Ұлттық болмыс – ҚазақЫ Қалып indd

Көпшілік  алдында  сөйлеуге  дайындықтағы  басты  талаптардың  бірі  – 

өз-өзіне сенімділік қалыптастыру. Себебі, сөйлер алдында шешен көп жағ-

дайда қатты толқиды, тіпті тыңдаушылармен кездесуден қорқады, өзіне-өзі 

сенімсіздік білдіреді.

Неміс  зерттеушісі  Отто  Эрнсттің  «Сізге  сөз  берілді»  деген  еңбегінде 

көпшілік  алдындағы  қорқыныштың  себептерін  көрсетіп,  одан  құтылудың 

жолдарын ұсынады.

Оның  пікірінше,  қорқыныштың  себебі  –  шектен  тыс  ойлап  қайғыру. 

Мұндай жағдайда сөздің мазмұнына көңіл аударып, іс жайында ғана ойлау-

ды  ұсынады.  Көпшілік  жағдайда  шешен  өзінің  мүмкіндіктеріне  сенбейді, 

сондықтан шешен сөйлеуге жақсы дайындалғанын, тыңдаушыларға маңыз-

ды және пайдалы нәрселер айтатынына өзін өзі сендіру керек дейді. Тәжіри-

бесі жоқтықтан қорқатындарға мүмкіндік туған сәттердің бәрінде сөз сұрап, 

сөйлеп жаттығу керектігін айтады [17].

Бір  сөзбен  айтқанда,  шешенге  психологиялық  дайындық  керек.  Сөй-

леуші өзінің көңіл-күйі мен сезімін билей алуы қажет.

Шешендікке қойылатын талаптардың бірі – тіл тазалығы, тіл анықтығы. 

Тіл тазалығы тілді терең және саналы оқып үйрену барысында жетіліп шың-

далады. Бұған ана тілін құрметтейтін қоғам мен отбасы мүшелері, сондай-ақ 

бұрынғы өткен шешендер мен ақындардың шығармашылықтары үлкен ық-

пал ететіні сөзсіз. Шешен болу үшін ұлттық әдебиеттің қазынасын егжей-

тегжейлі білу – басты шарт.

Орыстың әйгілі ғалымы М.В. Ломоносов (1711-1765 жж.) «Шешендік 

дегеніміз ғылым» атты еңбегінде шешендіктің рухани қабілетпен, ғылым-

мен, авторларға еліктеумен, шығармашылыққа бейімделумен, басқа ғылым-

дарды меңгерумен және айқын, күшті дауыс, мықты рух, кең кеуде тәрізді 

табиғи ерекшеліктермен біртұтас екендігін баяндайды [18].

Шешеннің сөзі тыңдаушылардың сезіміне әсер дарытуы қажет. Сондық-

тан, шешеннің аузынан жиі қайталанатын сөздер кездеспегені жөн. Лирика-

ны аз-кем пайдаланғаны дұрыс. Тыңдаушылардың назарын аудару үшін: 1) 

қысқалық, 2) ширақ сөйлеу, 3) көңілді сергітетін қысқа қайырым-шегіністер 

27

болса, нұр үстіне нұр. Сөз сөйлеушінің түйдекті ойлары бір-бірінен туын-

дап, өрбіп, дамып отыруы жарасымды құбылыс. Баяндаманың түйіндемесі 

– барлық айтқандарыңның қорытындысы. Бұдан кейін бірдеңе айту мүмкін 

еместей болу керек [19].

Шешеннің басты парызы – тыңдаушыларды ортақ пікірге ұйыту, ортақ 

келісімге келтіру.

Шешен қандай күрделі жағдайда болмасын (оқыстан қойылған сауалдар-

ға, репликаларға) іштей қобалжығанымен, тапқырлық, ұтқырлық, икемділік 

танытып, қиындықтан қиялап шығып кетуі тиіс. Ой-пікірін сәтті сабақтас-

тыруға шебер, аудиторияның ерік-жігеріне, ішкі серпілісіне (реакциясына) 

шапшаң, жанды жауап беруге төселу қажет.

Сонымен, шешен тыңдаушыларға әр түрлі 

жолмен әсер ете алады. Кейбір шешендер тың-

даушыларын дауыс күшімен, айқындылықпен, 

ойдың  тереңдігімен,  дәлелдеу  шеберлігімен, 

ойлау логикасымен баурайды, кейбіреулер өз-

геде жоқ эмоционалдылық, экспрессивтік қа-

сиеттермен, образды, көркем сөйлеуімен ерек-

шеленеді.

Әйтсе  де  әрбір  сөйлеу  әрі  логикалы,  әрі 

эмоционалды  болуы  қажет.  Егер  шешен  қы-

зықсыз,  ойсыз  әңгімені  жоғары  эмоциямен, 

көтеріңкі  пафоспен  сөйлесе,  тыңдаушылар-

дың  ашуын  туғызады.  Әуелгі  кезде  тыңдау-

шыларының  назарын  өзіне  аударуы  мүмкін, 

кейін  тыңдаушылары  мазмұнында  іліп  алар-

лық ешнәрсе болмағандықтан теріс айналады.

Керісінше, шешен мазмұнды, логикалы сөзді ешбір қызығушылықсыз, 

эмоциясыз, бірдей үнмен баяндаса, тыңдаушыларын жалықтырады.

жүктеу/скачать 4,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: