15
өшпес мұрасы, баға жетпес құндылығы: «Қобаланды батыр», «Алпамыс
батыр», «Ертарғын батыр» және т.б.
XV-XVIII ғасырлардағы қазақ өмірін, қоғам тарихын көркем бейнелеудің
ерекше түрі
ақын-
жырау поэзиясы болды. Ән мен өлеңнен құралатын
жыраулық өнердің шығуының өзіндік мәдени, саяси-әлеуметтік себептері бар.
Көшпенді халық арасындағы сауатты хаттанушылар санының аз болуы,
баспасөз, баспахана өндірісінің болмауы бұл өнер түрінің қалыптасуы мен
дамуына өз әсерін тигізді.
Қазақ кауымы арасында шиеленісті саяси-әлеуметтік мәселелер
көтерілмесе де көрші елдермен өзара қатынастарда салт-дәстүрге, ел
шекарасына, ел басқаруға, билікке байланысты жаңа, тосын көзқарастар орын
алды. Сондықтан ақын-жыраулар үшін күнделікті өмірде кездесетін мәселелер,
өз хандығындағы немесе көрші мемлекеттердегі кездесетін елеулі оқиғалардың
бәрі өзекті тақырыпқа айналды. Жыраулардың өнер құралы ретінде ән мен
жырды пайдалануының өзі кездейсоқ емес. Негізінен сауатсыз көшпенді
халықтың ой-сезіміне қара сөзге қарағанда шешендіктің, тапқырлықтың өнегесі
болатын өлең сөздің және ән сазының тигізер әсері жоғары болды.
Елге танымал ақын, жырау болу өте күрделі де қиын қызмет түрі. Себебі
белгілі бір оқиғаны толық, нақты баяндау, бірнеше сағат, тіпті кейбір жағдайда
бірнеше күн бойы тоқтаусыз жырлау, халыққа өнеге болар сөз табу, болашақты
болжау - ақын, жырауға табиғат сыйлаған ерекше қасиеттер. Сондықтан
ақынды қарапайым халық ғана емес, ел басқарушылары, тіпті хандар да
сыйлаған, құрметтеген. Көп жағдайда ел басқарушылар ақындармен достасқан,
жауласпаған, өз қалауынша қасына алып, саяси, әлеуметтік мәселелерге
ақылшы, кеңесші қызметіне пайдаланған. Ал ақын-жыраудың ең маңызды
міндеті - халық пен билік арасын байланыстырушы қызметі болды.
Қорыта айтқанда, уақыт өте келе қазақ қауымындағы ақын-жыраулар
тобы халықтың дәстүрлі мәдениетін дамытушы ғана емес, билік иелерінің ой-
санасына, саяси көзқарастарына ықпал етуші рухани күшке айналды.
Ақын-жыраулар тобының алдыңғы, аға буынына Қазтуған, Асан Қайғы
(XV ғ), Досманбет (XVI ғ), Шалкиіз (1456-1560 ж.) жатса, ал кейінгі буынына
елге есімі кеңінен танылған, халық алдында зор беделге ие болған жыраулар
Ақтамберді (1675-1768 ж.), Тәтіқара (XVIII ғ.), Бұқар (1668-1781 ж.), Шал -
ақын (1748-1819 ж.) және т.б. жатады.
Осы аталған қазақ халқының өнер иелерінің бәріне ортақ жанр –
Достарыңызбен бөлісу: