бұратаналарды 7 күннен аспайтын мерзімге қамауға алуға немесе 15 сом-
нан аспайты н ақш алай айыппұл салуға... еркіндік берілді».103
1891 жылғы ережеде далалық облыстардағы сот құрылысына елеулі то-
лықтырулар мен нақтылаулар жасалды. Ең алдымен онда «Уакытша ереженің»
көшпелілерді де, отырықшыларды да Ресейдің ішкі губернияларының село-
лы к тұрғындарына теңестіру туралы бабы нығайтылды.
Ү кім еттің бұрынғы сот жүйесін катты өзгертуіне себеп болған негізгі
міндет ислам шариғатын уағыздаушы билерді ж әне құқықтықжүйені ығыс-
ты р ы п ш ы ғар у , о л ар о н д а ға н ғ а с ы р л а р бойы п ай д ал ан ы п келген
ж еңілдіктерді ж ою болды. Ж аңа Ереже билер сотын жойып, халық соты
деген ж алпы атаумен құқ ы қ ты қ кұры лы сты ң ж аңа кұрылымын енгізді.
Е р еж ен ің 210-бабы нда былай делінген: «Отырықш ы
тұрғы ндар мен
көш пелілердің әрқайсы сы нда орын алған ғұрыптар негізінде өздері қара-
стыратын істерді шешетін жеке халық соттары болады»;104 келесі 211-бап-
та халы қ соты ны ң қарауы на жататын істері дәреж есін айқындады: «бұра-
таналар» ж асаған қы лмы стар мен қы лы қтар туралы барлы қ істер, егер
бұл істер айтарлықтай дәлелмен, орыс өкіметорындары ны ң қатысуы жағ-
дайында ж асалған немесе куәланды ры лған қүж аттарға негізделмесе, ха-
л ы қ соты ны ң қарауы на берілді. Бұл орайда халы қ судьялары ны ң іс-
әрекетін ж оғары тұрған сот оры ндары катаң кадағалап отырды, халык
соты ны ң билігін асыра пайдаланып немесе өзін ің қарауы на болмайтын
істер бойынша шығарған үкімдері мен шешімдері орындалмады ж әне олар
туралы уезд бастығы прокурорға ш ағым «табыс етті».105 Халық сайлауы -
ның нәтиж елері негізінде халы қ сотын үш жыл мерзімге тағайындау ха-
лы қ қа онш а мәлім емес үм іткерлердің сайлануы на жол бермеді. Оның
үстіне 223-бапта үм іткерлердің әлеум еттік тегіне де, материалды қ ж ағ-
дайына да шек қойылмады.
Ол былай түрсы н, ереж еде
әрбір уезде ж ән е Омбы, Семей, Верный
ж ән е Орал қалалары нда үкімді бір өзі шығара беретін бітістіруш і судья
қызметі белгіленді, Торғай облы сы нда облы стық соттың құқықтары мен
міндеттері О ры нбор қы лм ы сты қ істер ж ән е азам атты қ сот палатасына
ж ү к тел д і.106
А тқаруш ы ж ә н е сот б иліктерінің міндеттерін түпкілікті шектеу 1891
жылғы Ережені іске асырудың сөзсіз саяси корытындысы болғанмен, жаңа
сот құрылысының отарш ылдық сипаты айқын аңғарылды: губернаторлар-
ды ң қазақтарды «бағынбауын» сы лтауратып өскери сотқа беру құкығы
ж ән е т.б. ж ергілікті халықты үрей шылауында үстады.
1891 жылғы Ереже жер мәселесі бойынша аш ықтан-аш ықотарш ы лды қ
сипатта болды. Дала түрғындарының көпш ілік бөлігінің, қазақтардың ма-
териалды к кұнды лы қтары н, рухани дүниесін, ш аруаш ы лық кұрылымын
негізінен қалы птастырған көш пелі тұрмыс-салты олардың рулық-патри-
архатты қ дәстүр аясы нда кауы м ды қ м енш іктің ерекш е нысаны сияқты
көрін етін ж ерге қаты насы туралы қате түсінік туғызды. 1891 жылғы
Ережені өзірлеген кезде шенеуніктер қазақтарды ң ақш а-ры нокты қ қаты-
настарға тарты луы на байланысты ж ерге менш ік қаты настары ны ң бұры-
нғы стихиялы қ көзқарасы күрт өзгергенін ің мәнін үға бермеді. Сөйтіп,
119-бапта ел м екен д ей тін де, м екен дем ей тін де бүкіл ж ер қоры н ы ң
мемлекеттік менш ік деп ж ариялануы заңдастырылды, ал жазғы ж айлау-
лар дағды бойы нш а көш пелілердің пайдалануы нда қалдырылды: кен
436
көсіпш ілігіне арналған қы сқы қыстаулардағы жерлер жалға берілді. К а
зак өскерлерінің орналасқан ж ерлерін иелеиу мен пайдалану құқы қтары
«ерекше ережелермен» аны қталды .107
Қ азақстанды — отарға, халы қты алым алы наты н тап қа айналды ру
үкіметтің жергілікті тұрғындарға катысты ф и скальд ы қ саясаты на елеулі
түзетулер енгізді. Ш аңыракалымының 2 сом 75 тиын сомасындағы мөлшері
кейіннен 3 сом 50тиы нға дейін көбейтілді, 1868 жылғы реформадан кейін
жиырма жылдан астам бойы көш пелілер төлеп келген мөлш ер үкім етке
ж еткіліксіз болып шықты. Е реж енің 137-бабы д ал ал ы к облы старды ң
көшпелі халкын қазы на кірісінің пайдасына әрбір шаңырақтан ж өне оны
ауыстыратын кез келген тұруға арналған үй-ж айлардан — киіз үйден, үй-
ден, ж еркепеден, жертөледен 4 сом есебімен есептелетін түтін салығын
төлеуді міндеттеді. Осы бапқа косымшада: белгілі бір «кожайынның» жа-
зғы ж әне қысқы тұрғын үйі бір ш аңы рақ «болып есептследі» деген ескер-
ту берілген .108 Ш аңы рақ саны ны ң санағы үш жылда бір рет ж үргізіліп
отырды.
Ш аңы рақсаны н жасырып, теріс көрсеткен болыс баскаруш ы ла-
ры облы сты қ басқарм аны ң каулы сы бойы нш а ш аңы рактан салы к алу
кезінде әрбір ж асы рылған ш аңы рақтан «алынатын» алы м ны ң екі есе со-
масын өндіріп алумен ж азалан ды .109 149-бап селолы к немесе оты рыкш ы
қоғамдардың салы қтөлеуін е қатысты — орыс ш аруалары на, дүнгендерге,
ұйғырларға өздеріне бөлінген м емлекеттік ж ер үлесі үшін мем лекеттік
шаруалармен ортақ негізде оброк салығы салынды.110 Сонымен бірге К азак-
стан тұрғындарына заттай ж ән е ақш алай зем стволы к м індеткерліктер
жүктелді. Бұл міндеткерліктер негізінен торт далалы к облы сты ң к азак
халқына қатысты болды. Ереж е И мператор маңы ндағы лар каби н етін ің
жерінде орналасқан қазақтарға қолданылмады. Кұлынды даласында (Ертіс
пен Обь арасында), Алтай таулы аймағында көш іп жүретін қазақтар жер
пайдаланғаны үшін К абинеттің пайдасына 6 сом 50 тиын сомасында, қал-
ғандары — мемлекеттік қазы на пайдасы на 1 сом 50 тиын түтін салығын
төледі.111 Әдетте өрбір ш аңы рактан алы наты н түтін
салы ғы н ауыл стар-
шындары ж инады ; өз кезегінде, олар алы нған қараж атты болы с б аска-
рушысына берді, ол ауылдармен тікелей байланысы бар шешуші тұлғаға
айналады. Болы с сайлауы н ы ң п арақорлы қ, қул ы қ-сұм д ы қ , ж алған ха
бар таратуды ерк ін п ай далан аты н «п арти яларды ң» өте к е с к іл е с к е н
күресім ен өткізілетін і міне сонды қтан. Ә рбір топ өзд ер ін ің саяси кар-
сыластарын құлату ж ән е өздері ұсы нғандарды ң ж еңісін кам там асы з ету
үшін мүмкін болған құралдардың бәрін пайдаланды .112 Болы старды ңсаны
халы қсаны н а, ш аңы рақтар саны на қарай өзгеріп отырды. М ысалы, 1896
жылы Торғай облысында 47 болыс, 70 134 ш аңы рақ болды .113 Жалпы алған-
да 1886—1891 жылдардағы Е реж еХ ІХ ғасы рды ңаяғы ндағы К азақстанны ң
әл еу м еттік -эк о н о м и к алы қ даму ж ағдаяттары н
корсете оты ры п, XIX
ғасы рды ң 20-ж ы лдары ны ң ө зін д е-ақ басталған ж аң алы қтарды ң ж алға-
сы ж әне аяқтауш ы кезеңі болды.
Ш аруаш ылы қ ж әне әлеуметтік саяси үрдістердің бүкіл қайш ылы қты ,
күрделі жүйесін реттеуде нысанды түрде игі рөл атқара отырып, реформа
өлкені біржола империяны ң отарлы қ шет аймағына айналдырды, Қ азақ-
станды игеруді тездетіп, Ресей кәсіп к ерлерін ің айм ақты ң орасан зор та-
биғи ж әне езге де байлықтарын еселеп алуын ж еңілдетті, үкіметтің ф и с
кал ьдық саясаты жағдайды терендете түсті.
437