58
қоғамда әркім өз құқығы мен мемлекет алдындағы міндеттерін терең сезінуі
тиіс. Яғни, әр адам өзінің орнында болуы керек: патша-патша, бағынышты-
бағынышты, әке-әке, ұл-ұл болуға тиіс. Мемлекетті басқарушы құдай
дәрежесіндегі «Аспан ұлы»– адамдар әлемінің өкілі. Ол әулие, император бола
отырып Аспан алдында ғана жауапты. Өйткені ол тақ пен билікті тек осы
аспаннан алады. Билеуші әділ болып, барша халыққа мейірім төгуі міндетті, ал
олай болмай ел аштық пен қайыршылыққа ұшырап жатса, халықтың бүлік
шығарып, билеушіні тәубесіне келтіруі құдайшылыққа жатады.
Конфуцийлік әлеуметтік саяси ілім – халықтың ой-арманымен, бақытты
болашақты көксеген қиялдарымен терең ұштасып жатыр деуге толық сенім бар.
Мемлекет – халықтың талап тілегін іске асыратын құрал. Халықтың шынайы
сенімінсіз мемлекет те болмақ емес. Демек, оның сеніміне тек адамдарға
жасалынған қамқорлық арқылы ғана қол жетпек. Ел басқарушысы алдымен
халықты ішер аспен қамтамасыз етіп, содан соң жоғары мақсаттарға шақыруға
міндетті.
Ежелгі Грекиядағы мемлекет туралы саяси ойдың ерте кезде дамуы (б.з.д.
IX – VI ғғ) көне мемлекеттердің қалыптасуымен байланысты болды. Бұл ойлар
Гомер, Гесиод поэмаларында кездеседі. Пифагор (б.з.д. 580-500 жж.) мен
Гераклиттің (б.з.д. 544-483 жж.) мемлекет пен құқық мәселелеріне әлеуметтік-
саяси тұрғыдан талдау жасауы да осы тұста қалыптасты. Гераклит: «өз отбасың
үшін қалай күрессең, мемлекет белгілеген тәртіпті іске асыру үшін де солай
күресу керек» - деген пікір айтып мемлекеттік билікке үлкен құрметпен қарады.
Ежелгі Грекия мемлекетінің нығайып – дамуы мемлекет туралы ілімнің
қарқынды дамуына жағдай жасады. Бұған үлкен үлес қосқан даңқты ойшылдар
Демокрит, Сократ, Платон, Аристотель, Полибий болды.
Мемлекет туралы саяси ойдың қалыптасуындағы айрықша кезең
саналатыны –жалпыға бірдей бостандық идеясының өзекті орын алу тұсы.
Нәтижесінде Ежелгі Рим мемлекетінде бұл ілім жедел қарқынмен дамыды.
Оның тарихы: патшалық (б.з.д. 754-510 жж.), республикалық (б.з.д. 509-28 жж.)
және императорлық (б.з.д. 27 – б.з. 476 жж.) болып үш дәуірге бөлінеді. Осы
кезеңде саясат, өкімет және мемлекет туралы ілімге елеулі үлес қосқан Тит
Лукреций Кардың (б.з.д. 99-55 жж.) шығармалары, әсіресе оның “Табиғат
заттары туралы” поэмасы. Сол сияқты мемлекет
пен құқық туралы Цицеронның
ілімі жарық көрді. Ол ежелгі грек дәстүріне сүйене отырып “Мемлекет туралы”
және “Заңдар туралы” деген еңбектер жазды. Ол мемлекеттік құрылыстың әр
түрін талдай отырып, мемлекет қызметіндегі монархиялық, аристократиялық
және демократиялық бастауларды біріктіру керек деген тұжырымға келді. Ол өз
ойына, талаптарына сол кездегі Рим конституциясы сәйкес келеді деп есептеді.
Цицеронның мемлекет туралы негізгі тұжырымдамасы – заңның
үстемдігі. Оның “Біз заңның құлы болғанда ғана еркін бола аламыз”, - деген
қанатты сөзі қазір де өзекті пікір болып саналады.
Мемлекет туралы мәселедегі Әл-Фарабидің ой-пікірлерінің маңызы өте
жоғары. Ол “Рахымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы” деген
еңбегінде осы мәселені теориялық тұрғыдан тереңінен зерделейді. “Мемлекет, -
59
деп көрсетеді ойшыл, - адамдардың өз қажетін бірлесіп қоғамдық жолмен
толық қанаттандыруға арналған ұйым”.
Сол сияқты Әл-Фарабидің мемлекет туралы айтқан мына сөздері ерекше
көңіл аударады: “Адамдарды бір-біріне көмектестіріп,
халықтың жақсы тұрмыс
құруына жағдай туғызып, қамқорлық жасаған мемлекет - өз міндетін атқара
алады”. Ойшылдың осы пікірі «қоғамдағы мемлекеттің орны мен қызметі
қазіргі нарықтық жағдайда қандай болуы керек» деген сұраққа берген нақтылы
жауапқа ұқсайды.
Кейін саяси өмірдің күрделенуіне, дамуына байланысты мемлекетті
қоғамдық, әлеуметтік тұрғыдан емес, өкілеттік, билік ретінде зерттеу
қалыптасты, көзқарас жетіле түсті. Мемлекет халықты басқарушы ұйым деген
түсінік кең орын алды. «Мемлекет» және «қоғам» деген түсініктерді ажырата
білуде әсіресе Н.Макиавеллидің орны ерекше. Ол мемлекет деген түсінікті
бөлек ұғымға айналдыру үшін “stato” деген термин енгізді. Стато – қазіргі
түсінік бойынша,
автономия, дербес, өз алдына деген мағынаны білдіреді.
Макиавелли мемлекетті тек ғана қоғамды басқаратын ұйым ретінде
түсінумен шектелмей, оның дамыуы, халықтың мұқтаж-мүдделеріне сәйкес
қызмет атқаруы туралы тұжырымдамалар жасады.
Кейінгі ғасырларда қоғам мен мемлекетті дербес, өзара ажыратып,
мемлекетті қоғамның басқарушы ұйымы ретінде дамыту мәселесі саяси
ғылымда айрықша орын алды. Саясаттануда осы мәселе жөнінде әртүрлі,
құнды
тұжырымдамалар жасаған Гоббс, Локк, Руссо, Гегель, Кант, Мэдисон және т.б.
болды.
Мемлекет қоғам өмірінің дербес саласы ретінде танылғаннан кейін
ғалымдар
мемлекет пен
адамның өзара қатынасын зерттей бастады. Оның
негізгі себебі – мемлекет шеңберіндегі адамның орны, ролі жөніндегі
мәселелердің туындауы. Қоғамда, мемлекетте адам жалпы дамуға ешбір әсер
ете алмайтын тіршілік иесі ғана ма, әлде ол (адам) қоғам, мемлекет өміріндегі
шешуші күш пе?
Осы мәселе бойынша бірнеше ғасырға созылған ғылыми пікірталастың
нәтижесінде саясаттануда этатизм деген бағыт пайда болды.
Достарыңызбен бөлісу: