Оқулық. Алматы: жшс рпбк
жүктеу/скачать 5 Mb. Pdf көрінісі
|
| 127-сурет. Гипоталаму-гипофиз жү-
йе сінің сызбасы: 2 - нейрогипофиз, 3 - аралық гипофиз, 4 - супраоптикалық ядро, 5 - пара вен три- ку лярлық ядро, 6 - туберальдық ядролар, 7 - маммилярлық ядролар, 8 - гипофиз ар- териялары, 9 - капиллярлар тобы, 10 - қақ- палық веналар, 11 - аде ногипофизде қайта түзілген капиллярлар торы, 12 - əкетуші веналар, 13 - көру нервінің қиылысы.
ке талшықтары бойымен, ал алдыңғы бөлігіне - гипофиздің қақ- палық жүйесі деп аталатын арнаулы қан тамырлары арқылы та- сымалданады. Гипоталамустың супраоптикалық жəне паравентрикулярлық ядроларының ірі торшаларында вазопрессин (антидиурездік гормон) жəне окситоцин түзіледі. Олар гипоталамус-гипофиз- дік жолды құрайтын, капиллярлармен тығыз жанасатын нейро- се крециялық торшалар аксоны бойымен ірі полипептид - нейро физиннің құрамында түйіршіктер түрінде нейрогипофиз ка
пил лярларына тасымалданады. Нейросекрециялық торша- лар қозған кезде осы түйіршіктер бұзылып, гормондар боса- нып шығады. Бұл процесс медиаторлардың бөлінуі сияқты ат- қарылады. Гипоталамустың ұсақ торшалардан құралған аймағында ре- лизинг гормондар (релизинг - ағылшын тілінде босату, шығару деген мағына береді) деп аталатын нейрогормондар түзіледі. Олар гипофиздің алдыңғы бөлігінің гормондарының түзілуін не күшейтіп, не əлсіретіп, отырады. Гормондардың түзілуін күшейтетін нейросекреттерді либериндер, ал əлсірететінде- рін - статиндер деп атайды. Табиғаты жағынан олар 3–15 амин қышқылдық қалдықтардан тұратын қысқа пептидтерге жатады. Қазіргі кезде жеті либерин жəне үш статин белгілі болып отыр. Гипоталамустың релизинг-гормондары жүйке жүйесі ар- қылы келген тітіркеністерге немесе қан құрамындағы əртүрлі химиялық заттар (гормондар) əсерлеріне жауап ретінде бөлінеді де, гипоталамус-гипофиздік қақпалық жүйе арқылы аденогипо- физге өтеді. Релизинг-гормондардың əсерімен аденогипофизде тропты гормондардың түзіліп, бөлінуі не күшейіп, не тежеліп отырады. Мысалы, тиролиберин тиреотропин гормонының
350 (ТТГ), кортиколиберин – адренокортикотропиннің (АКТГ), фол- либерин - фоликуланы жандандырғыш гормонның (ФЖГ), лю- либерин - лютеиндеуші (сары дененің түзілуін шапшаңдататын гормонның-ЛГ), соматолиберин - соматотропиннің (СТГ), про- лактолиберин - пролактиннің (ПРЛ), меланолиберин - меланоцитті жандандырғыш гормонның (МЖГ) бөлінуін күшейтеді. Ал, со- матостатин - соматотропин мен тиреотропиннің, меланоста- тин - меланоцит жандандырғыш, пролактостатин - пролактин гормондарының бөлінуін тежейді. Соматостатин басқа ағзалар торшаларында, мəселен, ұйқы безінде де түзіледі. Гипоталамус пен гипофизде морфин тəрізді əсері бар пептид- тер - энкефалиндер мен эндорфиндер де түзіледі. Олар мидағы арнаулы рецепторларға əсер етіп, ауырсыну түйсігін əлсіретеді. Бұл заттар организмде жиналмайды, зиянды əсер көрсетпейді. Атал ған пептидтер жануарлардың мінезіне ықпал етіп, вегета- тив тік функцияларды үйлестіруде де маңызды рөл атқарады де- ген болжамдар бар. Энкефалиндер ауырсынту тітіркенісін өткізетін нейрондардың белсенділігін төмендетіп, оны қабылдайтын жұлын нейрондарын тежейді. Олар негізгі эндогендік опиатты пептидтер.
фа, бета жəне гамма - эндорфиндер болып бөлінеді. Бета- эндорфиннің əсері морфинмен салыстырганда 25–100 есе күшті, альфа-эндорфиннің əсері қысқа əрі əлсіз келеді, ал гамма- эндорфиннің мұндай қасиеті болмайды. Бетта-эндорфиннің ау- ырсынуды жоятын қасиеті оның молекулаларының протеолиздік ферменттер əрекетінен жақсы қорғалуымен байланысты. Оны ми қарыншасына ексе тыныс ауырлап, малдың қимыл-əрекеті əлсірейді, мінезі өзгеріп, температурасы төмендейді. Эндорфиндер өз əсерін опиаттық рецепторлар (ми тор- шалары мембранасының наркоздық заттарға өте сезімтал ар- наулы құрылымдары) арқылы тигізеді. Бұл рецепторлар мидың мінезді, эмоцияны, есті басқаратын бөлігі - лимбикалық жүйеде көптеп кездеседі. Адам мен жануарлар организмінде опиаттық рецепторлардың бірнеше түрі кездеседі. Олар мю-, каппа-, сигма-,
əртүрлі пептидтер əсерін қабылдайды. Мысалы, мю-рецепторлар ауырсыну түйсігін жойып, қозуды түйсіну, қайраттану, рақаттану сезімдерін таратады. Дельта-рецепторлар эмоцияларды, тыны- сты реттеуге қатысады. Каппа-рецепторлар қозса, мал тыныш- талады, ал сигма-рецепторлар əртүрлі елестерді, агрессиялық мінездерді тудырады.
351 Опиаттық əсері бар пептидтер азық құрамынан да бөлінген. Оларды экзорфиндер деп атайды. Осындай зат бидайдың глю- теиндік фракциясынан, сүт белогының бета-казеин фракциясы- нан бөлінген. Релизинг-гормондар аденогипофиз торшаларына олардың мем бранасының қызметін өзгерту арқылы əсер етеді. Либерин- дер əсерінен торша мембранасы үйексізденеді (мембраналық по- тенциалын жоғалтады). Осының салдарынан торша ішіне каль- ций иондарының өтуі күшейеді де, аденогипофиз торшаларынан тиісті гормонның бөлінуі үдейді. Арнаулы тəжірибелер малға гипоталамустың ортаңғы бөлігінің сығындысын еккенде 30 се- кундтан соң торшалар мембранасында үйексіздену басталып, ол ұзақ уақытқа (1-2 мин) созылатынын көрсеткен. жүктеу/скачать 5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|