Жауапты редакторлар: ҚР ҰҒА академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор Р. Сыздық

92
93
«жұмысшы» деп жазамыз. «Ол жасса, жазар» деп сөйлейміз 
де, «ол жазса, жазар» деп жазамыз. 
Тіл – құрал негізінде емес екендігі де айдай анық. Сон-
дықтан оны бұ жерде сөз қылып жатудың да керегі жоқ. 
Тіл, емла тексеріп жүрген бір білгіш: «Дүниеде понетика 
негізіне құрылған бір жазу жоқ, сөз басында бір түрлі, орта-
сында екінші түрлі, сөз аяғында үшінші түрлі айтылмайтын 
дыбыс жоқ», – дейді. Олай болса, алдымен емлеміздің негізін 
шешіп алу керек. Мұның үшін сиезде əр негізді емле жөнінен 
жана сол түрлі нешгізді емлені қазақ жазуына жазғызғанда 
қалай болатындығы ашық айтылып, анық көрсетілген.
Емлені бір негізге таңып, ноқталап тастау да қиын. Бірақ 
мəселені дұрыс шешу үшін мұнсыз болмайды. Əйтпесе бара-
бара əр сөздің қалай жазылатындығын жеке-жеке тексеретін 
жолға түсіп кетеміз. Бұл бағыттың барлығын осы күнгі ай-
тыстан  да  байқауға  болады.  Бүйткенде  əңгіменің  үдесіне 
шыға алмаймыз. 
Менің  пікірімше,  емле  негізі  (принцип)  сөздің  сыртқы 
түріне қарай құрылсын. Бұлай болғанда əрі үйреніп, үйретуге 
жеңіл болады, əрі тіліміздің пармал жағы үйренілмек. 
Емілеміздегі  кемшіліктер  мыналар: 1) мағыналары  бар 
сөзшелер  бөлек  жазылады.  Сөзше  болмайтындар  қосылып 
жазылады  деуіміз.  Мұнымыз  оқушыларға,əсіресе  жалпы 
оқытушыларымызға өте ауыр.
Олар (жас балалар) мағанаша түгел, мағанраларды аныұ 
ұға алмайды. Бұлай үйретеміз дəл (кəнкірет) емес. 
Сөз  тиянағындағы  дыбыстар  жалғаулардың  бас 
дыбысының əсері тиіп өзгереді дегендей ақ+ы = ағы, етік+і 
=  етігі  деп  жазсақ,  бірде  таб,  табы  дейміз. «Жүзжан», 
«Жүжжан», «азса»-ны  «асса», «түнгі»-ні, «түңгі»  деп  жаз-
баймыз. 
Сөз тиянағындағы дыбыстық қосымшалардың бас дыбы-
сына  ықпалы  жүреді  деп,  бала+лар = балалар,  мал+лар = 
малдар  дейміз. «Са»-ға  келгенде,  ашса = ашша  демейміз, 
аш+са = ашса дейміз (Мұнымыз да дəстүрге құп болғандық. 
«Мен»-нің «бен» болып өзгеруіне қарсы болмаймыз да, пен 
болып өзгеруіне қарсы боламыз. 
Сұрау  «ма»...-ларының  бөлек  жазылуындағы  себеп  ды-
бысын  екпінін  өзіне  тартып  ала  алмағандығы  деп  парман-
шыл бола, білімпаздар дегенде «паз»-ды жұрнақ деп қосып 
жазып мантықшыл бола қаламыз. Сонда бір бағыт жоқ. 
Мағынасына  қарасақ, «ол  ендігі  оқығанда»  деген 
сөйлемдегі  «оқығанды»-ның  «ды»-сын  бөлек  жазуы-
мыз  керек  еді.  Үйткені  ол  «еді»  мағынасындағы  емес  пе? 
Манытқшал (логика) болсақ, мұны неге көрмейміз?     
«Ы»-ны естілген жерде қалдырмай жазамыз дейміз де екі 
дауыссыз дыбыстың ортасында естілмесе де ы жазамыз. От 
жылт ете қалды дегенді – от жылыт ете қалды дейміз. 
Жалғаулықтар – сөзше,  сондықтан  өзінен  бұрынғы 
сөздерден  бөлек  жазылады.  Лар,  ның...  дар – жалғау. 
Олар  сөзше  емес.  Сондықтан  қосылып  жазылады  деп 
қосымшаларды  мағынасына  қарап  «жə  қосылып,  жə  бөле 
жазылады» дейміз.
Жалғаулықтардың  жеке  тұрғанда  мағынасы  болғанмен, 
сөзге  қосылғандағы  жалғау-жұрнақтың  мағынасының 
жалғаулықтардан  да  толығырақ  болуын – сөз  жасауын 
ұнатамыз. 
Бір сөзді əр елдің түрлі айтатындығынан түрлі жазылып 
жүрген сөздерге жол көрсетіп, жөн сілтей алмағандығымыз. 
Шеттен  алынған  сөздерді  бір  ізбен  жазып  əр  елдің  əр 
түрлі айтуына əркімнің əр түрлі жазуына жол ашуымыз. 
Ұсыныстарым:
Сөйлемнің  тұтас  естілу  күйіндегісі,  сөйлемнің  екі  бол-
маса екіден артық сөзден құралған үйіршесінің тұтас естілу 
күйіндегісі жазылмасын. Бір сөз ішіндегі дыбыстардың бір-
біріне еткен ықпалынша жазылсын. 
Қазақ сөзінің бір өңкей жуан дыбыстардан жайғасқандығын 
ескеріп  жана  бұлардың  қосымшаларға  етер  ықпалын 
ескеріп  қосымшалардың  соған  еретіндерін  қосып  жазайық 
та  ермейтіндерін  бөлек  жазайық.  Сүйткенде  əр  үйрену, 
үйретуде  оңай  болмақ.  Əрі  парман  тіл – құралымызға  дөп 
келіп отырмақ.
Кітап тілі мен ел тілін жанастыру үшін тілді панатіктердің 
тілегінше  əзірлеу  үшін  қазақ  сөзінің  басында  да,  орта-

94
95
сында  да,  аяғында  да  келмейтін  дыбыстардың  барлығын 
мойындайық. 
Шеттен  алынатын  жаңа  үлгінің  мазмұнын  қазақылауға 
мойындасақ, аударылатын кітаптардың кейде пікірін, кейде 
сөйлемін, кейде сөзін қазақылауға тағы мойындасақ, шеттен 
алынған сөздердің дыбыстарын да қазақылайық. 
Елдің  өз  бетімен  арабтан,  парысыдан,  орыстан  алған 
сөздерін тексере отырып, бұдан былай да ел мен баспасөзді 
жанастыру үшін бетті ауылға бұру үшін қай жолмен өзгертіп 
айтса, біз де сол жолмен өзгертіп алайық. 
Өзгертуіміз анархия жолына түспей, қазақ тілін түзу бағытқа 
бастайтын болсын: келешегі көріліп отырып істелсін.
Қазақ  дыбысына  қалың  елдің  өзі  дыбыс  қоспаса,  өз 
көңіліміздің  күйіне  қарап,  басқа  жұрттың  мақиражына 
қазақ аузын құрбан қылмайық. Біздің жазған сөзімізге қыр 
қазағының тілі келмей, əркімнің аузына қарамасын. 
Көп əріп көп үнем бермесе, бізден басқа елде əріп көп екен 
деп дыбыстық (əріптің) санын көбейтуге ынтық болмайық. 
Сондықтан кəзірге жазу дəстүріне құл болып қалғандар 
азайғанша  мектептерде  «қ»-ның  жіңішкесі  «к»...  екендігін 
оқытып, дəстүрлерден «ажырай» берген мезгілде қ мен к-ге 
бір əріп аларлық болуға даярлана берейік. 
Мұның  аты  аз  еңбекпен  көп  олжа  түсіру  екендігін 
ұмытпайық. 
Қазақ сөздің бірінші буынындағы «ə»-ні кейде «е»-ге кейде 
айырбастайды, кейде айырбастамайды. Аяқ буындарындағы 
ə-ні е-ге айырбастайды деп білейік. Бұл жазу анархиясынан 
сақтайды. Тілдің түзу өсуіне əсер етеді. 
Түрлі жазылатын əдебиет сияқты сөздеріміздің осы күнде бір 
түрлі жазылуы осының арқасы екендігін ұмыту жарамайды. 
Еліміздің сүйенері сөздің сыртқы пакіттері болсын.     
а) жуан, жіңішкелік;
ə) дыбыс екпіні;
б) дыбыс ықпалы; 
в) əуезділік
д) аз буындылық
е) аз дыбыстылық
Қазақ  тілінің  пəндік  закондері  қиялшылдың  қиялынан 
шықпай,  қазақ  тілінің  өзінен  шыққан  болса.  Оған  көңіл 
бөлінсін.  Əйтпесе  əр  сөздің  жазылуын  əр  басқа  қарайтын 
боламыз  да  сөз  басы  сайын  болмаса  соған  жақын  ереже 
шығарамыз – ережеміз көбейіп кетеді. 
Жалпы елдің бұрыс алып кеткен тауқымет, қызмет, қиял, 
кітап... сияқты сөздер сол қалпынша жазылсын.
тұн-дар тын жазылсын. 
да, де – бас дыбыстары тиісті орындарда өзгертілгенінше 
та, те болып бөлек жазылсын. 
Ы естілген жерде қалмай жазылсын (Ақаңның баяғы «ы» 
бітеу  буында  жазылмайды  деген  ережесі  қалғанда  көзіміз 
жарқ  ете  қалған. «Ы»  қалсын  деген  сөзді  жас  балалар-
ды  оқытып  көрмеген,  болмаса  сол  жөнінен  басынан  өткен 
қиыншылықтарын ұмытқан адам айтуы мүмкін. Мұны көп 
тəжірибе көрсететді.  
Тіл маманы Васильев қазақ стол деген сөзді «ы» сыз оры-
стар  сияқты  айта  алмайтындығын, «ы»-сыз  айттырам  деп 
əуре болғандығын айтады.
«ый, -ыу-лардың шатағы жоқ. Оны и, у қылып алғандағы 
шатақ тіпті көп болмақ. Ескі мектепке, орыс мектепте оқып, 
солардың жазуына дағдыланған адамдар мен жас балаларды 
қатар айқтанымда жаңағы айтылғандары жас балалар жыл-
дам білді. 
Орыс  мектебінде  оқыған  заң  көрсіндегі  біреуді  оқытқа-
нымда «қ» мен «к»-ні ажырата алмай жаман қиналғанмын. 
Бұл есте болсын).    
Дəйекші  қалсын  деген  сөз – дəйекшісіздерден  қалыспа-
йын,  өз  бетіммен  Əмерике  табайын  деген  гəп.  Əйтпесе  аз 
еңбектің көбейтіп, өнімін бұрынғынша қалдыруды кім кісі 
айтады. 
(Жүсіпбек  татарлардың,  өзбектердің  əріптерін  жазғанда 
оларға арналып жазылған сындарды да ескеруіне керек еді). 
Олардың дəйекші тастауының себебін де айту керек еді. Сөз 
аяғында  айтарым:  Əріп  көбейтудің  мəдениеттікке  кесірлігі 
жоқ... деген сияқты адамды дұрыс ойлауға бөгет боларлық 
пікірлер оқушыларға жаман тəрбие береді. 

97
Мəдениет тұтқасы жалғыз емле мен əріптер ғана деп дені 
сау адам айтпаса керек қой. 
Əркімнің əртүрлі ісі бар. Оны бер салған адам жоқ қой. 
Манапалдықты да абайлаңқырап жүргізбесе, ұят болады 
ғой. Сынға салмақтап санақта болуға қазақ еңбекшілері жа-
рап қалған жоқ па? Жобашылар осымен санассын. 

жүктеу/скачать 3,26 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: