім ш ілік реформалардың жобалары мейлінше оларды әр түрлі министр- 
ліктер мен ведомстволарда, үкіметтік комиссияларда талкылаудан өрі бар- 
мады. Басты себептердің бірі — мемлекеттік қазы нада ж аңа жобаларды
ж үзеге асы ру үшін каж етті карж ы -қараж аттары н й ң болмауы еді. С оны ­
мен бірге, Іш кі істер м и нистрлігінің ком иссиясы Орал, Торғай, Ақмола 
ж ә н е С емей облы стары н біртұтас генерал-губернаторлы ққа біріктіру 
ж обасы н әзірледі. 1881 жылы О рынбор генерал-губернаторлығы тараты- 
латы н болып шешілді. С оны ң салдары нан Орал ж ән е Торғай облыстары 
тікелей Іш кі істер министрлігіне бағындырылып, облыстардағы отаршыл- 
д ы қ ә к ім ш іл іг ін ің қ ы зм е тін б ақы л ау « к а зақ та р істерін» ж ү р гізген
земство бөліміне тапсырылды.
1887 ж ы лды ң қаңтары нда ж аң а ж обаны бірж ола дайындау үшін Іш кі 
істер министрі П леве төрағалы қ еткен арнаулы комиссия құрылды.
Ә кім ш ілік басқару реф орм алары ны ң нақты үсы ны стары н әзірлеу 
ж өніндегі төрт жы л ж ұм ы стан ж ә н е оларды арнаулы ком иссияны ң сан- 
сы з көп оты ры стары нда талқы лаудан кейін, ақырында, ол өзін ің ж еке 
ж обасы н әзірледі, онда ж ергілікті отарш ы лды қ әкім ш ілікте, ж екелеген 
министрліктер мен ведомстволарда жасаған барлық ескертпелер іс жүзінде 
ескерілді.
1890 жылғы 2 мамырда Іш кі істер министрі «мүдделі ведомстволардың» 
қорытындыларымен коса бұл жобаны Ресей империясының М емлекеттік 
К еңесінің карауы на ұсынды.
Д ала генерал-губернаторлы ғы н әкім ш ілік басқаруды кайта ұйымдас- 
тыру жобасын М емлекеттік К еңес бір жы лға ж уы қ қарап, 1891 жылғы 25 
наурызда ғана император М емлекеттік кеңестің Ақмола, Семей, Орал және 
Торғай облыстарындағы осы облыстарды басқару аппаратынан дала гене­
452

рал- губернаторлығы ның кеңсесін кұру туралы ұсынысты мақүлдап кол 
койды.
1891 жылғы егіннің ш ыкпай қалуы туғы зған қарж ы лы к 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: