дардың қамтылмауы фактісін ескерсек, Қазақстан халқының жалпы сипы
4 миллион адам деңгейінен арты қ болуға тиіс.
Х алык санағы этн и калы қ топтарды ң тілдік арақаты насы н ан ы қтауіи
мүмкіндік берді. Әрине, екі генерал-губернаторлы қта қазақтар корінеу
көпш ілік болды: Дала генерал-губернаторлы ғы бойы нш а - к а за қ т іл ін I
903 030 адам немесе халы қты ң жалпы саны ны ң 7 7 ,1%-ы, орыс тілін — 431
184 адам немесе 17,8 %-ы, украин тілін — 37 673 —1,5%, татар тілін — 41 765
— 1,6% білген, одан әрі тілдік топтарды таратуш ылар саны кему принципі
бойынша мордвиндер, немістер, еврейлер, баш құрттар, поляктар, өзбек-
тер, сондай-ак саны 1000 адамнан аспайтын халықтардың тілдері бойынша
— литвалы қтар, латы ш тар, молдавандар, грузиндер, қалм ақтар, чехтар,
француздар, шведтер, ағы лш ы ндар ж ән е т.б. келеді. Байырғы халы к ба-
сым жағдайда болған оңтүстік аудандарда да тұрғы ндарды ң этн и калы к
құрамы алуан түрлі: казақтар — 1 198 112 — 79%, ж алпы халы қ саны на
шаққанда, өзбектер — 74 539 — 4,95%, орыстар — 71 049 — 4,80%, қырғыздар
— 58 700 — 3,9%, ұйғырлар — 55 815 — 3,70%, украиндар — 12 143 — 0,81%-ды
құраған.34
С анақш ы лар ж инаған м әліметтердің шамамен алы нуы салдары нан 4
миллионнан астам адам болатын қазақ халқының саны көрінеу кемітілген
жөне анық емес болып шықты. Мұны қазақ әйелдерін, әсіресе неке жасы-
на жетпеген, оны ң үстіне некеге тұрмаған қыздарды санақш ы лардан ж а-
сыру туғызды. 12—13, тіпті 9 ж асы нда күйеуге берілетін реттер аз кез-
деспеді.35 1880 жылы Торғай даласы н аралап ш ы ққан В .Ю зеф о 14 ж асар
баланың 13 ж асар қызға үйленіп, ал бір жылдан кейін балалы болған ф ак-
тісі туралы айтады .36
Өлкеде уакыт өте келе орыс халкының саны едәуір көбейді: Акмола облы-
сында — 56 %, Оралда — 40,8 %, Торғайда — 37,5%, Семейде — 24 %, Жетісуда —
23,5%, Сырдарияда — 6,2 %-ға жеткен.37 1897 жылы санақтың қорытындылары
бойынша, Жетісу, Орал, Сібір казак әскерлерініңсаны тиісінше еркек-әйелін
коса алғанда 33 767,114 166 ж әне 103 424 адам болған.
Тұтас алғанда, халы қты ң санындағы, этн и калы қ ж ә н е үлтты к кұра-
мындағы елеулі өзгерістер қазақ ұлтының ғана емес, баска ұлттарды ң да
әлеуметтік-экономикалық өміріне капиталистік қатынастардың ыкпал жа-
сап, шаруашыл ық саласында, олардың арасындағы өзара қатынастарда дами
бастағанын көрсетті. Үйымдастыру ісіндегі, жүргізу төсіліндегі, мәлімет-
терді өңдеудегі ж екелеген кем ш іліктеріне қарам астан, 1897 жылғы ж ал-
пыға бірдей халы к санағы ны ң орасан зор ғы лы м и -п рактикалы қ маңызы
болды, коғам тірш ілігінің негізгі параметрлерін аны қтап, к а за қ ауы лы -
ның экономикалыктомаға-тұйықтығын күйретті, кең-байтақ өлкеде отар-
шылдық тәртіптерді одан өрі нығайтып, орналасу тығыздығының тұрғын-
дар кұрамы ж өнінен өте ала-құла екенін ескере оты рып, халы қты ң ке-
лімсек контингентін одан әрі орналастыру жөніндегі үкімет жоспарларын
жеңілдетті.
2. ҚАЗ АҚ А У Ы Л Ы
1867-1868 жылдардағы реформа номадтардың әлеум еттік-экон ом и ка-
лы к өмірінің бүкіл калпын өзгертіп, олардың коғамды қ қүрылымындағы
Достарыңызбен бөлісу: