Қазақстан тарихы

Казахский государственный женский 
педагогический университет                                                                              Вестник №2 (44), 2013 г. 
 
38 
11.
 
Қазақстан  тарихы  (Кӛне  заманнан  бүгінге  дейін).-  Алматы:  Атамұра,  Т.3.  2002.  – 
768 б.   
12.
 
Тилеукулов  С., Утепбергенова У. К истории присоединения Чимкента к России  // 
Ученые записки госпединститута им. Низами. –  Ташкент, 1960. – Вып. 23. – Ч. 3. – С. 159-
170. 
13.
 
Наливкин В. Краткая история Кокандского ханства. – Казань: Тип. императорского 
университета, 1886. – 216 с. 
14.
 
Киняпин  А.С.,  Блиев  М.М.,  Дегаев  В.В.  Кавказ  и  Средняя  Азия  во  внешней 
политике Россий.- Москва: МГУ, 1984.-328 с. 
15.
 
РФООММ. 366-қ., 1-т., 268-іс. 
16.
 
Шахматов  В.Ф.  Освободительное  восстание  казахов  против  Кокандского 
феодального гнета // Вестник АН Каз.ССР. №10. 1949. С. 215-225. 
17.
 
ҚРОММ, 39-қор, 1-тізбе, 12-іс 
18.
 
Зиѐев  Х.  Туркистонда  Россия  тажовузи  ва  хукмронлигига  қарши  кураш  (ХҮІІІ  – 
ХХ аср бошлари). – Тошкент: Шарқ, 1998. – 478 б. 
19.
 
Мирзоолим  Мушриф.  Ансоб  ус-салотин  ва  таворих  ул-хавоқин  (Қуқон  хонлиги 
тарихи). – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги Адабиѐт ва санъат нашриѐти, 1995. – 128 б. 
20.
 
Казахско-русские  отношения  в  ХҮІІІ-ХІХ  веках.  /Сборник  документов  и 
материалов. (Сост. Ф.Н.Киреев, В.Я.Басин, Т.Ж.Шоинбаев, К.Ж.Жунисбаев, В.С.Мусаева).  - 
Алматы: Наука, 1964. -575 с. 
 
РЕЗЮМЕ 
Статья  посвящена  вопросу  завоевания  царизмом  Южного  Казахстана  и  его  роли  в 
жизни местного населения. 
 
SUMMARY 
The Article is dedicated to question of the conquest by tsarism South Kazakhstan and his(its) 
dug in lifes of the local population. 
 
 
 
ӘОЖ 930.2: 81134 
 
ЖАҢААРҚА АУДАНЫНДАҒЫ ЖЕР - СУ АТАУЛАРЫНЫҢ ШЫҒУ ТАРИХЫ 
 
Жөкенова Р.С.- 
қазақ тілі мен 
әдебиеті пәнінің мұғалімі 
Қарағанды облысы, Жаңаарқа 
ауданы 
Жұмақаева Б.Д. – 
п.ғ.к., доцент 
Қазақстан, Алматы қ., 
Қазақ мемлекеттік қыздар 
педагогикалық университеті 
 
Аннотация:  Мақалада  орталық  Қазақстанның  топонимикалық  атауларына  қатысты 
деректер қарастырылады. Белгілі бір территориялық аймаққа мәлім болжамдар нақты тарихи 
деректермен  дәлелденеді.  Мақала  тарихи  беймәлім  топонимикалық  атаулардың  мән-
мағынасын айқындауымен ерекшеленеді.  
Түйін  сөздер:  геодезист,  топограф,  инженер-геолог,  агроном,  Жайрем,  Бесмаршал, 
қазақ онамастикасы, эвфемизим. 
«Біздің қазақ – жер аты, тау атын әманда сол ортаның сыр-сипатына қарай қоя білген 
жұрт.  Қайда,  қандай  бір  ӛлкеге  барсақ  та  жер-су,  жапан  түзде  кездескен  кішкене  бұлақ 
атының ӛзінде қаншама мән-мағына, шешілмеген құпия сыр жатады» М.Әуезов. 

Қазақ мемлекеттік қыздар  
педагогикалық университеті                                                                    
Хабаршы №2 (44), 2013 ж. 
 
 
39 
Сарыарқаның  сайын  даласында  орналасқан  Жаңаарқа  ӛңірі  де  осы  жерде  туып  ӛскен 
халыққа құтты мекен, жайлы қоныс болғалы қашан. Жаңаарқа ауданы 1923 жылы Асанқайғы 
атанса, 1929 жылы 16 тамыздан бастап Жаңаарқа атанды.  
Халқымыздың  кең  даланың  тӛскейінде  орналасқан  ӛз  жерінің  тау-тасы,  ӛзен-суы, 
шоқысы  мен  беткейіне  де  дәл  тауып,  ат  қоя  білген.  Әр  жерге  қойылған  атаудың  ӛзіндік 
тарихы  бар.  Кезінде  кеңестік  дәуірдің  қылышынан  қан  тамып  тұрған  қатаң  жүйесінің 
құрығында жүрсе де халық арасында болған жандар аз болмаған. Жаңаарқа ӛңірінен шыққан 
танымал  жазушы,  қаламы  қарымды  журналист  Асан  Жұмаділдин  ӛзінің  «Жаңаарқа 
Қанышпен  кездескенде»  атты  әңгімесінде  мынадай  жайды  баяндаған.  «Манадыр 
стансасында  тұратын  Нұрбай  Мұсаұлы  Құрттықұлақ  деген  ақсақал  Қаныш  Сәтбаевпен 
кездескен бір әңгімесін былай баяндаушы еді. 
«Қаныш депутат болып сайланған жылдың кӛктемі. 1950 жыл. Су таситын цистернаға 
тіркелген тағы бір кӛк вагоны бар паравоз қосалқы жолға келіп тоқтады. Вагоннан түскен  
3-4  адам  жан-жаққа  қарап  ӛзді-ӛзі  әңгімелесіп  тұр.  Солар  жақтан  келе  жатқан  стансада 
істейтін жігіттен. 
- Аналар кім? – деп сұрадым. 
- Қаныш Сәтбаев деген депутат. Қарсы келе жатқан пойыз Жеңістен жаңа ғана шықты, 
ол келгенше қашан. Бұл кісілер бір сағат елу минут тұрады,-деді. 
Қаныштың  даңқын  естігенім  болмаса,  кӛрмеген  адамым.  Әйеліме  «қымызды  әбден 
пісіп  қотардағы  ана  пойыз  тоқтаған  жерге  алып  кел»,–  деп  тапсырдым  да,  вагон  жаққа 
келдім. Амандастым, ел жинала бастады. Қаныш: 
-
 
Бұл стансаның аты қалай қойылған, Манадыр деген қай ұлттың тілі,- деді. 
-
 
Орыстардың қойған аты, солардың тілі шығар,-дедім мен. 
-
 
Орыста ондай сӛз жоқ. Бұл жердің байырғы аты қалай аталушы еді?-деді Қаныш. 
-
 
Бұл  араның  теміржол  келгенге  дейін  арнаулы  аты  болған  жоқ.  Ӛйткені,  бұл  жерге 
қыстау салынбаған, жайлау да емес, - деді  жиналғандардың бірі Тасжанов Ахметжан деген 
ақсақал. 
Қаныш тӛңірекке кӛз сала тұрып: 
-
 
Ана тауды не деп атайды?-деді оңтүстікті нұсқап. 
-
 
Оны Қарсыадыр дейді. 
-
 
Анау жалғыз шоқы не?- деді терістік жақты нұсқап. 
-
 
Ол – Толағай. 
-
 
Ана адыр тӛбелер қалай аталады?- деді Қаныш шығыс жақты нұсқап. 
-
 
Оларды Маңғадыр – Тоқты дейді,– дедім мен. 
-
 
Е,  Маңғадыр  деңіз.  Маңында  адыр  деген  сӛзден  Маңғадыр  атанып  кеткен  де,  жол 
салушылар  стансаның атын  соған  байланысты  қойған  екен  ғой.  Маңғадыр  Манадыр  болып 
шыққан - деп біраз үнсіз тұрды да сӛзін жалғап. 
-
 
Тоқты деп қалай аталған?-деді. 
Бұл  кезде  менің  әйелім  қымызды  алып келіп қалды.  Далаға  жақын  үйлерден  текемет-
сырмақ әкеліп тӛсетіп дастархан жайдық. 
-
 
Біздің жақта тоқа деген ру бар. Соның Дәулетбике деген табынан шыққан Қорысбай, 
Қопа, Мықты, Жарқын, Сапақ деген бес ағайынды бай болған. Бесберен атанған. Сапаққа  
17 мың жылқы бітіпті. Сол кісінің бір жылы 5 мың тоқтысы қыстап, жұттан аман шыққан тау 
Тоқты аталып кеткен дейтін үлкендер,– деп тағы да Ахметжан әнгімеге кірісті. 
Осы  үзіндіні  оқи  отырып,  Каныш  ағаның  бұрмаланған  жер  атына  арашасы  болып,  ел 
тарихына терең үңілгенін байқаймыз. 
Қазақ  даласында  ұланбайтақ  алапты  алып  жатқан,  табиғаты  сан  қилы  болып  келетін 
ӛлкеміздің  жер-суына  ерте  замандардан  бері  сан  алуан  атаулар  қойылып,  сан  алуан 
ӛзгерістерге ұшырады.  
Кӛшіп-қонып  жүрген  ата-бабаларымыз  осынау  кең  даланың  ойы-қырын,  тау-тасын, 
қырағылықпен тани білді, тапқырлықпен атай білді. 

Казахский государственный женский 
педагогический университет                                                                              Вестник №2 (44), 2013 г. 
 
40 
Қазақ даласында болған  қилы-қилы оқиғалар қазақ ономастикасына ӛз ізін қалдырды. 
Біздің ауданымызда тарих кӛшінде болған осындай  жағдайлардан тысқары қалған жоқ. 
Мысалы,  Карл  Маркс,  XXV  партсъезд,  Жеңіс,  Киров,  Қызылотау  сияқты 
елдімекендердің аталуы осының дәлелі. 
«Сарыарқа  поллиметал»  ӛндірістік  бірлестігінің  орталығы  Жәйрем  кеніші  ашылған 
кезде,  журналистер  бұл  атаудың  қайдан  шыққанын  зерттей  бастады.  Кӛпті  кӛрген  кӛнекӛз 
қарттардан  сұрайды.  Бұл  ӛңірде  ондай  атау  болған  емес,  орыстардың  қойып  алған  атауы 
ғой,–  десті.  Газеттер  «Жәйрем»  деген  жайылым  деген  сӛзден  шыққан  деп  жазды.  Асан 
Жұмаділдиннің  «Жаңаарқа»  дерекнамасында  мынадай  жағдай  баяндалған.  Бұл  атаудың 
қалай пайда болған жӛнінде қарт зейнеткер Ысқақов Әбілдә Қожа (1924-2001) былай деген. 
«1942 жылдың жазы.  Азаматтар соғыста. Қатын-қалаш, кемпір-шалдар, жасӛспірім балалар 
колхоздың  жұмысында.  Қаражартас  колхозының  бастығы  Тоқтамысов  Ілиястың  Дәулет 
деген  менімен  қатарлас  баласы  бар,  жастайынан  мылтық  атып  үйренген  мерген  Дәулеттің 
әкесі ауданнан тапсырма алыпты. Киік етін дайындау керек кӛрінеді. Дәулет екеумізді киік 
аулауға  шығарды.  Маусым  айының  орта  кезінде  киік  кӛп  келді.  «Ақши»  деп  аталатын 
жерден  екі  теке  аттық.  Атқан  текелерді  ақтармалап  жатқанда,  үстімізге  тӛрт  адам  келді. 
Мосыағаш,  қарала  ағаштары  бар.  Екі-екіден  дала  кезіп,  біреуі  әудемжерге  барып  қарала 
ағашты ұстап,  екіншісі мосыағашқа орнатқан дүрбімен сығалап жүргендерін алыстан кӛріп 
қасына баруға бата алмайтынбыз. Сӛйтсек, олар жерді картаға түсіріп жүрген «агрономдар» 
екен. Ол кезде біз үшін геодезист, топограф,  инженер-геологтардың бәрі  агроном. Ӛйткені, 
оларды үлкен адамдар солай атайтын. Сӛйтіп, олармен таныс болып алдық. Маусымның аяқ 
кезі.  Жыңғылды  кӛлде  бес-алты  қарақұйрық  жүр  екен.  Кӛкалабиенің  шығысындағы 
Ащыайырықтан Дәулет бір қарақұйрық атты. Осы сәтте «агроном» достарымыз келді. Олар 
картасын алып бірдеңелерді белгілеп жазып отыр. Қағаз жазып отырғаны «мынау киік емес 
қой,  бұның  аты  не  дейді,–  деп  сұрады.  «Қазақша  қарақұйрық,  орысша  не  дейді?»  деп  біз 
қарсы  сұрақ  қойдық.  Джейран  дейді,  Жәйрам  дейсің  бе?  –  деп,  Дәулет  таң  қалды.  «Жоқ 
Жайрам емес, Джейран»  деп қайталады «агроном». Содан ол бір кезде «осы отырған жеріміз 
қалай  аталады?»  деп  сұрады  ол.  Біз  шығысты  нұсқап:  «Анау  тау  Қарсыадыр,  одан  бергі 
Жыңғылды  кӛл,  Шұбаркӛл  ана  мола  Үшқатын,  терістегіндегі  құм  жота  Бойеділ-Тоқабай, 
Тӛссаз,  мына  ӛзек  Кӛкалабие  одан  арғы  Жомарт,  Шошала...»  –  деп  жер  аттарын  шұбырта 
жӛнелдік. 
«Жоқ  олар  емес,  тап  осы  отырған  жеріміздің  атын  қалай  атайды?»-  дейді  агроном. 
«Киік  жататын  алақандай  кӛкпекті  тақырға  кім  ат  қоюшы  еді,  бұл  жердің  аты  жоқ  дейміз. 
«Ендеше тап осы отырған жерге сендер бірдеңе деп қазақша ат қойыңдаршы, мына картаға 
жазу  керек»  –  деді  ол.  Олай  болса,  бұл  жерді  мына  атылған  ешкінің  құрметіне  «Жәйрам» 
дейін – деді Дәулет. 
Содан  мен  ФЗО-ға  алындым.  Соғыс  бітті.  1946  жыл  елге  келдім.  Май  айының  аяқ 
кезінде  геологтар  кӛшіп  келді.  Жомарт  экспедициясы  дейді.  Экспедициядағылар  жербарақ 
қазып,  палатка  тігіп  қоныстанды.  Әр  жерге  бұрғы  салып  оқтаутас  ойып  алды.  Ӛндірістің 
жұмысы қызды. Дәулет екеуміз 1948 жылы мал дәрігерлік оқуға кеттік. Оқуды бітіріп келдік. 
Жомарт  экспедициясының орталығы сәулетті қала типтес поселка болыпты. Содан елуінші 
жылдардың  бас  кезінде  Жомарттан  басқа  Жәйрем  деген  жерде  экспедициясы  орнапты  деп 
естідік.  Бұл  қай  жер  болды  екен  десек,  ол  баяғы  біздің  қарақұйрық  атқан  жеріміз  болып 
шықты»  –  деген  екен  ақсақал.  Жәйрамның  жанында  1961  жылы  құрамында  темірдің, 
марганецтің, қорғасын, мырыш, бариттың, күмістің, кадмийдің компоненттері бар Үшқатын 
кен кӛздері  ашылған.Үшқатын жерінің аталуын ақын Кәкімбек Салықов жырмен ӛрнектеп, 
тарихын баяндаған. 
«Үшқатын» - Жәйремдегі жердің аты, 
Хабарсыз қай заманнан белгі заты. 
Әр сақта аңыз айтқан ақсақалдар, 
Жорамал жӛн іздеуге берді хақы. 

Қазақ мемлекеттік қыздар  
педагогикалық университеті                                                                    
Хабаршы №2 (44), 2013 ж. 
 
 
41 
Болды ма бір бабамның үш қатыны, 
Атағы елге мирас үш татуы. 
Қосылтқан үш домбыра, отыз саусақ, 
Күйігін күйге жалғап қысқа тілі. 
Тұжырым мейлі бекем байламаймын, 
Қиялды бірақ неге қарамаймын. 
Сазды әуен елікпеді ел жаттаған, 
Қалды ма күйлерінде Дайрабайдың. 
Елде кӛп 
Басқа әңгіме ұшпа тілі, 
Дәлге сәл оралардай іс татымы. 
Бір күнде үш арудан айырылды ма, 
Қазақтың қырау қабақ үш батыры. 
Тағдырдың ел кездесіп кермегені, 
Батыл жауды қанды қылыш сермед ме. 
Кеселден құтылам деп барымтаға, 
Япырмау, үш келіншек бергені ме. 
Үш сұлу қайғы қасірет шекті ме екен, 
Кӛз жасы Сарысу боп кетті ме екен. 
Батырлар апаларын арашалап, 
Сүйегі елге есен жетті ме екен. 
Білмеймін әлде аңыз сақтады ма, 
Үш ұл үш анасын таппады ма. 
Жүргенде жидек теріп ел шетінде, 
Құландар үш әйелді таппады ма. 
Тарихқа үш оралып, үш шегінсек, 
Аңызға ақын сенгіш кӛңілмен. 
Тұзкӛлдің тұнығына кеткендей бар, 
Жауға күң болмаймыз деп үш келіншек. 
Кез болып кен оралған құйықтыға, 
Тереңде олар мәңгі тынықты ма. 
Білезік, сақинасын арулардың, 
Қорғасын,  мырыш  қоршап  бұйықты  ма.  -  деп  кейінгі  ұрпаққа  ескерту 
жасап, тарихтың әр тұсынан айғақ болған жер атауын осылай қызғыштай қорыған екен. 
Мен  тұрған  Манадыр  ауылынан  12  шақырымдай  жерде  «Бесмаршал»  деген  жер  бар. 
Бұл  жайлы  А.Жұмаділдин  жазған  дерекнамада  былай  келтірілген.  1950  жылдары 
колхоздарды  ірілендіру  басталады.  Осы  кезде  ұсақ  колхоздың  29  бастығы  босап  қалады. 
Соның  бірі  Келтетал  колхозының  бастығы    Қирабаев  Смайыл  ақсақал  еді.  Ол  кісі  Сарысу 
бойынан  үй  салды.  Оның  қасынан  алсай  руының  басқа  да  белгілі  ақсақалдары  Ақтайдың 
Кӛкісі, Дүйсенбек, Жӛкен, Қасым деген кісілер бір ауыл болды. Білмейтіндер мынау кімнің 
қыстаңы  деп  сұраса:  қу  тілді  Алсай  атаның  бір  жігіті,  ол  Бесмаршалдың  ауылы  депті. 
«Бесмаршалың  не»  десе,  «Баяғыда  Ворошилов  Буденный,  Блюхер,  Тухачевский,  Егоров 
деген  советтер  одағында  бесмаршал  болған  жоқ  па  еді.  Біздің  Алсайдың  маршалдары 
асылдар деп Смайылдан бастап атап шығады. Содан ол қыстақ «Бесмаршал» атанып кеткен. 
Бұл жайлы жергілікті ақын Бақтыбай Аманжолов: 
Кӛкірегіне құндақтап іңкәрлігін, 
Ұластырған ұрпақпен сұңқар үнін. 
Жайсаңдардың жай тауып жатқан жері, 
«Бесмаршал» деп ер жұрты шырқар үнін,- деп түйіндейді. 
Сонымен орталық Қазақстанның топонимиялық атауларын лексикалық құрамына және 
мағыналық ерекшеліктеріне қарай топтасақ: 1. Ру, тайпа, халық аттарынан қойылған атаулар. 

Казахский государственный женский 
педагогический университет                                                                              Вестник №2 (44), 2013 г. 
 
42 
2. Кісі есімдерінен қойылған атаулар. 3. Діни нанымға эвфемизмге қойылған атаулар. 4.Жан-
жануарға  байланысты  қойылған  атаулар  –  деп  бӛлуге  болады.  Жаңаарқаның  Жезқазған 
трассасы жағынан ауданға енер тұстағы тӛбе бұрын Бәйгетӛбе деп аталса, қазір халқымызың 
дара  ұлы  Ақселеу  Сланұлы  Сейдімбековтың мәңгі  мекеніне  айналған  тӛбе  «Ақселеу  биігі» 
деп аталды. Қорыта келгенде, Жаңаарқа тӛңірегі  – алаш баласының ежелден-ақ құт мекені. 
Тарих  доңғалағын  ғаламат  жылдамдықпен  айналдырған  ӛткен  ғасырдың  ізі,  Орталық 
Қазақстан, соның ішінде Жаңаарқа тӛңірегінде сайрап жатыр.  
Осы тӛңіректі зерттеуші қазақ ғалымы Әлкей Марғұлан кӛптеген құпиялардың сырын 
ашты. Екпінді бес жылдықтар жоспары, ғарышты игеру, тың және тыңайған жерлерді игеру, 
қазақтың  ӛз  жерінде  аз  ұлтқа  айналуы,  тоталитарлық  режим,  міне,  осының  бәрі  қазақ 
онамастикасына  елеулі  нұқсан  келтірді.  Ендігі  мәселе,  кезінде  бұрмаланып  кеткен  жер-су 
атауларының  тарихи,  нақты  атауларын  қалпына  келтіріп,  аймақтың  жетілдірілген 
топонимикалық картасын жасау болып табылады.  
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.
 
«Ӛмір» әдеби-этнографиялық журнал, Жаңаарқа - 2000 . 
2.
 
Жұмаділдин А.Жаңаарқа. Дерекнама-Алматы: 2003, 521 бет. 
3.
 
Кәкімбек Салықов. Жезкиік, Алматы «Атамұра» 2003 . 
 
РЕЗЮМЕ 
В  статье  рассматриваются  топонимы  среднего  Казахстана.  Исторические  данные 
рассматривается в широком аспекте. 
 
SUMMARY 
In the article the place names mean Kazakhstan. Historical data are considered broadly. 
 
 
 
УДК 9(С)55 К 581 
 
ПРОМЫШЛЕННОЕ РАЗВИТИЕ МАЛЫХ ГОРОДОВ ЮЖНОГО КАЗАХСТАНА НА 
СОВРЕМЕННОМ ЭТАПЕ  
 
Кожакеева Л. Т.-д.и.н., и.о. профессора 
Казахстан, г.Алматы, 
Казахский государственный женский 
педагогический университет 
 
Аннотация: В статье дается анализ экономического развития малых городов Южного 
Казахстана. Анализ показал, что высокие темпы урбанизации достигались в основном за счет 
одностороннего  освоения  природных  богатств  страны.  При  этом,  практически 
игнорировались перерабатывающие отрасли промышленности, а также социально-бытовая  и 
культурная  инфраструктура  городов,  что  впоследствии  привело  к  вынужденной  массовой 
миграции населения  из  малых  городов,  привело  к  серьезным  проблемам  в  сфере  занятости 
населения. 
Ключевые  слова:  города,  Южный  Казахстан,  населения,  численность,  рост, 
промышленность. 
Возникновение  новых  городов  в  Казахстане  происходило  различными  путями.  Так, 
центры  добычи полезных  ископаемых  в ходе  своего  развития  обычно  обрастали  предприя-
тиями обрабатывающей промышленности, в результате чего некоторые из них превратились 
в  малые  города,  определенная  часть  которых  в  дальнейшем  начала  играть  определенную 

Қазақ мемлекеттік қыздар  
педагогикалық университеті                                                                    
Хабаршы №2 (44), 2013 ж. 
 
 
43 
роль в общественном разделении труда.  
Однако, во многих городах Казахстана уровень развития экономической структуры не 
отвечал  требованиям,  предъявляемым  к  городам,  ибо  главный  градообразующий  элемент 
промышленность 
- 
не 
получила 
должного 
развития 
или 
характеризовалась 
монопроизводством.  К  разряду  таких  городов  также  можно  отнести  города  Юго-Западного 
Казахстана – Аральск и Казалинск. Узость сферы приложения труда в них усугублялась тем, 
что  все  они  расположены  в  территориальной  зоне  с  экстремальными  природно-
экологическими  условиями  (суровый  климат,  ограниченность  питьевой  воды,  загрязнение 
окружающей  среды  в  результате  необдуманного  освоения  нефтегазовых  месторождений, 
высыхание Аральского моря и др.).  Поэтому  первоочередной задачей считалось создание в 
малых  городах  основ  различных  отраслей  промышленности  и  других  градообразующих 
элементов,  но  по  объективным  причинам  республика  не  могла  решить  социальные  и 
экономические проблемы, стоящие перед малыми городами.  
Крупная  промышленность  республики  в  основном  размещалась  в  больших  городах 
Казахстана,  где  было  сосредоточено  2/3  предприятий,  находящихся  на  самостоятельном 
балансе,  и  основные  производственные  фонды.  Города,  в  первую  очередь  крупнейшие, 
являлись важнейшими пунктами размещения производства и расселения. В 1990 г. только в 
двух из них - Алма-Ате и Караганде с населением, соответственно, 1171 и 609 тыс. чел. было 
сосредоточено более 1/3 всех предприятий, которые  производили 33% товарной продукции, 
выпускаемой  во  всех  больших  городах  республики:  это  Алма-Атинский  завод  тяжелого 
машиностроения (АЗТМ), хлопчатобумажный комбинат (АХБК), Карагандинские угольный 
комбинат. Объединение по производству горно-шахтного оборудования и другие, продукция 
которых экспортировалась за пределы республики. Вместе с тем развитию малых и средних 
городов  в  условиях  плановой  экономики  не  уделялось  должного  внимания.  Так,  во  второй 
половине  1980-х  гг.,  из  231-го  предприятия,  включенного  в  перечень  важнейших  строек 
производственного назначения, 147, несмотря на ограничительные меры, было размещено в 
21  крупном  городе.  В  то  время  как  на  долю  63  малых  и  средних  городов,  212  рабочих 
поселков и 222 районов пришлось всего 84 промышленных объекта [1]. 
Поэтому,  в  середине  1980-х  гг.  одной  из  важнейших  приоритетных  задач 
экономического 
развития 
Казахстана 
становится 
преодоление 
моноструктуры 
промышленности в малых городов и развитие в них не только предприятий группы «А», но 
группы «Б». Так, в проекте плана на 1981-1985 годы в республике предусматривалось  ввод в 
действие 332 новых промышленных предприятий и цехов  и расширение 130 действующих 
предприятий.  Строительство  этих  предприятий  предусматривалось  осуществлять  в  111 
городах и поселках городского типа, в том числе во всех 18 крупных, 12 средних и 32 малых 
городах из 55 по республике, 49 поселках городского типа из 200 [2]. 
Решение задачи развития малых и средних городов для Казахстана особенно актуально, 
поскольку  на  современном  этапе  развития  его  экономики  характерна  наибольшая 
концентрация промышленных  предприятий  в  больших и  крупных  городах.  В  тоже  время  в 
республике имелось довольно большое количество «экономически перспективных» малых и 
средних  городов,  возникших  в  период  1960-1980-х  гг.  в  силу  интенсивного  освоения 
природных  ресурсов  и  дальнейшего  ускорения  индустриального  и  аграрного  развития 
республики. Для этого этапа развития экономики Казахстана была характерна концентрация 
промышленности  в  больших  и  крупных  городах.  Дальнейшее  развитие  экономики  в  уже 
сложившихся  промышленных  центрах  ограничено,  в  связи  с  отсутствием  свободных 
трудовых ресурсов для крупных производств. 
В  целях  дальнейшего  совершенствования  размещения  производительных  сил 
республики  важное  значение  приобретало  ограничение  роста  больших  городов  и  развитие 
экономически  перспективных  райцентров,  малых  и  средних  городов  республики  с  учетом 
рационального  использования  местных  трудовых,  сырьевых,  водных,  земельных  и  других 
ресурсов  и  размещением  в  них  главным  образом  небольших  предприятий,  филиалов    и 

Казахский государственный женский 
педагогический университет                                                                              Вестник №2 (44), 2013 г. 
 
44 
специализированных цехов действующих объединений, фабрик и заводов. В 1985 г. в  
17 малых и средних городах имелись филиалы крупных действующих предприятий и в  
7  городах  действовали  их  цеха  [3].  Это  были  -  филиал  Алма-Атинского  трикотажного 
объединения  в  г.г.  Текели  и  Taлгар;  объединение  «Джамбулкожобувь»  в  г.Каратау,  Алма-
Атинской  трикотажной  фабрики  в  г.Текели;  Кентауской  швейно-трикотажной  фабрики  в 
г.Туркестане; Чимкентского объединения «Эластик» в г.Ленгер, молочный цех в г.Талгар. 
Поскольку 
существующие 
предприятия 
не 
обеспечивали 
потребности 
в 
трудоустройстве  населения  малых  городов,  в  1980-х  гг.  предусматривался  ввод  в  действие 
новых промышленных предприятий. Так, намечалось создание 11 филиалов и цехов: в 1983 
году  предполагалось  ввести  в  действие  цех  Алма-Атинской  фабрики  головных  уборов, 
Кентауской швейной фабрики в г. Туркестане, намечалось расширение филиала объединения 
«Джетысу» в Талды-Кургане [4].  
Предлагалось  построить  23  цеха,  предприятия  с  объемом  валовой  продукции  свыше 
240,0 млн. руб. и численностью почти 7,0 тыс. человек [5]. Надо отметить, что, как это было 
характерно  для  плановой  экономики  в  последние  десятилетия  еѐ  существования  в  бывшем 
СССР, многие из перечисленных выше планов и проектов так и остались только на бумаге 
или  были  реализованы  лишь  частично.  Предполагаемые  прогнозные  мероприятия  не  были 
осуществлены также в связи с распадом Союза.  
Таковым  было  в  общем  состояние  экономической  инфраструктуры  малых  городов  на 
конец  1980-х  гг.  В  дальнейшем,  вследствие  распада  единого  экономического  пространства 
бывшего  Союза,  начавшихся  рыночных  преобразований,  большинство  малых  городов 
пришло  в  упадок,  была  полностью  разрушена  их  производственная  база,  закрыты  и 
объявлены банкротами прежние градообразующие предприятия.  
За  годы  реформ  во  многих  малых  городах  было  свернуто  или  сведено  до  минимума 
промышленное  производство.  Особенно  это  касается  городов  добывающего  профиля, 
положение  которых  значительно  ухудшилось  вследствие  спада  производства  из-за 
истощения запасов полезных ископаемых, снижения спроса на, продукцию. В результате из 
общего числа МГ выделяются депрессивные малые города, имеющие наихудшие показатели 
социально-экономического  развития.  К  таковым  относятся:  Аральск  (Кызылординская 
область).  
Характерной 
проблемой 
многих 
МГ 
является 
несоответствие 
структуры 
производственно-хозяйственной  базы  требованиям  рыночной  экономики.  Технологическая 
отсталость и изношенность основных производственных фондов большинства предприятий 
МГ, нарастающий дефицит кадров, их депрофессионализация тормозят дальнейшее развитие 
малых 
городов. 
Развитие 
городов 
промышленного 
направления 
связано 
с 
совершенствованием  структуры  экономики  путем  диверсификации  и  расширением  состава 
их  функциональной  специализации,  в  городах  с  добывающей  отраслью  промышленности, 
где добыча сырья уже неэффективна, целесообразно развивать новые производства, которые 
компенсировали бы сокращение рабочих мест в основном производстве. 
Усложняются 
требования 
современного 
промпроизводства 
к 
технологии, 
оборудованию, наличию квалифицированной рабочей силы, инфраструктуре. В связи с этим 
малые  города  с  обрабатывающей  промышленностью,  как  правило,  не  располагают 
условиями  для  организации  крупного  современного  промпредприятия.  В  этих  городах 
необходимо  развивать  небольшие  предприятия  с  высоким  уровнем  подетальной  и 
технологической  специализации.  В  них  могут  производиться  стандартные  узлы  и  детали, 
трикотажные и швейные изделия, стройматериалы из местного сырья, товары народного по-
требления.  
 
 
 
 

Қазақ мемлекеттік қыздар  
педагогикалық университеті                                                                    
Хабаршы №2 (44), 2013 ж. 
 
 
45 
Таблица 1 – Показатели социально-экономического  развития малых городов в 2002 г. [6] 
Область, город 
Численность 
населения на 
начало года, тыс. 
чел. 
Объем промышленной 
продукции на душу 
населения,
 
тыс. тенге. 
Средний уровень 
безработицы за 
2000-2002 годы, % 
Среднемесячная 
номинальная 
заработная плата 
одного работника, 
тенге 
1 
2 
3 
4 
5 
Республика Казахстан 
14820,9 
154,6 
11,1  20305 
Алматинская 
1558,2 
65,9 
11,2  14226 
Есик 
31,4 
61,1 
5,6  19074 
Жаркент 
32,7 
59,0 
8,6  10643 
Капшагай 
32,4 
44,2 
11,4  20893 
Каскелен 
35,8 
98,0 
11,8  16242 
Сарканд 
15,0 
6,7 
10,1  9535 
Талгар 
43,2 
34,7 
21,3  11686 
Текели 
23,6 
61,9 
14,4  18524 
Ушарал 
15,4 
6,5 
11,1  10694 
Уштобе 
22,0 
28,3 
11,7  10307 
Жамбылская 
980,6 
41,5 
13,1  13548 
Жанатас 
25,0 
36,6 
12,5  15658 
Каратау 
27,1 
10,5 
15,6  14586 
Шу 
33,9 
39,3 
10,5  15946 
Кызылординская 
606,6 
189,1 
13,6  17081 
Аральск 
29,9 
4,3 
10,5  13821 
Казалинск 
5,8 
83,4 
13,3  15901 
Южно-Казахстанская 
2045,4 
56,6 
11,7  13605 
Арыс 
33,4 
33,0 
6,9  14564 
Жетысай 
30,8 
143,0 
9,5  10274 
Ленгер 
17,8 
30,3 
13,1  12031 
Сарыагаш 
25,5 
107,0 
7,0  9471 
Шардара 
26,1 
26,8 
7,2  13774 
Промышленное  производство  в  малых  городах  характеризуется  выраженной 
специализацией  на  одной-двух  отраслях,  а  другие  отрасли  развиты  незначительно,  либо 
промышленные  предприятия  вообще  отсутствуют.  Снижение  объема  производства  или 
остановка  градообразующих  предприятий  приводит  к  общему  ухудшению  социально-
экономической ситуации в городе. Наименьшие объемы промышленного производства на душу 
населения имеют города - центры сельскохозяйственных районов (Сарканд, Уштобе, Жаркент, 
Есик, и другие). 
В то же время имеется ряд малых городов добывающего профиля,  положение которых 
значительно ухудшилось вследствие спада производства из-за  истощения  запасов  полезных 
ископаемых,  снижения  спроса  на  продукцию. К ним относятся: Текели (низкое содержание 
полезных веществ в руде, добыча их становится нерентабельной). 
Предприятия  обрабатывающей  промышленности  в  малых  городах  простаивают  или 
частично загружены из-за низкой конкурентоспособности выпускаемой продукции, отсутствия 
спроса,  удаленности  рынков  сбыта  и  высоких  тарифов  на  транспортировку.  Их  положение 
усугубляется  физически  и  морально  устаревшим  оборудованием,  потерей  квалифицированных 
кадров в результате миграции. 

Казахский государственный женский 
педагогический университет                                                                              Вестник №2 (44), 2013 г. 
 
46 
Среди  малых  городов  выделяется  группа  городов,  в  которых  свернуто  или  сведено  до 
минимума промышленное производство - Казалинск. 
Развитию  малого  бизнеса  в  малых  городах  с  депрессивной  экономикой  препятствуют 
низкий производственный и потребительский спрос,  недоступность финансово-кредитных 
ресурсов, обусловленная отсутствием у предпринимателей ликвидного залогового имущества. По 
транспортному  расположению  малые  города  можно  разделить  на  две  группы:  города, 
находящиеся вдоль железнодорожных линий (51 город), города, находящиеся в отдаленности 
от  железных  дорог  (9  городов).  Кроме  того,  ряд  малых  городов  являются  промышленно-
транспортными центрами - Шу, Арыс, Казалинск [7]. Из  60  малых  городов  страны  вдоль 
автомобильных  дорог  международного  значения  находятся  7  городов,  республиканского 
значения  -26,  местного  значения  -  27.  Неудовлетворительное  состояние  производственной 
инфраструктуры  является  одной  из  ключевых  проблем,  сдерживающей  развитие  малых 
городов.  Особенно  остро  стоит  проблема  транспортной  удаленности  и  плохого состояния 
автодорог. 
Низкий технический уровень автомобильных дорог, аварийность  отдельных мостов 
приводит  к  снижению  скоростных  возможностей  транспорта,  увеличению  транспортной 
составляющей в стоимости товаров и услуг, потерям при транспортировке сельскохозяйственной 
продукции. 
Удаленность  от  крупных  рынков  сбыта,  городских  агломераций,  транспортная 
тупиковость  затрудняют  развитие  таких  городов.  Они  связаны  с  областными  центрами 
автомобильными  дорогами,  требующими  значительных  реабилитационных  работ. 
Отдаленность  и  плохое  качество  автодорог  имеют  кроме  экономических  и  социальные 
последствия, такие,  как отток молодежи, снижение культурного уровня населения. 
Для  вывода  их  из  кризиса  в  2003  году  была  принята  государственная  программа 
развития  малых  городов  на  2004-2006  годы.  В  то  же  время  каждый  из  малых  городов 
пытался  искать  свои  пути  выживания,  решить  насущные  социальные  и  экономические 
проблемы.  Таким  образом,  анализ  экономического  развития  малых  городов  Южного 
Казахстана  показал,  что  высокие  темпы  урбанизации  достигались  в  основном  за  счет 
одностороннего  освоения  природных  богатств  страны.  При  этом,  практически 
игнорировались  перерабатывающие отрасли промышленности, а также социально-бытовая и 
культурная  инфраструктура  городов,  что  впоследствии  привело  к    вынужденной  массовой 
миграции населения  из  малых  городов,  привело  к  серьезным  проблемам  в  сфере  занятости 
населения. 
Однако,  несмотря  на  негативные  последствия,  малые  города  играли  определенную, 
причем  довольно  весомую  роль  в  экономике  Казахстана,  поскольку  большинство  из  них 
сформировалось именно для промышленного освоения минеральных ресурсов республики и 
ее  индустриального  развития.  И  в  дальнейшем,  при    активной  государственной  поддержке 
малые  города  способны  найти  свою  нишу  в  экономической  структуре  республики  и  будут 
играть заметную роль в социально-экономическом развитии Казахстана. 
 

жүктеу/скачать 1,3 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: