Қосмекенділердің  азықтық  мінезқылығы

 
225 
 
дәне күрделі. Барлығы алдын ала анықталған және ойға қонымды. Бәлкім, осыған 
соңы болмас! Бұлмен анығырақ танысайық. 
 
 
 
 
Қоректендіру  үшін  ағзаны  арнайы  жайластыруы.Егер  құйрықты 
қосмекенділер және балаңқұрт және ересек күйінде аңшы болса, онда құйрықсыз 
амфибиялардың азықтануы жасына қарай өзгереді. Ит балық балдыр, инфузорий, 
микроскопиялық  шаянтәрізділерді  жейді.  Өзгеруіне  байланысты  ересек  жануарға 
қажеттілігі тек әртүрлі жануардың азық етуі туындайды. Осылайша, бақалар жей 
алатын құрт – құмырсқаларды жей бастайды. Кейбір қосмекенділер қабілетті және 
тырысады, ірілерін ұстауға: тышқан, жылан, құсты. Бұл ретте, олар жемтігін бөле 
алмайды не шайнай алмайды. Кейбіреулерінде тістері мүлдем жоқ, басқаларында, 
бар болғанымен, бірақ азық ұстауы ғана қызмет етеді. Сондықтан оларға тек жұту 
қалады,  өз  азығын.  Бұл  жерде  іске  бір  мүше  қосылады,  бірақ  дәстүрлі  түрде 
мүлдем  басқа  қызметіне  иеленген.  Қосмекенділердің  көзі  ішке  қарай  батуы, 
бастың  ішіне  ене  алады  екен  және  азықты  ішкі  мүшелерге  жетілуін  қамтамасыз 
етеді. Яғни жұту кезінде амфибия қабақтарымен көзің жабады, және олардың көз 
алмасы, бұйрық бойынша, арнайы бұлшық еттер арқылы ішкі тереңірек айналады 
екен. Осының барысында ауыз қуысында қысым жоғарлайды, және азық өңешке 
итеріледі.   
 
 
 
 
 
 
Таңдамалы  емес  қосмекеннің  түсінігі,  былайша  айтқанда  «азық  талғағыш» 
пен жоққа шығарылады. Мысалы, кейбір тропикалық амфибиялар маман болады, 
белгілі  бір  олар  үшін  дәмді  ұсақ  қоңыздарда.  Осылай,  шаянжегіш  бақасы, 
шаяндармен қорек етуін таңдайды, және оның ағзасы арнайы оларды аулап және 
қорек  етуіне,  осы  үшін  құрастырылған.  Бұқалы  бақасы  түрлердің  бірі  тек  қана 
құмырсқалармен  қорек  тенетін.  Орталық  Америкасында  құйрықсыз  қосмекендісі 
тек  қана  бір  термиттерімен  қоректенеді  екен.  Олардың  терісі  арнайы  бездермен 
қамтылған, жабысқақ затты бөліп шығарады. Бұл жабысқақтық арнайы құрамнан 
қатып қалған кейін, жануардың денесін қорғаныш қабықпен қаптайды. Мұрынды 

 
226 
 
құрбақаға  байланысты,  ола  өз  үшін  тамаша  орналастырылған,  термитниктерді 
азықтануы  үшін.  Оның  басы  пілтектес  тұмсығымен  аяқталады,  ал  табанында 
мүйізді  төмпешіктері  орнатылған.  Бұл  құрылғы  жер  жұмыстары  үшін. 
Термитникті «сезген соң», құрбақа осы жерін қаза бастайды. Жер асты жолдарын 
ашқан  соң,  ол  тілімен  тирмиттерді  жалап  алады.  Термитниктерде  және 
құмырсқалада  кейбір  құрттары  орналасады,  олар  сондағы  тіршілік  иесімен 
қоректенеді. Иелері өлтіргенше дейін шақырылмаған қонақтарыды шаға алмайды, 
себебі оларда күйдіргіш терісі қорғайды.  
 
 
 
 
 
Азық  іздеу  кезіндегі  стратегиясы.Қосмекенділер  әр  түрлі  азықтық 
стратегияларымен қолданады. Осылай, біреулеріне тән стратегиясы «отырып және 
күтуі» алдын ала таңдалған жерінде, сол жерден құрбанына шабуыл жасау үшін. 
Кейбіреулерніе – белсенді аңшылық, соның ішінде қууы. Аңшылық ырғақтылығы 
да  ерекшеленеді.  Амфибияның  әр  түрінде  өзіндік  азықтануының  күн  тәртібі  – 
біреулері  күндіз,  икемді  секіріп  және  қозғалыстағы  құрбаның  ұстап  жатыды,  ал 
кешкі асты қараңғылықта аяқтауымен қосады. Таңғы ас пен түскі асты жеу оларда 
«қабылданбайды»,  яғни  осындай  амфибияның  көбі  тәулігіне  бір  рет  қана 
азықтанады.  Түнде  көретіндері,  түнгі  өмір  тіршілік  иелері  –  қарапайым  құрбақа, 
квакшалар,  сарымсақтылар.  Ұшатын  жәндіктерді  сарымсақтылар  ауламайды: 
түнде,  қараңғылықта  ұшатын  құрбаның  ұстау  онша  оңай  емес.  Дегенімен,  олар 
белсенді түрде құмырсқаларды, өрмекшілерді, жер құрттарын аулайды. 
 
 
Бақа  мен  құрбаға  негізінде  азықөа  таңдаулы  болғандықтан,  бұл  олардың 
аушылығын  жеткілікті  нәтижелі  етіп  жасайды.  Олар  оған  өте  көп  уақытты 
жұмсамайды.  Осылай,  бақа  уақыттың  көбін  ініңде  өткізеді,  ал  шыққан  кезде 
аңшылығы кезінде 2 сағат ішінде толықтай тойып алады.   
 
 
Амфибияларда  аңшылық  тәсілдері  таңқаларлықтай  әртүрлі  болады. 
Қозғалыстағы  тірі  нысананы  көрген,  мысалы,  бақалар  оған  барлық  денесімен 
айналады 2 – 70 дейін. Бұрыс ең тиімді жолмен жасалады: егер бұрылыс бұрышы 

 
227 
 
165  градустан  төмен  болса,  онда  қозғалыс  осы  жерге  жасалынады.  Бұрылыстан 
кейін құрбанына жақындауы және құрбанын ұстап алуы.   
 
 
Бақаның  секіруі  үлкен  жылдамдықпен  ерекшеленеді,  0,3  с  шамасында 
созылады. Оның сонына дейін амфибия қозғалысына өзгерте алады, бұрылсыны, 
бағытын.  Кейбір  бақа  түрлері  өз  секірісін  құрбанына,  ағашқа  немесе  жапыраққа 
дейін есептеп шығарады. Адамның көзі бақаның жалдам атқылаған тілін бақылап 
үлгірмейді.  Бұл  тіл  керемет  құрал  болып  табылады,  ал  оның  «құрылысы» 
құрбаның ұстау әдісімен анықталады. Оның ойға қонымды ауызда артқы жағының 
емес, ал алдыңға ұшымен және керек кезінде ауыздан шығып кетеді.   
 
 
Құрбақаларға  келетін  болсақ,  олар  осындай  мықты  бұлшықтарымен 
қамтамасыз  етілмеген,  бақа  сияқты  да  икемді  емес.  Олар  икемсіз,  тез  және  ұзақ 
секірістерді жаса алмайды. Бұрылыс реакциясы да баяуланған. Дегенімен, кейібр 
құрбақалар шыдамды түрде өз құрбаның, тосқауалда жасырынып күтіп отырады. 
Жауапты  жағдай  кезінде  олардың  сезім  мүшелері  құрбанның  жақындап  келгені 
туралы  өабар  береді,  ал  таудалыұ  жүйесі  шынайы  кординаталарды  береді,  осы 
кезде  азық  іздейтін  жүйенің  тез  бөлігі  –  жабысқақ  тілі  құрбақаның  жүзеге 
асырлады.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Нәтижелі аңшылықтан кейін жұтуы болады және жие алдыңғы аяқтарымен 
аузын  сүртуі.  Егер  құрбанығ  мысалы  жаңбырдан  сулы  болса  және  тілмен  ұстап 
алуы  жүзеге  аспаса,  онда  құрбақаларда  бақа  да  сияқты  «өосымша  нұсқауы 
болады».  Осы  кезде  олар  ауызбен  қолданады  және  айла  –  шарасы  құрбанымен 
әдісі  өзгереді.  Оны  ұстап  алған  соң,  афмибия  азығын  алдыңғы  табандарымен 
итереді. Дәл солай ауыр құрбанымен болады.    
 
 
 
 
 
Аманзондық  рогаткасы,  ірі  құйрықсыз  қосмекенді,  сондай  ақ  тосқауылды 
стратегиясына  ие,  құрбаның  ұзақ  тосқауылдайды.  Ол  әжептәуір  ірі  жануарларды 
аулайды  –  басқа  жануарларды,  кесірткілерді  және  тышқандарды.  Осы  үшін 
амфибия  жұмсақ  топыраққа  жасыруына  қабілетті,  жоғарыда  тек  көздерін 

 
228 
 
қалдырады,  перискп  сияқты.  Аңқау  құрбаны  жақындаған  кезд,  осы  бақа,  оған 
тосқауылдап тпа береді.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Спицификалық  стратегиялық  аңшылығымен,  адам  қасындағы  өмір  сүретін 
қосмекенділері  ерекшеленеді.  Олар  түнде  жарық  қасында  жиналып  және 
жарықпен  қызықтырылған  жәндіктермен  қоректенеді.  Осы  үшін,  амфибиялар 
көлеңкеде  жарықтанған  аймағында  орналасады.  Бұның  орындалуының  басты 
себебі шартты рефлекс арқасында жүре пайда болды, яғи жарық қосылған кезде, 
азықтардың  болуы.  Қызығы,  осыған  ұқсас  реакциясында,  бақаларды  ұстау 
техникасы да негізделген болатын.           
 
 
 
 
 
 
Азықтық  мінезқылығындағы  сезім  мүшелері.  Азық  іздеу  кезінде 
қосмекенділер негізінде күрделі көру жүйесін және сезімін қолданады. Ал кейбір 
түрлері судын бетіндегі қозғалысына өте сезіитал болады. Негізгі салмаға бақалар 
мен құрбақаның байқалған құрбанның жағына қарай бағытталады, себебі ол алыс 
ара  қашықтықта  орналасқан.  Осы  кезде  қосмекенділердің  маңызды  бөлігі 
болатын,  - ол көздері. Зерттеулер көрсеткендей, сұр құрбақасы құрбаның 3 м, ал 
бөгеттердің  бақасы  мен  сарықұрсақты  жерлянкаларда  –  10  м  ара  қашықтығына 
байқайды  екен.  Бақаларда  мысалы,  көздері  бадырайған,  бастың  үстінен  шығып 
тұрады.  Ол  үшін  бұл  маңызды.  Біріншіден  –  кеңістікті  кең  көлемде  көре  алады.  
Себебі  оның  басы  жан  –  жаққа  бұрылуға  икемді  емес.  Екіншіден  –  амфибиялар 
судың  астында  тіршілік  еткен  соң,  судың  бойынан  көздері  шығып  тұрады, 
алыстағы құрбанын байқау үшін. Бұл керемет құрылғысы өте маңызды және ойға 
қонымды  толықтыруларына  ие.  Бақаларда  мұрын  қуысы  жеткілікті  жоғарыда 
орналысқан,  олда  сыртқа  шығып  түрады,  атмосфералық  ауамен  дем  алуына 
мүмкіндік  береді,  су  астындағы  тосқауылында  отырып.  Құрбаның  көрген  соң, 
мысалы, субетінде ұшып жүрген инелікті, бақа оның жағына жалдап келеді, осы 
кезде су бетінен екі көздерін шығарып қояды, бейімделу үшін. Жие ол жеткілікті 
жақын маңына келіп, құрбанына лезде шабуыл жасайды.   
 
 
 

 
229 
 
 
Бақа  мен  құрбақалар,  әдетте,  тоқтаумен  қозғалады.  Қозғалыс  барысында 
олар  бағытты  өзгертпейді,  оны  денесемен  тоқтаған  кезде  дұрыстайды. 
Қосмекенділерде  бұрылуы  құрлықта  да,  суда  да  аса  тура  дәлдәкпен  жасалады. 
Кейбіреулерінде құрбанына жақындауы, оны көз алдында бақылап баруы міндетті 
емес. Амфибиялар бұта, жапырақ арасына және айналу маневрлерін жасайды. Бұл 
тек  табиғи  жағанан  емес,  сондай  –  ақ  тәжірбие  жасау  барысында:  олар  құрбаны 
көрінетін  торлы  тосқауылдан,  шағын  тесігі  бар  жардан  өтуі  мен  расталды. 
Сонымен  қатар,  амфибия  бізге  үздіксіз  және  жеткілікті  тез  ақпаратты  талду 
қабілетін  көрсетті.  Себебі  аңшыға  өз  әрекетін  жылдамдықпен,  әрекеттің 
бағытымен,  ара  қашықтығымен  сәйкестендіруі  керек.  Осы  кезде  міндетті  түрде 
құрбанның арақашықтығын есте сақтап жүруі керек, құрбан көз алдынан уақытша 
жоғалған  кезде.  Осы  үшін  жүйкесі  бір  қандайда  жолмен  үздіксіз  және  дұрыс 
кеңістікті  –  уақытты  сәтін  бейнелуі  керек.  Мұндағы  ең  қызығы  –  мәңгілік 
бәсекесінде  қуғыншы  мен  қашқынның,  белгіленген  құрбанның  қабілеттері  де 
бірдей болуы керек. Бірақ бір белгіленге құрбанына тірі қалуына мүмкін беріледі, 
ұрпағын  қалтыру  және өз  түрін жалғастыру.  Басқасына  аңшыны  тамақтандыруға 
бұйырады оның өмірлік әрекетін қатмасыз етеді. Осылайша әлем жасалған! 
 
Дегенімен,  көптеген  жануарлардың  азықтық  мінез  –  құлығы  көру 
реакциясын  ұйымдастырады,  иісте  оларға  аз  емес  әсерін  тигізеді.  Ол  азық  іздеу 
белсенділігін  көтереді  –  жануардың  азыө  іздеуге  және  қозғалатын  кез  –  келген 
заттарды  ұстап  алуға  мәжбүрлейді.  Иіс  сумен  немес  е  ауа  арқылы  келеді  және 
жануарға  нақты  көзін  көрсете  алмайды.  Бірақ  ол  дабылдық  ақпараты  ретінде 
қызмет етеді және амфибияларда күшті қозуларды туындатады.   
 
 
Кейбір  қосмекенділерге  иіс  арқасанда,  қозғалыс  азықтық  нысанаға  жетуі 
ретінде әрдайым қажет емес. Мысалы, ет жеуге үйренген, амфибиялары, етті жер 
астынан  табуға  қабілетті.  Олар  өздеріне  үйреншікті  қозғалмайтын  азықтын  иісі 
сезсе, шыны арқылы ұстап алғысы келеді. Көруді бекіткен соң, ұстап алмас бұрын, 

 
230 
 
қосмекенділер  иіспен  оның  сапасын  бақылайды.  Себебі,  тәжірбие  кещінде  олар, 
умен  қапталғақұрттарын  ауламады,  бірақ  егер  үйренші  мучинді  иісті  құрттарын 
өуана аулап отырды.    
 
 
 
 
 
 
 
Кейбір  құрбақалар  ас  үйдің  қалдықтарын  және  иттің  тәрелкесінде  еттің 
қалдығын  табуға  қабілетті.  Ұзақ  уақыттық  иіскегеннен  кейін,  олар  бұл 
қозғалмайтын  азықты  жей  бастайды.  Осылайша  өздерін  сулы  амфибиялары 
ұстайды.  Үй  жануарлары  тәрелкеден  жеп  жатқанда,  құрбақалары  күту  күйін 
болады.  Тойып  қалған  жануарға  кетіп  қалған  сәтінен  бастап,  тез  арада  олар, 
тәрелкедегі қалдықтарын жеп қояды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ұстап  алу  реакциясын  қосмекенділерде  басқа  тітіркендіргіштері  де  әсер 
етеді.  Әлсіз  жанамалау  әсерінен,  олардың  еріндеріне  және  алдыңғы  аяқ  – 
қолдарын  тура  бағытталған  ұстап  қалу  реакциясын  байқауға  болады.  Кейбір 
амфибиялар  осындай  қабілетіне  байланысты,  түнде  террариумде  азықтанады. 
Амфибиялар,  соның  ішінде  соқыр  амфибиялар,  құрбанына  бағытталған  түрде 
жауап  береді.  Олар  өзінен  орталыққа  бағытталған  толқындарынан  «сезеді» 
,толқын  бойынша  келе  жатқан  нысаналардың  қозғалысын.  Бұл  реакциялар 
дабылдарымен тактильді тері рецепторларымен, бүйір мүшелерімен және тындау 
мүшелерімен  іске  асырылады.  Амфибия  оған  байланысты  бұрылады,  тәжірбие 
жүзінде,  қозғалмайтын  шыны  тамызғышынан  түсіз  су  ағылып  жатады,  ол  болса 
сыны  ұстап  алуға  тырысады.  Осына  ол  жарық  кезінде  қалай  істесе  де,  түнде  де 
осыны қайталайды.  
Сұр  егеуқұйрықтардың  азықтық  мінезқылығы.  Жоғары  биологиялық 
икемділігінің арқасында сұр егеуқұйрықтары әртүрлі жағдайларда өмір сүре алады 
және кең таңдауындағы азықтарды жейді. Әсіресе ол табиғы биотоптарда жылдық 
өмір  сүретін  пасиктерде  жоғары.  Егеуқұйрықтардың  барлық  жемдері  әртүрлі 
тәсілдермен  табылады,  жие  спецификалық  болып  келеді.  Егеуқұйрықтардың 
бөлшекті  азықтануын  қарастырған  М.И.  Шутов  (12).  Жасырынғаннан, 

 
231 
 
байқампаздығынан  және  қорқақтығынан,  сондай  –  ақ  қараңғы  –  түнгі  өмірлік 
салтына байланысты, олардың азық табуы мінезқылығы әлі толық анықталмаған. 
 
 
 
Жаңа  азықтар,  қорғанысты  спецификалық  қабілеттеріне  ие,  және  олмен 
иімдену  үшін  егеуқұйрыққа  қомақты  зеректілік  пен  ептілігі  қажет  болады.  Бұл 
көптеген  жәндіктерге:  шаяндарға,  ұлуларға,  балықтарға,  бағаларға  және  т.б 
жануарларына  қатысты.  Сұр  егеуқұйрықтары  табиғатта  тіршілік  ететіндері, 
адаммен  бірге  келген  егеуқұйрықтарынан  көрі  жетілдірілген  аңшылық  әдісімен 
ерекшеленеді.  Олар азығын әртүрлі жерлерде іздей береді: қалың топырақтарда, 
тереңдіктерде,  шіріп  жатқан  өсімдік  қалдықтарында,  жер  үстінде,  қалдықтардың 
жиналған  жерінде,  шөптекті  өсімдіктерінің  беткейлерінде,  бұтақ  пен  ағаш 
бұталарының арасында, суда және ауада.  
 
 
 
 
 
 
 
ЖиІ  біз  пасюктердің  суқоймаларының  жағаларында  омыртқасыздарға 
аңшылығын  байқадық.  Макро  –  және  микрорельефтерге,  суқойманың  сипаты, 
егеуқұйрықтардың  саны  көптігі  мен  жоқтығына  байланысты  түрлі  азық  іздеудің 
тәсілдері  қолданылады.  Жануар  жие  бір  орнында  отырады,  судың  жаға  шетінде, 
тастың,  тақтайда,  суға  бөгілген  ағаштың  бұтағында  жайғасып  және  судағы 
құрбаның  тістерімен  ұстап  алады.  Бұл  тек  суқоймалардың  тереңдігі  мен 
жылдамдығы  жағдайында  байқалады.  Әдетте,  жануарларда  таңдамалы орындары 
болады (кейде бірнеше), онда олар азықтанады. Біз бақылаған пасюктардың бірі, 
ағаш  дініңде  отыруға  ұнататын,  паралельді  жағажай  шалшық  көліне  жақын 
орналасқан,  және  толқыннан  қашқан  ұсақ  жемін  ұстап  алуға  таптырмас  жер  еді. 
Егер  жемтігі  жеткілікті  қозғалмалы  болса  оны  тісімен  ұстап  алады,  ал  егерде  аз 
қозғалыста және салыстырмалы ірі болғанда, ол оны алақындарымен ұстап, кейін 
жеп отырады, оны арықарай қолында ұстап. Сондай  – ақ олар су бетінде қалқып 
жүретін, шіріктердің арасында  егеуқұйрықтары азық іздемен «қоқыстарды»кезіп 
жүреді.  Осы  кезде  жануар  жемін  тісімен  ұстап  алады  және  бірден  орнында  жеп 

 
232 
 
қояды (егер ірі болмаса), немесе жағалауға шығартып (егер ірі боса) жей береді. 
 
Егеуқұйрықтылар  құрғақта  және  судада  тіршілік  ететін  әртүрлі  құрттарын 
жей  береді.  Жердегі  түрлерін  (жаңбыр  құрттары)  пасюктер  жер  үстінде  табады. 
Олигохеттерді,  пасюктер  су  деңгейі  түскенен  кейін  арнайы  аулап  жүреді.
 
Егеқұйрықтармен  «түтікті»    су  құрттын  аулауы  қызықты.  Бұл  түрі 
органикалықпен  ластанған  жерлерде  жеткілікті  шоғырланады,  жие  су  түбінде 
және судың деңгейі түскенен кейін, жағалауда кездеседі. Жағалаудың бойындағы 
егеуқұйрықтардың  ізі  бір  шоғырлануда,  екінші  жоғырлануы  дейін  созылып 
жатады, ойылған, қазылған белгілері көрінеді. Ыстық жазғы айларында, кейбір су 
қоймаларында  су  деңгейлері  төмендегеннен  соң,  құрттар  ылғалды  көлеңкелі 
жерлерден  және  шиілісіп  қалған  себебінен,  орман  жаңғағынан  бастап  грек 
жаңғағы көлеміне дейін домалақтанып шығады. Пасюктер оларды қуана жейді. 
 
Осылайша, біз, егеуқұрйықтар түтікшілерді аулауының екі тәсілі анықтадық: 
1) су деңгейі төмендеген кезіндегі, жер қабатынан қазып алуы; 2) құрғап қалған су 
қоймалырының  маңайында  шиілінісіп  қалған  домалақтарын  тауып  жеуі.  Бірінші 
тәсілі,  түтікшілерді  аулауы  өте  қыйын,  себебі  олардаң  үлкен  зейінділік  қажет 
етіледі. Түтікшенің дене бөлігі жартсысы жер қойнауында, ал екігші бөлігі жоғары 
жағында  тербеледі,  егерде  жануар  түртіп  қалатын  болса,  сол  мезетте  лезде  жер 
астына  кіріп  кетеді.  Яғни,  бұларды  аулау  үшін  де  біраз  тәжірбиелік  керек 
жануарға.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Жылсайынға  табиғи  биотоптарда  тіршілік  ететіндерде,  бағытталған 
пасюктермен шаяндарды аулауы туралы, бірқатары авторларф көрсетеді. 
 
Бізге тек пасюктермен шаяндарды аулауы бойынша, бір ғана жағдайы мәлім. 
Бір  күні  кешке  өзен  бойында,  тұрғынмен  судан  ірі  егеуқұйрық  аузында  ірі  емес 
шаянмен  байқалған  болатын.  Адамды  көре  салғанымен,  ол  жемтігін  қалдырып 
және  ініне  қаша  жөңелді.  Оның  інінің  кіре  берісінің  қасында  бірнеше  шаянның 
қалдықтары  жатқан  еді.  Осы  жердің  тереңдігі  30  см  шамасында,  шаянды  аулау 

 
233 
 
үшін,  егеуқұйрыққа  суға  сүңгі  қажет.  Барлық  шаян  қалдықтары,  бізбен 
табылғандары,  пасюктерді  бірлі  –  жарым  болды.  Яғни,  арнайы  оларға 
егеуқұйрықтар  аң  аулауға  шықпаған  және  өліктерін  жеді,  сондай  –  ақ,  су 
деңгейінің салдарынан жағаға шығып кеткендерін аулаған. 
 
 
 
 
Бөгет бойындағы ауланған, пасюктердің ішіктерінде шяандардың хитиндері 
табылған.  Барлық  жағдайларында.  Бұлар  шаянның  қалдықтары  болатын. 
Бөгеттерде,  оттегі  жетпегеннен,  сыртқа  шаққын  жас  шаяндарын  егеуқұйрықар 
аулаған. Бұлақтарда жануарлар таяз жерлерінде аулаған.  Табиғи  биотоптардағы 
пасбктермен  түрлі  ұлуларды  жеуі  көптеген  зерттеулерде  белгіленген  ,  бірақ 
ұлуларды табу әдістері және олармен күрделі іс – әрекет жасуа тәсілдері көптеген 
жұмыстарда  сипатталмаған.  Ұлуларды  жеу  үшін  оның  көлемі,  пішіні  және 
бақалшағының  беріктігі,  қорғаныш  механизмдері  және  экологиясы  әсер  етуі 
мүмкін. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Егеуқұйрықтылар үшін ұлу көлемі екітүрлі рөлін орындайды: бір жағынан, 
ірі  көлемдері  тасуға  және  кеміруіне  ыңғайсыз  болады,  ал  екінші  жағынан,  ұсақ 
ұлуларды  іздеуі  энергетикалық  түрді  тиімсіз.  Сондықтан,  ірі  түрлері 
(айқұлақтәрізділер)  ұлулардың  6,5%,  орта  түрлеріне  (мүйізқабықты  катушка, 
бөгеттегілер, лужанкалар т.б.) 92,9%, ал ұсақ түрлері (өзендік лункасы, окаймленді 
катушкасы,  битиниялар)  –  тек  0,6  %  құрайды.  Соңғы  түрлері,  мүмкін,  пасюктар 
жие  қорек  еткенде шығар,  бірақта  кішкетай  көлемінен олардың  қалдықтарын  біз 
анықтаған жоқпыз. 
 
 
 
 
 
 
 
 
Тек  көлемі  ғана  емес,  сонымен  қатар  бақалшағының  пішіні  де 
егеуқұйрықтардың  іздеуінің  табысты  болуына  әсерін  тигізеді.  Бақалшағы  сопағы 
ірік  көлемдеріне  тән,  жануарлар  үшін  тасуына  ыңғайсыздық  алып  келеді. 
Бақалшағының  мықтылығы  оның  бұзылуымен  анықталады.  Біздің  ізденістерінде 
жұқа  қабатты  бақалшақтары  доминантты  болған.  Басқа  ғалымдарда  сондай 

 
234 
 
тұжырымдама  жасайды,  яғни  таңдау  болған  кезде  кеміруші  жұқақабатты 
бақалшақты таңдайды.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ұлулардың  қорғаныс  механизмдеріне  белсенді  қорғану  тәсілдері  жатады: 
екіжақтаулылардың 
жармасын 
жауып 
алуы, 
лужаноктарда 
қақпаған 
жабуы,катушкалар  мен  бөгеттерінің  денесін  бақалшақтың  ішіне  қайта  тартуы 
болып  табылады.  Қалдықтарға  байланысты,  пасюктердің  екіжақтаулы  ұлуларды 
кемірулері тиімді әдісі әлі күнге дейін қалыптаспағанын анықтауға болады, демек, 
жабылған  ұлудың  бақалшықтары  қысым  арқасында,  егеқұйрықтардың  жемтігіне 
айналмауына басты қорғаныш қызметін атқарады. Лужаноктарда ққақпағынының 
жабылуына  қарамастан,  олардың  пасюктердің  жартқыштығын  азайтпайды. 
Жануар  ұлуларды  суға  малып,  олар  суда  шығар  кезінде,  алдыңғы  қолдарымен 
ұстап алады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ұлулардың  экологиясы  егеқұйрықтардың  ізденісі  кезінде  басты  рөл 
атқарады.  Пасюктардың  құрбаны  таяз  жерлерде  (лужанкалар),  немесе  ең 
жоғарысында  (катушка  мен  бөгеттердің  ұлулары)    кездесетін  кең  тарған  түрлері 
болады.  Жазда  катушка  мен  бөгеттердің  ұлулары  барлық  бауыр  аяқтылардың 
80,7%,  ал  лужанкалары  –  тек  18,2%  құрайды.  Бұл  бірінші  түрлердің  үлкен 
қолжетімділігімен 
және 
төменгі 
энергосыйымдылығымен 
түсіндіріледі: 
лужанканы жеу үшін, жануар осы аймақта бар ма жоқ па екенің анықтауы керек, 
сол үшін босын суға салып, ұлуды ұстап алып, жағаға шығады. Алғашқы 2 түрін 
ұлуларды  пасюктер  судан  алып  шығып  жеп  қояды.  Күзде  суық  түсуінен  бөгет 
және  катушка  ұлулары  тереңдікте  орналысады.  Катушкалар  18,4%,  ал 
лужанкалары барлық бауыр аяқтылардың 79,6% құрайтын, біз тапқан пасюктердің 
азықтық алаңында табылған болатын. 
 
 
Бізбен  сұр  егеуқұйрықтардың  аумағында,  немесе  бөлек  дарақтарында, 
екіжақты  ұлуларға  мамандалатын  жануары  кездескен  емес.  Сірә,  бұл  ұлуыларды 
егеуқұйрықтардың 
тағам 
рацияонына 
қосуына 
байланысты, 
бірқатар 

 
235 
 
қыйндықтары  туындырады:  жануар  ұлулар  орналасқан  су  қоймасының  түбінде, 
оларды  анықтауы  керек,  егеуқұйрық  олардың  су  түбінен  алып  шығуға,  шағаға 
шығаруын үйренуі және бақалшақты ашатын әдісімен меңгурі тиіс. Қос жақтаулы 
ұлылардың  бақалшағы  пасюканың  маңында  табылғандарының  көбісі  жарақатсыз 
және  жие  ортасы  ашылмаған  күйінде  сақталды,  біздің  тұжырымдама  бойынша, 
пасюктер  ұлыларды  оның  өлімінен  кейін  және  толықтай  кебуі  кезенінен  кейін 
қорек етті.  Не бары пасиюктердің азықтық алаңында қосжақтаулы бақалшақтың 5 
түрлі  күйі  анықталды:  1)  ешқандай  зақымдаусыз  ашылмаған  жармалар;  2) 
зақымдаусыз ашылған жармалар; 3) бақалшақтың кемірілген іздерімен ашылмаған 
жармалар;  4)  бақалшақтың  алдың  жағы  кемірілген,  ашылмаған  жармалар;  5) 
бақалшақтың  арты  жағы  кемірілген,  ашылмаған  жармалар.  Ең  көп  кездескен 
бақалшақтардың  ішіндегісі  екінші  түрдегі  сипатына  тән,  мұнда  пассивті  әдістің 
басымдылығы жоғарлайды. Бірақ, мүмкін, кейбір дарақтары, осы түрмен бірнеше 
рет  кездескеннен  кейін,  уақыт  өте  келе  оған  активті  түрде  жетуге  үйренеді. 
Егеуқұйрықтар  бауыраяқтыларды  қорек  ететіндері  жерлері,  әр  дарақтары  осы 
қорек  көзін  өз  бетімен  ашуы  екіталай.  Жануарлар  бір  –  бірінен  үйреніп  алуы 
мүмкін.  Әр  аймақта  мекендейтін  егеуқұйрықтылары,  ұлулардың  әр  түрін  қорек 
етеді.  Жие  бір  топтың  жануарлары  тек  бөгеттік  ұлуларды  қорек  етсе,  басқалары 
катушканы  қорек  етеді,  дегенмен  онда  көптеп  екі  түрідің  ұлулары  да  кездеседі. 
Кеміру сипаты бақалшақтың пішініне қарай тән болады.   
 
 
Осылайша,  сұр  егеуқұйрықтары  адамның  құрылыстарында  мекен  етіп, 
жеткілікті  әдіс  пен  тәжірбиеге  басым  болып,  ол  болса,  кезкелген  құрбанына  ие 
болуы  үшін  шыңдалады.  Осы  әдістердің  бөлігін  олар  азықты  іздеуіне  өздері 
шыңдайды,  ал  кейбіреулеріне  үйренеді,  ол  бір-  біріне  еліктеуімен  жүзеге 
асырылады.   
 

жүктеу/скачать 1,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: