Ландшафттану

Тынық 

мұхит 

география 

институтында, 

Львов 

жэне 

Киев 

у н и вере итеті н д е  XX  г  60-70  жылдарынан  бастап  жүргізді.  1971 

жылдан  бастап  МГУ-дың  география 

кафедрасында  ландшафт 

геофизикасынан  лекция  оқыла  оасталды.  Ландшафт  геофизикасынан 

тұңғыш рет  1972-1974 жылы оқулықтар шыгарылды.

Табиғи 

территориялық 

кешен 

кеңістік 

жэне 

уақыт 

категорияларымен  сипатталады.  Бұлар  объектілер  мен  құбылыстарды 

сипаттайтын  нақты  шамалар  болып  табылады.  Өйткені  ландшафт 

кеңістікте таралып уақыт бойынша өмір сүреді.

Табиги 

территориялық 

кешен 

горизонтальды 

шекаралары

оірнеше  ^түрге  бөлінеді:  дивергентті,  конвергентті,  градиентті, 

процестік. 

*

Дивергентті  шекарага  белгілі  бір  агынды  бөлетін  шекараларга 

жатады (су, мен заттар ағыны).

Конвергентті 

шекараға 

керісінше 

агьіндардың 

бірігу 

аймақтарында болады. Бұлар ойыс жерге сэйкес.

Градиентп  шекарага  ландшафт  параметрлерінің  ең  жоғаргы 

өзгеру  зоналары  сәйкес  келеді.  Мысалы:  құрлық  пен  мұхит 

арасындагы, орман мен дала зонасы арасындагы шекара.

Процестік 

шекара 

ландшафттагыагы 

құбылыстың, 

үрдістің 

өзгерісін көрсетеді.

Ландшафттардағы шекаралар түрлері:

- нақты (мұхит бойынша);

- анық (құрлық бойынша);

- экотонды (биіктік бойынша);

-  аралық  (бір  табиги  кешен  басқа  екінші  табиғи  кешен  арасында 

шек болуы мүмкін).

Табиги  территориялық  кешендердің  вертикальды  шекарасы 

ғылымда  аз  зерттелген.  Оны  зерттеген  галым  А.  Д.  Ретеюм.  Ол 

ландашфттың  жогары  шекарасы  ретінде  ауа  райы  мен  климат 

қалыптасатын атмосфераның төменгі  қабатын (0,8-2 км) алады.

К.  Н. Дьяконов жогары  шекара ретінде ауа райының жэне желдің

қалыптасатын  биіктігін  алады,  төменгі  шекара  ретінде  4  метрге 

дейінгі тереңдікті алады.

А*  Г.  Исаченко  жогары  шекараның  эр  жерде  эр  түрлі 

болатындығын айтады.

Табиги  территориялық  кешеннің  негізгі  касиеттері  байқалатын

аудан  оның  аумағы  болып  саналады.  Ягни,  олар  бірнеше  түрге 

бөлінеді:

1) тройиктік жэне субтропиктік ормандар;

2) қоңыржай белдеу ормандары;

34

3) орманды тундра жэне субэкваторлык ормандар;

4)  қоңыржай  жэне  субтропиктік  белдеулердегі  аралас  жэне  орта 

биіктіктегі ормандар;

5) бұталы жэне шөптесінді  өсімдік формациялары;

6) тропиктік жэне арктикалық шолдер жэне шөлейттер. 

Ландшафтта  табиғи  территориялық  кешеннің  уақыт  бойынша

өзгеруі екі  шекара арқылы байқалады:  бастапқы, соңгы.

Барлық  ландшафттар  өмір  сүруі  бойынша  үш  топқа  бөлінеді: 

кыска орташа, ұзақ мерзімді өмір сүретін ландшафттар.

Өмір  сүру уақыты  кысқа ландшафттарға он  жылға дейінгі  фация 

жатады. Олардың өзгеруі геоморфологиялық үдеріске байланысты.

Өмір  сүру  уакыты  мың  жылға  дейінгі  уақыт.  Көбінесе  таулы 

жерлер жатады.  Ол тек  қана  геоморфология  емес  топырақ жэне  басқа 

компоненттер.

Мың  жылдан  асатын  ландшафтылар  жатады.  Бұлар  көбінесе 

жазық жерлерде кездесетін ландшафтылар.

Географияда соңгы  жылдарда  табиги  территориялы  к^цендердің 

уакыт  бойынша  көп  көңіл  бөлінеді.  Д.  Л.  Арманд  жэне  Таргульян 

жылы географияга «сипаттамалык уакыт» деген ұгымды енгізген жэне 

оны  ең  маңызды  үрдістер  мен  құбылыстарға  байланысты  жіктеді. 

Осыган байланысты бірнеше қорытынды жасауга болады:

-  жогары  жиілікті  уақыт  тербелістері  бір  тэуліктің  ішінде 

болатын  кұбылыстарға  тэн.  Мысалы:  температурасының  ылгалды

желдің жылдамдығынын өзгерісі;

-  орта  жиілікті  бір  жылга дейінгі  болатын  құбылыстарга  тэн.  Бір 

жылдың ішіндегі өсімдіктер өзгерісі, өсімдіктер өседі, өнеді;

-  төменгі  жиілікті  бір  жылдан  асатын  уакыттың  ішінде  болатын 

ормандагы  ағаш  фитомассасының  өзгерісі,  топырактың  өзгерісі. 

Табиги  территориялы  кешеннің  жагдайы  деп  белгілі  бір  уакыт 

аралыгындагы  табиги  компоненттердің  баланстык  жағдайын  айтады. 

Табиғи территориялы кешенді  мына түрлерге бөлуге болады:

1) қысқа мерзімді жағдай тәулік ішіндегі;

2)  орташа  уакыттық  жагдай  (бір  тәуліктен  бір  жылга  дейінгі 

уақыт, жыл маусымдагы);

3) ұзак (бір жылдан артык, климатты циклдермен байланысты). 

Уақыт  пен  кеңістік  табиги  территориялы  кешеннің  ең  маңызды

физикалык 

касиеттері. 

Табиги  территориялы 

кешеннің 

накты 

шекаралары  жер бетінде  анык байқалады.  Одан  төмен  немесе  жогары 

табиги территориялы кешен арасындага өзгерістер азая түседі.

35

о

жүктеу/скачать 2,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: