А й ы р б ас ш арты да одан әрі дам ы ты лды .
М әсел ен , XIX ғасы рды іі
ек ін ш і ж арты сы н да к а зақ ты ң дағдылы кұқы ғы н а ж асалған ж азбалар-
да: «айырбас ш арты уағдаласуш ы тараптарды ң айы рбасталатын мулікті
о л а р д ы ң ө н д ір іл г е н б ағас ы б о й ы н ш а ж ү зе г е асы р ы л ад ы » , — дсп
көрсетілген .
XIX ғасы рды ң екінш і ж арты сы нда қ азақ ауы лы ны ң эконом икасы
түрліш е дамыды: мал ш аруаш ылықты-егінш ілік аймағында ж әне қалала-
рға ж ақы н ж ерлерде ол таза мал ш аруаш ы лығы на қарағанда неғүрлым
жедел дамыды. Мал ш аруаш ы лықты-егінш ілік аймағында бұрынғылары-
мен қатар жұмысшы күш ін жалдаудың ж аңа капиталистік әдістері де дами
бастайды . Өз кезегінде, бұл оларды реттеп
келген құқы қты қ нормалар-
ды ң өзгертілуіне әкеп соғады. Қ азақтарды ң тарихы мен эконом икасы н
револю цияға дейін зерттеген орыс зерттеушісі Н .Конш ин «казақтар ара-
сында натуралды ш аруаш ы лықақш амен ауыса бастайды, ал сонымен бірге
дағдылы құ к ы қ норм алары да бірқатар өзгерістерге ұшырайды», — деп
ж азад ы .158
Осы тұрғыдан алғанда ж еке тараптарды ң жалға алуы сияқты шарттыц
үлгілері ерекш е маңызымен сипатталады. Бүл шарттың талаптары бойын
ша әдетте баты рақ қ а зақ егіс егу ж ән е егін ж инау жүмыстары кезіндс
егін ш ілік ж ұмыстарды оры ндау үшін жалданды. Бұл шарт бойынша ол
ауы лш аруаш ы лық құралын уақытш а пайдалануға алып, олармен алынған
жер учаскесін өндеді. Сол үшін жалдаушыдан өсірілген өнімнің бір бөлігін
немесе ақш алай түрде ақы алды.
Қ а за қ т а р д ы ң д ағды лы о т б а с ы -н е к е құ қ ы ғы н д а да ай тарл ы ктай
өзгерістер оры н алды. Қызды оны ң келісім інсіз күйеуге беруге рүқсат
ететін қ а за қ ғұрпы, сон д ай -ақ ғұрып бойы нш а ж есір
қалған әйел оныц
аға-інісін е әй елд ікке көш етін әм ең герлік өзін ід б ұры н ғы маңызын жо-
ғалтты. М ұрагерлік құкы к нормалары кеңейтілді. Қ азақтарды ң ауқатты
бөлігінде болыс басқаруш ы сы куәланды рған ж азбаш а өсиет бойынша
мүлікті мұраға қалдыруды ресімдеуге ұмтылу пайда болды. Ә кесінің ба-
ласын үй етіп шығармау мүмкіндігінен айыру кұқығы шектелді. Балалар
кейде әкім ш ілік өкім ет оры ндары на мүлікті бөлісу туралы өтініш жасап
жүрді.
XIX ғасы рды ң екінш і ж артысында Қ азақстанда азаматты қ зандармсн
қатар, ж алпы им периялы қ қы лмы сты к зандар едәуір дамыды.
Бұл орайда Қ азақстан да қолданы лған ж алпы им периялы қ зандардын
бүкіл кешені ішінен қылмыстык құкы қ Қазақстанда жүргізілген отаршыл-
ды қ саясатты ң пәрменділігін қамтамасы з ету тетігіндегі аса маңызды бу-
ындардың бірі болуға тиісті құқы қ саласы ретінде мейлінше кең таралды.
1867—68 жы лдардағы У акы тш а ереж елер Қ азақстан ға Ресей
империясы
қы лмы сты к зандары ны д екі түрін таратты. Бірінш ісі — 1845 жылғы Қыл-
мы сты қ ж ән е түзету ж азалары туралы ереже, екінш ісі — әскери қаулы-
лар ж инағы ны ң қы лмы сты қ нормалары.
1867 жы лғы ереж ен ің 130-параграфында ж ән е 1868 жылғы Ереж енің
93-параграфында жасаған қылмысы үшін қазақтар әскери қылмыстық-заң-
дар негізінде ж ауап беретін қылмыстардың тізбесі белгіленді.
Бұл тізбеге мынадай қылмыстар енгізілді: сол кездегі мемлекеттік қүры-
лы сқа опасы зды к ж асау, өз тайпаластары н үкіметке қарсы кою,
өкімет
оры н д ары н а к ө р ін е у қа р сы л а су , пош таға, қ а зы н ал ы қ ж ә н е әскер и
462
Квліктерге шабуыл жасау, телеграф желілерін зақымдау, христиандарды
жөне христиан дінін қабы лдауға тілек білдірген
баска адамдарды, лауа-
іымды
адамдарды өлтіру.
Ж оғарыда аталған кылмыстарды ж асағаны үшін казактар 1875 жылы
Кйбылданған Ж азалар туралы әскери ж арғы ға сәй к ес ж ауап ка тарты ла-
тын
болды.
Бұл өскери-қылмыстық заң әскери адамдарға ғана емес, сонымен қатар
Карапайым халық жөнінде де кеңінен қолданылды. Онда әскери қылмыс-
Достарыңызбен бөлісу: