Қазақстан тарихы оқулық

өшкен. Түрік арасында буддйзмді насихаттау мақсатында түрік 
тілінде жазылғаны будданың «Нирванасутра» шығармасында 
жазу сақталған. Сөйтіп, руна әрпі пайда болғанға дейін түріктер 
соғды әліппесін кеңінен қолданған, ол Түрік қағанатының 
бірінші ресми жазуы болды.
Жаңа жазба көне түрік әліппесі түріктердің арасында VII 
ғасырдың бірінші жартысында пайда болған. Әліппе алғашқыда 
бір-бірінен 
бөлек 
жазылатын 
геометриялық 
белгілерден 
қүрылып, 37 немесе 38 әріптен түрған, оның соғды әліппесінен 
айырмашылығы ағаш пен тасқа жазуға (жырып не ойып жазуға) 
қолайлылығымен ерекшеленеді. Руна ғаріптері түркі тілінің 
ерекшеліктерін дәл бере білді.
Әдеби және тарихи түрғыдан алғанда, руна ескерткіштері тіл 
мен әліппеге қатысты біркелкі емес. Аймақтық белгісіне орай 
ескерткіштер бірнеше топтарға бөлінеді.
1. Моңғолияның ескерткіштері негізінен алғанда Орхон, Тола 
және Селенга өзендері бассейндерінде шоғырланған. Бүл топқа 
Білге-қаған мен Күлтегінге арналған белгілі руна мәтіндері 
жатады: Кошо-Цайдам бағаналары, Чойрэн бағанасы, Тоныкөк 
ескерткіші, Онгин жазуы, Куличор қүрметіне арналған бағана, 
Селенга тасы, Сэврэй тасы, Терхин бағанасы,Тэсинь бағанасы, 
Қарабалғасун жазуы, Суджа жазуы, Тайхир-чулудің 20 жазуы, 
Ихе-Асхеттің екі жазуы, Хэнтэй жазуы, Хангай мен Гобаның 
үсақ жазуы, сондай-ақ соғды тіліндегі Бугут жазуы. Жазудың бүл 
түрлерін «ррхон ескерткіштері» деп атайды.
2. Тува .және Минусин аймағындағы екі топқа бөлінетін 
Енисей ескерткіштеріне жататын қүлпытастарда, тастарда, алтын 
және күміс ыдыстарда, теңгелерде қазіргі танда белгілі болған 
жазудың 150 түрі кездеседі.
3. Лена-Байкал жағалауындағы ескерткіштер тобында түрмыс 
заттарына жазылған, әлі күнге дейін оқылмаған 16 қысқа жазу 
кездеседі.
4. Алтай тобының ескерткіштері: бір тас бағана мен тасқа 
жазылған жазулар және молалардан табылған күміс ыдыстардағы 
жазулар ( барлығы 50-ге жуық жазулар).
5. 
Шығыс Түркістан ескерткіштері Түрфандағы 
көне 
қүрылыстың қабырғасында жазылған төрт жазуды, үңгір 
ғимараттарындағы екі жазуды, Миран мен Дуньхуандағы қағазға 
түсірілген бірнеше ірі мәтіндерді, қоладан жасалған қол айнадағы 
жазуды қамтиды.
5 1

6. 
Жетісулық деп аталған орта азиялық ескерткіштер тобы 
Талас алқабындағы қүлпытастардағы, теңгелердегі, түрмыстык 
заттар 
мен 
ағаш таяқтардағы 
12 
жазуды, 
ал 
Ферғана 
ескерткіштеріне жататын қосалқы тобы 
керамика мен 
металдағы 17 қысқа жазуды қамтиды. Шығыс Еуропаның 
ескерткіштері әдетте үш топқа бөлінген: дон (Новочеркасск 
каласына жақын жердегі екі баклаждағы, Маяц қалашығындағы 
белгілер, Саркелдегі 
кірпішке салынған белгілер); 
дунай 
(Надьсентмиклош қаласындағы күміс ыдыстардағы жазулар мен 
металдағы кейбір үсақ жазулар); Еділ бойындағы (огіздің бас 
сүйегіндегі жазу).
Коне түркі мәдениетінің ең таңғаларлығы жазудың пайда 
болуы мен жазба әдебиетінің байлығы дер едік. Білге-қаған мен 
Күлтегіннің және басқа түрік елінің корнекті қайраткерлерінің 
қүрметіне арналған руна мәтіндері ең қүнды әдеби шығармалар 
ретінде және сол кезеңнің тарихын баяндайтын дерек ретінде 
жоғары бағаланады.
Ортағасырлық мәдениеттің қаншалықты деңгейде дамы- 
ғандығына 
философ, 
ғалым 
энциклопедист, 
Отырардан 
(Фарабтан) шыққан Әбу Насыр ибн Мүхаммед ибн Тархан ибн 
Узлаг әл-Фараби ат-Түріктің (870-950) ғылыми еңбектері куә. 
Немістің шығыстанушысы Ф.Дитерицтен бастап Дж.Сартонға 
дейін мәдениет пен ғылымның өкілдері, көрнекті тарихшылар 
Әл-Фарабидің кереметтей үлы түлға екендігін ерекше баяндайды. 
Ол астрономияны, логиканы, музыка теориясын, математиканы, 
социология 
мен 
этиканы, 
медицина 
мен 
психологияны, 
философия мен қүқықты зерттеді. Оған «Муаллим ассана» 
«Екінші үстаз» деген атақ берілген. Бүл жерде «екінші» деген 
Арис-тотельден кейінгі дегенді білдіреді. Әл-Фараби шын 
мәнінде 
әлемдік 
дәрежедегі 
адам 
болды, 
ол 
өзінің 
шығармаларында араб, парсы, грек, үнді және озінің, түрік 
мәдениетінің жетістіктерін бір-біріне жақындастырып, біріктіре 
білді. Ол атақты «Китаб аль-музык аль-кабир» («Музыканың бас 
кітабы») атты еңбегінде музыка мәселесіне ерекше мон береді. 
Ол ғылымды жаңғыртушы болды, бүл оның «Ғылымды топтау 
туралы сөз» деген еңбегінде қамтылды.
Білімде саяси философия мен этикаға ерекше мон берді, 
өйткені, солардың арқасында шын мәніндегі бақытқа қол 
жеткізуге болады, бүл бақытты алдамшы бақыттан ажырата білу 
керек, міне, Әл-Фараби сондықтан да жақсылық тілеуші қаланы
52

надан, адасқан қалаға қарсы қояды, ақ ниетті адамдар үшін отірік 
айту, алдап-арбау және астамшылық жат нәрсе деген. Рухтың 
еркіндігі туралы Әл-Фараби шығармаларында оте анық жазылған 
әрі оте маңызды, тағылымы мол. «Бақыт- бүл абсолютті игілік». 
Фарабидің қолжазбалары әлемнің коптеген кітапханаларын 
аралап кетті. Әл-Фарабидің тап осы еңбектерінде арабтың 
ортағасырлық ғылымы қалыптасты, оның ықпалымен Ибн 
Руштің, Ибн Синаның, Омар Хайямның, Роджер Бэконның, 
Леонардо да Винчидің және өзге де ойшылдардың дүниетанымы 
калыптасты.
Дамыған ортағасыр кезеңіндегі ірі әдеби поэтикалық 
шығарма «Қүдатғу білік» «Ғылым бақытты болуы тиіс», немесе 
«Қайырымды білім» поэмасы болып табылады. Оны Қарахан 
мемлекетінің билеушілерінің бірі Сатүқ Боғра-ханға арнап 
Баласағүнның түрғыны Жүсіп Хас-Хаджиб жазды. «Қүдатғу 
білік» 6520 бейіттен (85 тараудан) түрады және 124 бейіттің 
қосымшасы бар. Шығарманың жалпы колемі 
13 мың екі 
шумақтан қүралған өлең. Поэманың үш қолжазбасы сақталған: 
үйғыр жазуымен венгерлік (гераттық), сондай-ак араб ғарпімен 
жазылған каир мен намангандық нүсқалары. «Қайырымды білім» 
тек әдеп-мораль трактаты ғана емес, терең философиялық 
шығарма, онда идеалды қоғамның нормаларын, бүл қоғамдағы 
әртүрлі тап өкілдерінің мінез-қүлық ережелерін, билеушілер мен 
бағыныштылардың арасындағы өзара қарым-қатынас ережелерін 
суреттейді. Жүсіптің пайымдауынша, негізгі принцип «бақытты» 
және «әділ» патша, бүл ақыл-ойды, бақытты, оділ омірді тең 
үстау зандылығын қатаң сақтау болып табылады. Терек мазмүны 
мен көркем тілі поэманы мейілінше кеңінен таратты. Білім -
билеуші үшін де, халық үшін де игілікке қол жеткізудің бірден 
бір қайнар көзі деген идея оның мазмүнына аркау болған. Жүсіп 
мемлекетті білімді, қайырымды билеуші басқаруы керек деп ой 
түйеді.
Түрік тайпаларының тілі, фольклоры, этнографиясы туралы 
шығарма авторы Махмуд Қашғари (1029-1101) еді, оның халиф 
әл-Мухтадиге арнап 1072-1074 жж. жазған атақты «Диуани лүғат 
ат-түрк» атты («Түркі тілдерінің сөздігі») атақты шығармасы 
бар. Онда тарихи-мәдени, этнографиялық және лингвистикалық 
материалдар жинақталып, кеңінен қамтылған. «Диуани лүғат ат- 
түрк» -XI ғасырдағы түркі халықтарының дүние танымының 
ерекшелігін, 
этникалық 
қүндылықтары 
мен 
мінез-күлық
53

нормаларын сипаттайтын түркі мәдениетінің ескерткіші, онда 
ата-бабаларымыздың бүрынғы мүралары толық қамтылған. 
Кітапта ежелгі, зороастрийлік-шамандық дүниеге көзқараспен 
қатар жаңа идеология -исламның элементтері мен оның бір 
тармағы суфизм туралы да айтылған.
«Сөздік» қазіргі кезде А.Н.Кононовтың айтуы бойынша XI 
ғасырдағы түріктердің өмірі туралы 
бірден бір ақпарат көзі 
болып табылады: 
атап айтқанда, олардың материалдық
мәдениеті, түрмыс-салты туралы, этнонимдер мен топонимдер, 
рулық бөлініс жөнінде, түрлі лауазым иелерінің атақтары мен 
атаулары, тағамдар мен сусындардың атаулары туралы, үй 
жануарлары мен қүстар туралы, мал шаруашылығы жонінде, 
осімдіктер мен дәндер туралы, астрономиялық терминдер, халық 
күнтізбесі, 
ай 
мен 
күн 
аттары 
туралы, 
географиялық 
терминология мен номенкулатура туралы, қалалар, аурулар мен 
дәрілердің атауы, анатомиялык терминология туралы, металдар 
мен минералдар туралы, әскери, спорттық және 
әкімшілік 
терминологиялар туралы, тарихи және мифологиялық батырлар 
туралы, діни және этникалық терминология туралы, балалар 
ойыны мен ойын-сауықтар туралы және т.б.». Махмуд Қашғари 
озінің кітабында мынадай негізгі жанрларды бөліп қарады: түркі 
тілді фольклорлық-түрмыс-салт және лирикалық әндер, батырлар 
жырынан үзінділер, тарихи ертегілер мен аңыздар, 400-ден астам 
мақалдар, мәтелдер және шешендік создер.
Түркі суфизмінің негізін қалаушы, ойшыл әрі ақын Қожа 
Ахмет Яссауи орта ғасырда өмір сүріп, артына 
мол мүра 
қалдырды (әртүрлі мәліметтерге қарағанда, ол 73 жыл, 85 немесе 
125 жыл өмір сүрген, қайтыс болған жылы белгілі - 1166 жыл). 
Оның өмірі мен қызметі Яса қаласымен (Түркістан) тығыз 
байланысты. Оның «Диуан-и және хикмет» («Данышпандык 
кітабы», оның қысқарған түрін «Хикмет» деп атайды) атты 
кітабы сақталған. Яссауи 
түркі суфизмінің кошбасшысы. 
«Диуан-и хикметте» исламның негізгі ережелері мен қағидалары 
баяндалады. Автор торт позицияны, атап айтқанда, шариатты, 
тарихатты, хакихатты, мағрифатты түсіндіруге ерекше мән 
береді. «Шариат» - ислам дінінің заңдары, дәстүрі, салт-дәстүрі. 
«Тарихат» суфизм идеясы. «Хакихат» Қүдайға қүлшылық ет\, 
бірігу. «Мағрифат» 
дінді танып-білу. Ахмет Яссауидің 
пікірінше, шариатсыз, тарихатсыз, мағрифатсыз хакихат жоқ 
(яғни Аллаға сыйыну). Ол «Хикметте» Алланың атын түріктер
54

бүрын өздерінің қүдайы санаған Тәңір атымен жиі алмастырып 
отырған. Түріктер жаңа исламдық өркениетке кошкен соң ол 
халықтың даму бағытын бір арнаға салуға күш жүмсады. Демек 
жаңадан енгізілген діни идеологияны бүқараның ғасырлар бойы 
қалыптасып қалған сана-сезімімен, олардың үстанып келген 
сенімдері Тәңірге табынушылық-шаманизммен, зороастрий- 
лікпен біріктіре білудің орны ерекше болды, кейін мүндай 
процесс «түркі халқының мүсылмандығы» деген атауға ие болды. 
Ал бүл орайда яссауилік ілім зор рол атқарды, ол әділдікті, 
рухани тазалықты және адамның рухани дамуын жетілдіруді 
насихаттады, ал мүндай игі қадам түркі халықтарының көңіліне 
конды. Егер рухани күш болмаса, қүдайға шын көңілмен сенбесе, 
тіпті соған орай өзін-өзі қүрбан етуге дейін бармаса, адамның 
өзін-өзі тануы мүмкін емес деген қағиданы үстанған Ахмет 
Яссауи өзінің барлық ғүмыры мен қызметін тап осындай 
идеялық-өнегелілік жолға арнады. XIV-XV ғасырларда Ақсақ 
Темір жергілікті халық ерекше қастерлеп, қадір түтатын Ахмет 
Яссауиге арнап Түркістанда «Хазірет Сүлтан» мазарын салғызды, 
кейін бүл мүсылмандар тәуеп ететін қасиетті жерге айналды.
3.10. Түркі халықтарының діни нанымдары
Түркі халықтарының діни-мифологиялық нанымдары тіпті 
бір тарихи кезеңнің өзінде де біркелкі болған жоқ. Оған бізге 
дейін келіп жеткен жазба ескерткіштері мен археологиялық 
материалдарға қарап көз жеткіземіз. Қазіргі кезде тәңір, шаман, 
будда, манихей, христиан туралы мәтіндер табылды.
Тәңірге табыну. Францияның белгілі дін зерттеушісі Жан 
Поль Рудың пікірінше, Алтай мен Оңтүстік Сібірде өмір сүрген 
түріктердің табыну объектісі «адам-аспан», «адам-күн» Тәңір 
болды. Қытай 
тарихшылары оларда Тәңір қүдайының пайда 
болуы б.з.д. V-III ғасырға жатады деп есептейді. Діни үғымды 
діни сюжеттермен тасқа түсірген суреттер қытай тарих- 
шыларының мәліметтерін растай түседі.
Араб географы Макдиси: «Түріктер «Бір тәңір» дейді, ол «Бір 
Қүдай» дегенді білдіреді» деп жазды. 
Плано Карпини өзінің 
«Монгол тарихы» деген кітабында былай дейді: «Олар бір 
Қүдайға (Тәңірге) сенеді, оны көзге көрінетін және көрінбейтін 
дүниені жаратушы деп біледі, сондай-ақ бүл дүниедегі 
жарылқаушы әрі азаптаушы 
деп мойындайды». Түріктердің 
нанымдары бойынша Үәңір деген Аспанды (Көкті) білдіреді, ол
55

дүниені жаратушы және ол озі жаратқандардың бәріне адамға, 
халыққа, мемлекетке билігін жүргізеді деп сенген. Ол дүниені 
жаратты және өзі де дүние. Түріктердің басқа халықтардан 
ерекшелігі Қүдай жалғыз деп сенді. Қүдай 
қайырымды, қатал, 
қүтқарушы әрі жазалаушы. Ол бәрін көреді, адамның тағдыры. 
ойлары мен іс-әрекеттері оған тәуелді. Тәңір дінінің мәні де 
осында, 
Қүдай 
адамның еңсесін түсірмейді, 
қайта оны 
жігерлендіріп, ерлікке, іс-орекетке бастайды.
Түрік қағандары «Кокте жаралғандар» болды, коне түркі 
жазбаларында былай делінеді: «Кок өзінің күдыретімен менің 
окем Елтеріш-қағанды және менің анам Ильбильга-ананы 
халықты басқару үшін жоғары дәрежеге көтерді», «Түрік 
халқының аты мен даңқы өшпеуі үшін Көк менің әкем-қаған мен 
менің анамды жоғары котерді. Көк мемлекетті сый ретінде беріп. 
түрік халқының аты мен даңқы өшпесін деп мені оған қаған етіп 
қойды», 
деп жазады Білге-қаған озінің таққа отырардағы 
созінде. Көктің қүдіретімен 
түріктер жеңіске жетті немесе 
жеңіліс тапты. Ислам діні қабылданған соң, Тәңір Қүдай мәнін 
жоғалтқан жоқ. 
Міне, осыған байланысты түріктердің жаңа 
дінді ешқандай қиналмай әрі күштеусіз қабылдауының мәні 
осында жатыр, өйткені, олар Қүдайды да Тәңір сияқты корді, 
оны дүниені жаратушы, рухтың иесі деп білді. Түріктер адам 
өлгеннен кейін оның жаны Тәңір-жаратушыға үшады деп сенді.
Түріктер Көктегі қүдаймен қатар түріктің Жері мен Суын да 
қасиетті - «Турк Ыдук йерсубу» деп есептеді. Түріктер ежелден 
коктемде судың келуін (жыл басы Наурыз), күзде егіннің 
жиналуын Жер және Сумен байланыстырды. Кок, Жер, Су түрік 
халқын апаттардан сақтап отырды. Түрік хандары оздерінің 
жазбаларында қүдіретті Коктің үнемі өздеріне көмектесуін 
тілейді.
Әйел қүдайы саналатын Үмай - отбасы мен балаларды 
қорғаушы. Сонымен қатар түріктердің қүдірет санаған сенімінің 
бірі Үмай оларды барлык жағдайда қолдап отырған: моселен, 
Тоныкок қүрметіне түрғызылған ескерткіштегі сәтті жорық 
туралы жазылған жазбада: «Көктегі (қүдай) Үмай, қасиетті Жер- 
Су, міне, олар бізге жеңіс әперді деп білу керек» делінген. 
Ертедегі түріктер сүлу әрі кайырымды ойел Үмай садақ жоне 
жебемен қаруланған, ол зүлымдық атаулының бәрін жеңеді деп 
сенді. Жас жауынгерлер өздерін Үмай 
қорғайды деп білген.
56

Аналар өздерінің үлдарын жорыққа аттандырып түрып, оларды 
Үмай қүдайға аманаттайтын болған.
Жамбыл 
облысында 
табылған 
тас 
тақтада 
түрік
жауынгерлерінің Төңір мен Үмайға отбасындағы сыйыну сәті 
бейнеленген. Үмайды Тәңірмен тең көру түріктердің санасында 
оның орны өте жоғары болғанын дәлелдейді. Адамдар қайтыс 
боларда қүдыреті күшті Тәңірге емес, Орта дүниенің иесі -Жер 
мен Суға емес, отбасын, руды, тайпаны қорғаушы Үмайға ғана 
жалбарынған. Орхон-енисей жазуларында 
Үмай барлық
қағандардың анасы делінген. Махмуд Қашғаридің айтуынша 
Үмай баланы анасының жатырында жатқаннан бастап қорғайды. 
Ислам дінін қабылдаған түрік халықтары арасында, баяғы 
замандағыдай, балаларды қорғаушы «Қасиетті ана» Үмайға 
табыну ерекше орын алды.
VI-XI ғасырларда қимақ-қыпшақ тайпаларында аналық- 
рулық қүрылыс дамып, бүл тайпалар әйел-ана бейнесіндегі 
әруақтарына сыйынды, ал рулық бөлімдері де аналарының арғы 
тектерімен аталды. Сірә, мүндай табынушылықтың сыры әйел- 
ананы отбасын қорғаушы қүдай ретінде қасиет түтуда жатса 
керек. Демек тастан қашалған көне ескерткіштерде ерлерге 
қарағанда әйелдер бейнесінің жиі кездесуі кездейсоқтық емес, ал 
орыс ғалымдары қыпшақтардың (половецтердің) тас мүсін 
ескерткіштерін «тас мүсінді әйелдер» («каменные бабы») деп 
бекер атамаған.
Түріктер өздерінің қүдайы Тәңірге табынды, сонымен қатар 
ата-бабаларының рухын 
қастерлеп, 
олардың әруақтарына 
сыйынды, қайтыс болған адамдардың әруақтары болады деген 
сенімде болды. Қалыптасқан сенім бойынша адамдар бүл 
дүниеден өткен соң жерасты патшалығына барады деп білді, 
адамдардың жанын ажалдың Қүдайы басқарады жөне оны 
жерасты дүниесінің билеушісі Ерлік деп атады. Осы сенім әлі 
күнге дейін өзінің мағынасын сақтап келді, яғни ол уақыт пен 
кеңістіктің өзара байланысына сүйене отырып, философиялық 
және рухани-өнегелілік сипат алады. Осы сенім арқылы түріктер 
кейінгі үрпағын бүл дүниеден Төңір дүниесіне аттанғандарға 
қүрметпен қарауға тәрбиеледі, өз халқының тарихын қастерлеуге 
баулыды, соған орай кеше мен бүгіннің сабақтастығына мән 
берді.
Ерте ортағасырдан бастап түрік халықтарының бөрінде 
Алтайда сақталған қасиетті Тау (ыдык баш) сенімі маңызды
57

мәнге ие болды. Түріктер қаған руы сыйынатын «қасиетті 
Отюкен жерін» (Хангай тауы) ерекше қадір түтты.
Исламды қабылдаған түріктер Қорқыт атаны қасиетті деп 
бағалап, оны Тәңірмен арада көрінбейтін байланыс орнатушы деп 
есептеді. Қорқыт ата аурулардан жаза алады, жаулардың 
шапқыншылығынан, өртүрлі қайғы-қасіреттерден сақтайды, 
балаларды қорғайды, тағдырға араша болады деп сенді. Нәресте 
өмірге келгенде Қорқыт ата оған ат қояды, Тәңір өмір сыйлайды 
деп түсінді. Осы сенім түркі халықтарында әлі күнге дейін 
сақталған.
VI-IX ғасырларда Орта Азия, Орталық Азия және Қазақстан 
аумағын мекендеген түркі тілдес халықтарда өздерінің бүрынғы 
сенімдерімен қатар басқа елдерден келген діндер, атап айтқанда, 
буддизм, манихей, христиан, иудаизм сияқты басқа да діндер 
таралды, ал иудаизмді 
қаған бастаған 
Хазар ақсүйектерінің 
белгілі бір бөлігі ғана қабылдады. ІХ-Х ғғ. аяғында Орталық 
Азияның түркі тілдес халықтарының бір бөлігі ислам дінін 
қабылдады, бүл процесс 
кейін Қарахан және Селжүктер 
мемлекетінің қүрылуына орай жедел дами бастады.
Буддизм. Буддизм басқа діндерге қарағанда Түрік қаға- 
натының ақсүйектері арасына әлдеқайда бүрын таралған. Бірінші 
Түрік қағанатының билеушісі Мүқан қаған (553-572) өзінің билік 
қүрып түрған кезінде буддизмді қабылдады. Одан кейін болған 
Таспара-қаған да (572-581) будда дінін үстап, оның таралуына 
көп үлес қосты. Ол өз еліне үнділік дін уағыздаушысын 
шақырып, храм түрғызды және будда қауымдастығын қүрды. 
Оның сарайында соғды-буддистер болды. Бугут жазуы будда 
сутрасына орай 
(VI ғ.) соғды тілінде жазылған. Буддизм 
ортазиялықтарға да, қиыршығыстықтарға да қолайлы болды, 
билеушілер оны өздерінің идеологиялық қүралы ретінде 
пайдаланды.
630 жылы будда дінін уағыздаушылардың бірі Сюань-Цзань 
Жетісуда болған кезінде бүл діннің артықшылықтарына батыс 
турік қағандарының көзін жеткізді. Демек оның миссионерлері 
осы өлке түрғындарының арасында өзіндік ықпал жасады. Кейін 
археологиялық қазба жүмысы кезінде Жетісудан будда мүсіндері 
мен рельефтері, сондай-ақ жазулары 
табылды. 
Ақбешім 
қалашығынан толықтай қайта қалпына келтіруге болатын екі 
храм қазылды. Бүл жердей 
будда бейнелеу өнеріне қатысты 
көптеген заттар табылды. Сонымен қатар будда кешендері
58

Краснореченск және Новопавловск қалашықтарында қазылып 
алынды. Археологиялық олжалардың ішінде үнділік «импорт», 
яғни будда мен буддисттердің қоладан, күмістен жасалып, 
алтынмен, асыл тастармен өрнектелген 
мүсіндері, будда 
храмдары мен монастырларының бағаналары кездесті. Исфиджаб 
қаласыньщ қүлаған үйіндісі маңынан археологтар жерасты будда 
монастрын тапты.
Шығыс Түркістанда буддизм шамамен мың жылдай болған. 
Түріктер қоғамындағы буддаға табыну басқа діндер арасында 
ешқашан бәсекелестік тудырған жоқ. Сондықтан орта азиялық 
түріктердің діни мәдениетінде буддаға табынуға ешқандай 
кедергі жасалмады. Түріктердің бір ғана діни жүйемен 
шектелмеуі бірнеше діннің болуына мүмкіндік берді. Мүндай 
жағдай буддизм үшін мейілінше қолайлы еді.
Манихейлік. Түріктер арасында манихейлік дін кеңінен 
тарады. Оның іргесін қалаған Иранда «Жарық дүниенің үстазы» 
атанған Мани (216-277 жж.) еді. 
Бүл Жарық пен Түнектің 
әлемдік күресі туралы, о дүниедегі қүтқару жолдары туралы, 
Жарық дүниедегі адам жанының діни уағыздар мен салт- 
жоралары арқылы тазаруы туралы эклектикалық ілім болып 
табылады. Мани 
манихейлік ілімінің негізін қалаушы тарихи 
түлға, ол Вавилонияда біздің заманымыздың 216 жылы, сәуірде 
туған. Тегі ирандық, ал ата-анасы иудео-христиан сектасының 
мүшелері еді. Олардың салтында аскетизм белгілері болды, ақ 
киім киіп, күн сайын дәрет алған. Мани осы сектада тәрбиеленді. 
Аңыз бойынцт Мани бірінші діни жаңалықты он үш жасында 
ашып, одан кейінгі 12 жыл ішінде шын мәніндегі жаңа діннің 
негізін салуға дайындалды. Ол 24 жасында алғашқы діни 
реформатор атанған. Мани өзіне белгілі барлық діни ілімдердің 
элементтерін 
біріктіріп, 
бүрынғыларын алмастыра алатын 
әлемдік ортақ дін жасамақшы болды. Манихейлік өзінің жалпы 
ережесі бойынша зороастризмнің, буддизмнің, христиан дінінің 
негізгі догмасына сәйкес болуы тиісті еді. Мани бүл діннің 
бәрінен үстем болатындығын көлденең тартты, манихейлік дінді 
барлық халықтардың түрақты діні етуге шақырды, ал оның 
ілімін Мани өзі жазған кітаптарында келтірді. Манихейлік дін 
зороастризм 
мен 
христиан 
дінін 
синтездеуден 
шыққан. 
Манихейлік 
дін 
христиан 
дінінен 
мессиандықты, 
ал 
зороастризмнен қайырымдылық пен зүлымдық, жарық пен түнек 
арасындағы күрес идеясын алды. Манихей іліміне екі нәрсе тән,
5 9

олар - Игілік пен Зүлымдық, Жарық пен Түнек, бүл үғымдар 
шекарамен және кеңістікпен бөлінеді. Манихей уағызы Күн мен 
Айға - адамдардың материалдық дүниеде көзбен көретін жалғыз 
жаратушы жөне жарылқаушы ретінде бағышталған. 
Қүдайға 
табынушының үш негізгі міндеті бар, олар: дүға оқу, ораза және 
қайыр-садақа беру. Ораза 
демалыс 
күндері, сондай-ақ 
мейрамдарда үсталуға тиіс, ол кезде сатып алынған немесе сыйға 
берілген етті жеуге тыйым салды. Қайыр-садақа беру қүдайға 
қүлшылық етушінің басты міндетіне айналды.
Манихейліктің 
қоғамдағы 
қайшылықтары 
билеушілерге 
үнамады, сондықтан оның ілімі қуғынға үшырады. VI ғасырдағы 
иран манихейшілерінің шығысқа қашуына байланысты бүл дін 
орталық азиялық дін болып қалды. Арабтар жаулап алғанға дейін 
манихейлік түрік халықтарының діни және мәдени өмірінде аз рөл 
атқарған жоқ. Араб шежірешілері манихейлік қауымның өмір 
сүрген аймақтары мен қалаларын атап көрсеткен. Манихейлік 
дінге 
түріктер арасында қолдау көрсеткен Білге-қаған болды, 
қолжазбаларда ол «үлы патша» деп аталады. Манихейлік қауым 
VI-IX ғасырларда Тараз қаласында болды. Он ок еліне, яғни Батыс- 
түрік қағанатына дінді уағыздауға арнап жазылған «Екі негіздің 
қасиетті кітабында» (VIII ғ.) «Аргу-Талас (Тараз) алтын қаласы», 
сондай-ақ манихей монастырь! және шіркеуі бар Жетісуда болған 
төрт қала туралы дерек келтірілген. Бірақта Тараздағы соғды 
түрғындарының бір бөлігі зороастрийлік дінді сақтап қалған еді, 
оны Тараздағы зороастрийлік молалар дәлелдейді. Манихейлік 
діни сенімде аса қастерленген нәрсеге Тараздағы қазба жүмысы 
кезінде табылған бетінде ай (жарты ай) бедері мен әйел бейнесі 
салынған қола медальонды жатқызуға болады, бүл манихей 
астральды қүдайының белгісі болып табылады.
Христиан діні. 
Орталық Азияда христиан дінінің, атап 
айтқанда, несториандықтың, пайда болуы зерттелген жоқ десе де 
болады, дегенмен бүл туралы иран ғалымы Сайд Насифидің 
«Ирандағы христиандық», түрік ғалымы Азиз С.Атийдің «Шығыс 
христиан тарихы» атты көлемді еңбектері бар.
V ғасырдың ортасында Христостың қүдайдан немесе адамнан 
жаратылғандығы 
туралы 
қайшы 
пікірталастар 
салдарынан 
православиялық шіркеуден несториандық ілім бөлініп кетті. Бүл 
бағыт 
Константинополь 
патриархы 
Несторий 
атымен 
неосториандық деп аталған. Оның үлты парсы, мінезі өте қатал 
адам болған өрі сол кезеңнің ірі ғалымы еді, 431 жылы Несторий
60

Ill Вселенский соборында дінбүзарлығы үшін сотталған. Қүдайға 
табынуға байланысты сөз алғанда Несторий «Қүдайдың анасы 
жоқ» деп кесіп айтқан екен. Осы сөзін жаулары Қыз Марияға 
жасалған күпірлік деп, оны Эфес соборында соттатып жіберді.
766 жылы христиан діні Жетісуда түрік қағанаты тарапынан 
қолдау тапты, өйткені қағанат оны өзінің мемлекетін біріктіру 
үшін идеологиялық қүрал ретінде пайдалануға үмтылды. Христиан 
қарлүқтардың аймағы несториандық митрополияның еркін тізімі- 
не енгізілді. Бірақта христиан діні бірден бір ресми дінге айнала 
алған жоқ, сондай-ақ манихейлік пен буддизмді ығыстыруға да 
шамасы келмеді. Бүл діннің түріктердің арасына енуі олардың тілі- 
не аударылған христиан әдебиетінің пайда болуына түрткі болды.
1253 жылы Жетісуда болып қайтқан Виллем Рубрук ондағы 
христиандар туралы мынадай мәліметтер келтіреді: «Бүл жер 
алғашқыда Органум (Жетісудың көне атауы) деп аталған, 
түрғындарының өз тілі мен жазуы бар. Бірақ олар қазір түркі 
жазуларын пайдаланады. Басқа елдерден келген несториандар осы 
жазу мен осы тілді қолдану арқылы қызмет етіп, кітап жазады».
Шыңгыс ханның кейбір үрпақтарының христиан дініндегі 
тәрбиешілері болған деген деректер кездеседі. Мүсылман автор- 
лары христиан ықпалында болған хандар тарапынан исламға 
зүлымдық әрекеттердің болғанын ашына жазған.
Ислам. 
Әлемдік діндер ішіндегі ірілерінің бірі ислам, ол 
Азияның, Африканың едеуір бөлігіндегі және Еуропаның бірқатар 
халықтарының тарихы мен мәдениетінің өркендеуіне зор рол 
атқарды және атқарып келеді. Исламға, жалпы әлемдік дін 
атаулыға өзгелерді өз ықпалына тарту тән нәрсе. Яғни ислам өзінің 
тарихи дамуында сол жолды қайталауға үмтылды, ал бүл жолдан 
кезінде иудаизм мен христиан діндері де өткен.
VII ғасырдың екінші жартысында арабтар Мауераннахрды 
жаулап алу жорығын бастады. 706 жылдан 715 жылға дейін 
қолбасшылық өнерімен ғана емес, дипломатиялық талантымен 
ерекшеленген Кутейб ибн Муслим Бүқараны, Мервті, Самар­
канд™, Хорезмді, Ферғана мен Шашты басып алды. Бүл 
қалаларда мүсылмандық мәдениет жедел дами бастады. Арабтар 
мен батыс түріктері бірігіп, қытай әскерлеріне соққы берген 
Талас шайқасынан кейін (751 жыл, шілде) ислам діні мен 
мәдениеті Жетісу түріктері арасында 
тарай бастады. Бүл 
аумақтарда исламның таралуы өте баяу жүрді және оның өзіндік 
ерекшеліктері болды: мүсылмандар христиандар мен зороастрий-
61

шілерді қуғындаған жоқ, олар арабтар жаулап алған жерлерде 
бүрынғы діндермен қатар өмір сүрді.
Әскери қимылдар исламды күштеп енгізуге әрекет жасаған 
жоқ, бүл жергілікті түрғындардың «жаңа дінді» өз еркімен 
қабылдау процесін тездетті. Осы жөнінде фон Грюненбаум былай 
деп жазады: «ислам әлемі әртүрлі діни қауымдардың татулық 
проблемасын шешті. «Қасиетті кітап жазушы адамдардың» 
дербестігі, ең алдымен иудейлер мен христиандар, одан кейін 
зороастрийшілер үкіметке, әсіресе атқару билігі органдарына 
қатысуға тырыспайтындықтарын білдірді».
Қарлүқтарды билеген әрі Оңтүстік-Шығыс Қазақстан мен 
Қашғарияны өзіне қосып алған Қарахан мемлекеті (ІХ-ХІ ғғ.) 
мүсылман еліне айналды. 960 жылы мемлекеттің ішкі аймақ- 
тарында, Жетісуда исламды 200 мың түрік жанүясы қабылдады. 
Бүл оқиға ислам дінін бірінші болып қабылдап, Абд ал-Керім 
деген жаңа атқа ие болған қарахандар династиясының қағаны 
Сатүқ Боғра-хан есімімен тығыз байланысты. Оның үлы Мүса 
қаған болғаннан кейін мемлекеттік дін ислам болып жарияланды.
Қазақстанның ортағасырлық түріктері осылайша Алдыңғы 
және Орта Азия өркениетінің қуатты ықпалында қалды және 
оның ажырамас қүрамдас бөлігіне айналды. Былайша айтқанда, 
бүл исламның қабылдануы еді. XI ғасырдағы ортағасырлық 
қалаларда мешіттер мен медреселер көптеп салынды. Ислам қала 
халқы үшін де, көшпенділер үшін де негізгі дін болды, ол 
түрмыста қолданылып, өзінің көптеген салт-дөстүрлерін, ерекше- 
ліктерін біртіндеп енгізді. Түріктер қарудың күшімен емес, сенім 
арқылы мүсылман болған халықтың бірі.
Түрік мемлекеті мекендеген алып аумақты исламдандырудың 
саяси немесе әскери науқандармен ешқандай қатысы болмады. 
Түріктердің «Жалғыз сенімді дін» ретінде 
мүсылмандықты 
қабылдау процесі олардың бүдан бүрын күшті діні болып, соған 
байланысты салт дөстүрі қалыптасқан тарихи кезеңде жүзеге 
асты. Түріктердің үстанып келген діндері жаңадан енген исламға 
әсерін тигізбей қоймады, оны қазір де байқауға болады, түркі 
халықтары ислам дінін төңірге теңеп, өзара үйлесімдікте қарауы 
осыған дөлел.
62

жүктеу/скачать 7,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: