Жыл санап жайнап, көркейіп келе жатқан Астана еліміз бен Елбасының қуанышына

39
халыққа рухани мұра болып қалады. Бүгін қазақстандық өнерпаз­
дар  сіздерге  үлкен  тарту  жасайды.  «Мәң гі лік  Ел»  идеясының 
негізгі  мұраты  ха  лық   тық  құндылықтарды  сақтау»,  –  деді. 
Д.Нұрпейісова  атындағы  халық  ас пап тар  оркестрі,  Батыс 
Қазақстан  облысының  драма  театры,  Қазақтанның  ха лық  әртісі 
Тұңғышбай Жаманқұлов, Мем лекеттік сыйлықтың лауреаты, әнші 
Бекболат  Тілеухан,  Қазақстанның  еңбек  сіңірген  әртісі  Михаил 
Токарев,  жас  орындаушылар  арасындағы  «Большая  опера» 
телевизиялық  конкурсының  жеңімпазы  Салтанат  Ахметова, 
Диана  Шарапова,  Әлібек  Әлмадиев,  «Ақ  Жайық»  би  тобы, 
«Voicekz»  тобы  өнер  көрсеткен  концерт  жоғары  деңгейде  өтті. 
Бекболат Тілеухан Қазтуғанның «Қош тасу» жырын айтқанда тұла 
бойыңды рух ты жырдың әсері билейді. Залға жиналған халықтың 
қошеметінде  көңілдерін  дөп  басқан  сөздің  мерейі  бар.  Аст ра­
хандық  қазақтар  үшін  үлкен  той  бол ған дай  әсер  еткен  кештен 
кейінгі ха лық тың көңіл­күйін есік алдында ұзақ уақыт тарқаспай, 
шүйіркелескендерінен  байқауға  болатын  еді.  Қарт  кісілер  мен 
жастардың жарыса күлген дауыстары, жас жұбайлардың, көптен 
көріспеген  туыс,  дос­жарандардың  суретке  түсулері  халықтық 
көңіл­күйді одан әрі желпіндіре түсетіндей. Төркіндері келгендей 
қуанған қазақ аналарының көз жасын сүртіп тұрған сәтін де көрдік. 
Көңілді  босатқан  нендей  қуаныш  екенін  жүрек  құрғыр  сезе  ме, 
қалай?  Өздерін  диаспора  санамай,  «Біз  тұрғылықты  халықпыз. 
Ата­бабала ры мыз осы жерде туып­өскен. Бұл біздің же ріміз» деген 
сөздерінің  рас  екеніне  кімнің  күмәні  болсын.  Ноғай­қазақ  іргесі 
берік кезден сол жердің байырғы иелері ғой. Тек Қазтуған жыры 
еске түсе беретіні жаман.
* * *
Ертесі  Құрманғазы  бабамыздың  басы на  зиярат  жасауға 
аттандық.  1993  жылы  жоспарланып,  1996  жылы  салын ған 
кесененің жанында ескі қорым жатыр. Құрманғазы досы қайтыс 
болғанда  өзі  жерлеп,  басына  тас  қойып,  өзін  досы ның  жанында 
мәңгілік  дамылдағысы  келетінін  өсиет  етіп  қалдырған  екен.  Сол 
өсиеті  бойынша  жерленген.  Қорымдағы  басқа  мұсылмандардың 
аты­жөні  белгісіз.  «Шайтани  батага»  немесе  «Құрманғазы 
төбе»  деп  аталатын  топырақ  бұйырған  жер  Алтынжар  ауылына 
қарайды.  Жер гі лікті  тұрғындар  қазақтар.  Үнемі  тынымсыз 
жел  соғады.  Құрманғазының  бейі тінен  кей  түндері  жарық 
сәуле  аспанға  қарай  ұмтылады  дейтін  сөздің  ар  жағында  аңыз, 
әсірелеу  жатса  да  ұлы  бабаның  қа сиетті  адам  екенін  әспеттейді. 
Туған,  дүниеден  өткен  жылдарының  екі  нұсқасы  бар. 
Қазақстан  Ғылым  академиясы  1823­1896  жылдар  аралығында 
өмір  сүрді  деп  дәлелдеді.  Кесенеге  де  солай  жазылған.  
Құрманғазының  өнері  туралы  алғаш  1868  жылы  «Уральские 
войсковые  ведомости»  газетінде  Н.Ф.Савичев  былай  дей ді: 
«Алғашында мен таң қаларлық күйде болдым, ал кейін тамсандым... 
Құр ман ғазы екі ішекті күйлеп ойнай бастады. Домбырадан мөлдір, 
таза музыка тө гілді, әуен сипаты қазақша болса да, оның берілуінен 
бұл  туындыны  үлгілі  музыка  шығармаларының  қатарына  қоюға 
болады,  өйткені,  Сағырбаевтың  күй  тартысы  сол  дарын  мен 
шабыттан шығады… Сағырбаев сирек кездесетін музыкалық жан, 
ол Еуропалық білім алған болса, музыка дүниесінде ең үлкен жұлдыз 
болған болар еді». «1955 жылы Қазақ ССР Ғылым академиясының 
өнер  зерттеу  бөлімінің  меңгерушісі,  музыка  зерттеушісі  Борис 
Ерзакович  Мәскеудегі  Ленин  атын дағы  көпшілік  кітапханасынан 
Құрман ғазы жайлы аса қымбат материалдар табады. Ол Н.Савичев 
деген  орыс  жазу шы сының  «Карман  форпостынан,  Глининге 
дейін»  деген  мақаласы  болып  шығады.  Мұқыр  форпостынан 
10  шақырым  жер дегі  Фокеево  хуторында  Н.Савичев  Құр ман­
ғазымен  кездеседі.  Хутордың  иесі  бай  казак  И.Ф.Бородин  қазақ 
тілін жақсы біледі, домбыра тартады, орыс аспаптарында ойнайды. 
Ол  Н.Савичев  пен  Құрманғазының  арасында  тілмаштық  роль 
атқарады»,  –  дейді  Ахмет  Жұбанов  күйші  туралы  еңбегінде.  
Құрманғазы Ұзақ Мырзабайұлын өзі нің ұстазы санады. Ұстазымен 
бірге  ел  аралап,  әкесіне  қарсы  шыққандай  бол ға ныменен,  әке 
үмітін  ақтаған  ұлы  перзентке  айналады.  Баламайсан,  Байжұма, 
Боғда,  Соқыр  Есжан  сынды  күйшілердің  күйлерін  тартып,  өнер 
алмасады. Күйшінің бүкіл ғұмыры әділетсіздік пен зорлыққа қарсы 
күресумен өтеді. Биліктің халыққа батқан тізесін көре жүріп, оған 
қарсы  тұрмауға  еш  мүмкіндігі  болмайтын.  Бірақ  құрығы  ұзын 
заң  орындары  қайта­қайта  тұтқындап,  күйші  өмірінің  ең  ауыр 
жылдарына себепші болады.
1857  жылы  Құрманғазы  Орда  түрме сіне  қамалып,  одан  қашып 
шыққан. 1864 жылы түрмеден қашқаны үшін ұсталып, Орал түрмесінде 
отырған.  Өз  топырағынан  қуғын  тыйылмаған  соң  Мақаш  әкімнің 
көмегімен 1880 жылы Астрахан облысына көшіп кетеді. Қуғын­сүргін 
ол  жерде  де  тыйылмайды.  1882  жылы  59  жасында  Астраханның 
Краснояр  түрмесіне  қама лады.  1886  және  1893  жылдарында  сот 
жүйелері  қылмыстық  іс  қозғайды.  Үш  жыл дан  кейін  мәңгілікке 
жүрегі тоқтаған дала консерваториясының түлегі бастан кешкен бүкіл 
оқиғаларын  күй  тілінде  сөй ле теді.  Сирек  дарын  иесінің  музыкалық 
қа білеті  халық  көтерілісінен  бастап,  жеке  адамдардың  зарына  дейін 
домбыра  пернесіне  түсірген.  Ахмет  Жұбановтың  пікірінше,  күй 
атасының  ең  ұлы  шығар масы  «Сарыарқа»  орындалғанда  қазақ 
сахарасы бар салтанатымен көз ал дыңыз ға орнай қалады. Кең өлкенің 
қай  пұш пағын  жырлап  отырса  да,  күй  түсі нетін,  тыңдай  алатын 
адамдар үшін туған жер туралы дастан екенін айтылмай­ақ түсінікті 
болар еді. Алтынжар ауылының маңынан 2005 жылы ашылған Құрман­
ғазы  атындағы  музей  мен  мәдениет  орта лығының  қызметкерлері  де 
осыншама  мағлұматты  еркін,  жатқа  айтады.  Дауыс тарында  ерекше 
мақтаныш  сезімі  мен  қуаныш  лебі  қатар  байқалады.  Құрман ғазы 
мен  Дәулеткерейдің  кездесуі  де  үлкен  оқиға  ретінде  айырықша 
аталады.  Екі  дәулескердің  бір­біріне  қандай  әңгіме  айтқандығы, 
қандай  күй  тарт қандығы  белгісіз  болса  да,  соған  тамсан у  бар. 
Бойында батыр, балуан, би қаны бар Құрманғазы ақсүйек күйшімен қалай 
сөйлесті екен. Бірі екіншісіне сын айтқан болса немесе екі алып бірін­бірі 
мойын да ған бірауыз сөз сақталса да біз үшін қасиеті даналықтай болар еді.  
Құрманғазы үлкен мектептен өтіп, өзі де көп шәкірттің ұстазы болды. 
Атақты Дина Нұрпейісовамен кездескенде күйші ананың сол қолын 
өзінің  оң  қолымен  ұстап:  «Осы  екі  қол  бір  адамда  болса,  сол  адам 
нағыз  домбырашы  болар  еді»,  –  депті.  Бұл  жас  күйшінің  талантын 
та нығандық  болғанмен,  екінші  жағы  өзіне  де,  Динаға  да  айтылған 
«қырық үш күндік кемдікке» саятын сын еді. 
* * *
Құрманғазы атындағы музейден шығып, бірден әуежайға бет 
алдық. Қайту да Мәскеу арқылы. Астрахань мен Алтын жардың арасы 
алпыс шақырым жер. Суы мол жердің шөбі шүйгін, малы қоңды. 
Жыл қы, сиырлар қалың оттың ішінде қозғалмай жайылады екен. 
Түлеген жануардың сауыры жылтырайды. Мамыр шөптің жұмсақ, 
тәтті кезі. Осы кезде жыл қы тез көтеріледі. Жеке шаруа шы лық тың 
түліктері болса керек. Әр жерден бақта шы лар мен жылқышылар 
көрінеді.  Бұның  бәрі  қала  мен  аудан  аралығындағы  көрініс.  
Орысша  пойма  дейтін  егістіктерін  көк темде  суға  толтырып 
тастайды екен. Пішен шабады. «Салп­салпыншақ анау үш өзен» 
дейтін баба жыры баяғы еске түсетіні. Салуалы орда қонатындай­
ақ  шұрайлы  өлке.  Ұшақ  көтеріле  бере  тө мен ге  қарағанда 
жердегі суға толты рыл ған егістіктер көп ұсақ көлшіктер сияқты. 
Қайтарда  бір­бірімізді  жақын  танып,  әңгімеміз  көбейе 
бастады. 
Астрахандағы 
консулдығымыздың 
бастықтары 
да,  хатшылары  да  ерекше  күтіп,  шығарып  салды. 
Жұрттың  көбі  Қазақстан  Елшілігінің  жақсы  жұмыс 
істеп  жатқанын  айтады.  Өзің  де  тап  бір  Елшілікте 
жұмыс  істейтін  адам  сияқты  мәз  болып  қаласың.  
Атақонысын мекендеп отырған бауы р  ла рымызға ылғи амандықта, 
тыныштықта жүздесуді тілейсің.
Бағашар ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ
Алматы – Мәскеу – 
Астрахан – Мәскеу – Алматы

40
АСЫҚ ОЙЫНДАРЫ
алшы. 
Қазақ халқының дәстүрлі асық ойындарының көбі “Алшы 
ойынына”  негізделген.  Асықтың  алшы  түсуін  қазақ  халқы  ерекше 
ырымдайды. Соған байланысты  қазақта: “Асығы алшысынан түсетін 
жан” дейтін тәмсіл бар. Жолда келе жатқанда даладағы қу асық алшы 
түсіп тұрса “жол болады” деп ырымдайды. Асық “тәйкі”, “оңқы” түссе 
нашар деп көреді. Асық алшысымен бал ашатындар да кездеседі. 
асық ату.
 Бұл – қазақ халқының дәстүрлі ойыны. Мал шаруашылығын 
негізгі  кәсіп  еткен  көшпелі  қазақ  малдың  асығымен  әртүрлі  ойындарды 
ойнап  келген.  Соның  бастылардың  бірі    –  асық  ату.  Асықты  “екі  жақ” 
(одақтастар) тең етіп боліп алады. Ойын бастарда екі жақ өз асықтарын 
иіріп, ойын бастау еркіне ие болады. Асықтардан ең көп тәйкі (түйе), алшы 
(ат) түссе сол ойынды бастайды. Ойын шарты бойынша иіргенде ерекше 
нысаналы асықтан «хан асық» таңдалады. Хан тағайындалған асық қалай 
түссе (бүге, шіге, тәйкі, алшы), соңдай түскен асықпен “ханды атады”. Кейде 
осыған сай “хан ату” ойыны деп те аталатын жайттар кездеседі. “Ханды” 
атқанда, жолдағы асыққа тигізіп алмау керек. Тисе ұтылады. “Ханды” атқан 
асықпен келесі асықтарды атады. Тиген асық “алынып” ұтылады. “Ханды” 
атқан асықпен атып алған асықты “қой бауыздалды” деп атайды. Бұл “қой 
бауыздалғаннан”  кейін  кез  келген  асықтар  “ұқсас  түскен”  асықтармен 
атылып алына береді. Тимесе, ойын келесі жаққа ауыстырылады. Осылай 
кезектесіп  ойын  жүріле  береді.  Егер  “хан  асық”  тәйкі  (түйе)  түссе  онда 
асық  “талапайға”  түседі.  Таланып  “таламақайға  түскен”  асықтарда  ұпай 
болмайды. Содан да қазақта: «Таламақайда ұпай жоқ» деген сөз қалған. Кім, 
қай одақ көп асық атып, ұтып алса сол жақ жеңеді. 
асық иіру.
 Бұл – қазақ халқының асық ойынының бір түрі. Асықты 
екі, төрт бала кезектесіп иіреді. Асық иірудің басты шарты  – асықтарды 
алшы  (яғни,  ат)  түсіру.  Ойын  басталар  бұрын  асықты  “неше  иіру” 
келісіледі. Осы бойынша асықты иірген кезде түскен алшы бойынша 
ойыншы, немесе одақтастар асықты ұтып алады. 
асық табу (табысу). 
Қазақтың дәстүрлі асық ойынының бір түрі. 
Үйде  шағын  балалар  өзара  ойнайды.  Олардың  әр  қайсысы  бірдей 
мөлшерде  асықты  бөлісіп  алады.  Кейде  өз  асықтарын  ала  келеді. 
Ойнаушылар  өз  қалауымен  асығынан  алып,  қолына  қысып,  сұқ 
саусағымен жерге тірейді. Содан кейін кезекпен барлық қолдағы асықтың 
санының “қосындысын” айтады. Асықтың санын дәл тапқан ойнаушы 
асықтардың бәрін ұтып алады. Асығы ұтылып, таусылғандар ойыннан 
шығып қалады. Бұл ойын бір жағынан тапқырлыққа тәрбиелесе, “асық 
жинап” алуға да қолқабыс етеді.
атбақыл.
 Қазақ халқының асық ойынының бір түрі ­ “Ат бақыл”. 
Мұны кей ауылдарда “көтеріспек” деп те атайды. Бұл ойынға екі адам 
қатысады. Ойыншының біреуі келісім бойынша сақаны иіреді. Келесісі 
одан алысырақ тұрып сақаны дәлдеп атады. Сақа иірілген сақаға дөп 
тисе, тигізген сақа иірушіні қарсыласы көтеріп сақаға жеткізеді. Осылай 
“көтеріспек” ойыны жалғаса береді.
ат жарыстыру.
 Асық ойынының бір түрі. Асық ойнаушы екі жақ 
немесе  екі  адам  ойнайтын  барлық  асықты  “қой  қосақтағандай”  етіп 
тізеді.  Кейде  бірінің  артынан  бірін  де  тізетін  жайттар  кездеседі.  Ат 
жарыстырып  ойнаушылар  “нысаналы”  асықтардан  таңдап,  өздерінің 
“жүйрік  асықтарын”  тағайындайды.  Таңдап  алған  екі  “жүйрік  асық” 
тізбек  асықтардың  басына  қарама  қарсы  “байланады”.  Екі  ойнаушы 
төрт асықты иіруге алып, алма кезек иіреді. Алшы түскен асық санына 
қарай жүйріктерін ілгерлетіп тізбек бойымен байлай береді. Асық иіруге 
сақалар  да  пайдаланылады.  Сақадан  бір  ғана  сақа  иірілетін  кездер 
кездеседі. Осылай жүйріктер жарыстырылып,  тізбектің соңына кімнің 
«асық жүйрігі” жетсе сол ұтады. Бұл – қазақтың “ат жарысы”,”бәйге 
жарысы”, “жүйріктер жарысы” дәстүрімен, сабақтас негіздес ойын. 
Иірмек.
  Қазақ  халқының  ұлттық  асық  ойынының  бір  түрі. 
Ойынға бірнеше кісі қатысады. Кейде екі кісі де ойнай береді. Ойынға 
қатысушылар асықтарын қосып, алшы, тәйкі, бүге, шіге етіп тізіп қояды. 
Төрт  асықты  кезектесіп  иіреді.  Ойынды  бастаушыға  өзара  келіседі. 
Кейде  төрт  асықты  иіріп,  келісім  бойынша  ойынды  бастайды.  Кезек 
алған ойыншы асықты иіреді. Асықтың алшы, тәйкі, бүге, шіге түсуіне 
сай, тізулі асықтан “түскен асыққа” сәйкес ұтып алады, Ұтыс асық жоқ 
болса, онда түскен асықтардың түріне қарай, алшы, тәйкі, бүге, шіге деп 
жазып немесе ойға сақтап, есептеп отырады. Соған сай кімнің жеңіп, көп 
ұпай алғаны айқындалады.
кетсін бір. 
Қазақтың асық ойынының бірі – «Кетсін бір». Ойыншылар 
сақаларын қосып, оларды асықпен атады. Асықпен қарсыласының сақасын 
дәл атып, оны алыс ұшырып жіберсе, сақаның түскен жеріне дейін, табан 
ұзындығына сай сақаларды, немесе бәске тіккен асықтарды ұтып алады. 
Табан ұзындығына сай екі­үш асық немесе бір­екі сақа тігіледі.  
құмар  ойнау.
  Асықпен  құмар  ойнау  ауыл  адамдары  арасында 
болған.  Ол  үшін  төрт  асық  алынады.  Екі  ойнаушы  ойынға  құнды 
дүниелер, ақша, мал киім тағы басқа қажетті бұйымдарды ұтысқа тігеді. 
Ойыншылар  кезектесіп  асықты  иіріп  тастайды.  Егер  асықтың  біреуі 
“алшы”  яғни  ат,  келесісі  “тәйкі”­түйе,  үшіншісі  бүге­қой,  төртіншісі 
“шіге­ешкі  болып  түссе,  бәске  тіккен  затты  яки,  ақшаны  асық  иірген 
ойыншы ұтып алады. Құмар ойынын яғни “ұтыс” ойыныны ислам діні 
шектегендіктен, бұл ойын сирек ойналады. Құмардың түрі көп. Ертеде 
құмарға  қозы,  лақ,  қой,  атты  да  тігетін  болған.  Құмар  ойнай­ойнай 
құрып кеткендер де болған. Сондықтан да «құмарды» құмартып ойнауға 
болмайды дейді халық.
мұз үстінде сақа ату.
 Қазақ ұлтының ұлттық ойыны. Ойын таза, 
тегіс мұз үстінде жүріледі. Ойнаушылар көптеген ұсақ асықтарды жинап 
алып,  оларды  мұз  үстіне  көлденең  бір  сызық  бойымен  тізіп  қояды. 
Асықтарды ойыншыларға  қаратып, немесе көлденең бүйірін  қаратып 
тізеді.  Екі  немесе  одан  көп  ойыншылар  өздерінің  арнайы  “меншік” 
сақаларын сайлап алады. Сақаның мұз үстінен жақсы, түзу сырғанауы 
үшін және де ауыр салмақты болуына мән беріп сақаларға “қорғасын 
құйып”  ауырлатады.  Ауыр  сақаларды  мұз  үстімен  екпіндете,  тізілген 
асықтарға қарай “атып”, лақтырып жібереді. Сақа тізілген асықтарға тиіп, 
оларды мұз үстінен ығыстырып жібереді. Ойын сызылып белгіленген 
“алаңшада”  жүріледі.  Сақа  соққан  асықтар  “сызық”  сыртына  шығып 
қалса, оны сақа атқан ойыншы ұтып алады. Сызық ішіндегі асықтар 
қайта  тізбекке  қосылып  тізіледі.  Осылай  ойын  кезекпен  жалғасады. 
Ойынның мақсаты “асық ұтып алу” болады. Тәрбиелік мәні мергендікке, 
қырағылыққа, сабырлылыққа саяды.
мұз үстінде сақа соғыстыру.
 Қазақтың ұлттық ойыны. Ірі қара мал, 
ірі  аңдардың  сақаларын  мұз  үстінде  соғыстырып  ойнайды.  Бұл  ойын 
көшпелі халықтардың өте көне ойыны. Күллі көшпелілердің ұлы қағаны 
Шыңғыс ханның да сақамен ойнағаны жайлы тарихи деректер кездеседі. 
Ойыншылар мұз үстінде қарама қарсы отырысады. Олар сақаларын күні 
бұрын  сайлап  алады.  Сақасының  салмағы  ауыр  болу  үшін  қорғасын 
құйған, не алтындаған, күмістеген “алтын, күміс сақаларды” пайдаланады. 
Бұл  қаған,  бай  төре  ұрпақтарына  тән.  Ал  қарапайым  халық  балалары 
“кәдімгі сақаларды” қолданады. Ойынды екі ойыншы бір сәтте бастайды. 
Олар бір бірінің сақасына қарсы өз  сақасын дәлдеп сырғытып жібереді. 
Екі сақа соғысып, біреуі белгіленген сызықтан шығып қалса, сақа ұтылып, 
қарсы ойнаушының меншік сақасы болады. Бұл ойын көшпелі дәстүрге 
негізделген. Онда жекпе­жек соғыс сайысы, екі ата малдың яғни бұқа, 
қошқарларлың сүзісіне негізделіп туындаған. Ойынның тәрбиелік мәні де 
бар. Ол мергендікке, қырағылыққа, ептілікке, батылдыққа тәрбиелейді.
оңқы,  (омпы).
  Қазақтың  асық  ойынында  оңқы  ойыны  да  бар. 
Оңқыны кейбір қазақтар “омпы” деп атайды. Асықтың оңқы түсуі деп 
асықтың алдымен немесе артымен “тік түруын” айтады. Оңқы ойыны 
бойынша,  асық  ұтысып  ойналады,  яғни  ұтыс  ойыны  бойынша  алыс 
жерге  ортасына  оңқы  тігіліп,  қатарына  жай  асықтар  тізіліп  тігіледі. 
Ойыншылар кезектесіп, оңқыны сақа немесе асықпен атады. Оңқыға 
тигізген  ойыншы  барлық  асықты  алады.  Ал,  тек  асықтарға  тигізсе, 
сол асықты ғана алады. Оңқы ойынының түрі көп. Әр ауыл балалары 
өздерінше ойнай береді.
сақа соғыстыру. 
Қазақ халқының асық ойынының бір түрі. Бұған ірі 
қара малдың асықтары немесе аңның сақалары пайдаланылады. Сақаларды 
ертеде  күмістеп,  алтындап,  құймалап,  қорғасындап  алатын  дәстүр  болған. 
Сақа соғыстырудың негізінен екі түрі бар. Оның біріншісі ­ мұз үстіне шекара, 
шектеу  сызып  қойып,  екі  жақтан  сақаларды  қарама  қарсы  “сүзістіріп”, 
соғыстыру. Егер сақаның біреуі белгіленген жерден шығып қалса, ол ұтылады. 
талапай.
  Қазақ  халқының  ұлттық  ойынының  бірі  ­  “талапай”. 
«Талапай  ойынын»,  негізінен,  асық  ойындарын  ойнағанда  ойнайды. 
Басқадай да дүниелерді шашып, “талап” ойнайды. Талапай ойынының 
мағынасы,  “талау,  таласу”  сөздерінен  туындаса  керек.  Ауыл  балалары 
үйде сырмақ үстінде талапай ойынын ойнайды. Кей жағдайларда ауыл 
сыртында, яғни, үй сыртында жасаң, көк майса, тақыр жерлерде ойнайды. 
Ойын шарты, ережесі бойынша ауыл балалары өздерінің асықтарын ала 
келеді. Ойыншылардың келісуімен бір ойыншыны төреші етіп сайлайды. 
Ол ауыл балалары арасында беделді, күші басым болуы шарт. Талапай 
ойыны кезінде талас, дау­шарлар көп шығатындықтан ойынды жүргізуші 
әділ­төрешілік ете алатын  болуы керек. Кейде төбелес те шығатындықтан 
оларды  күшпен  баса  алатыны  ескеріледі.  Ойынды  бастарда  ауыл 
балалары өздері алып келген асықтарын қосып, ойын жүргізушіге береді 
де, оны ойын бастаушы алып, балаларға көздеріңді жұмыңдар дейді де, 
ойыншылар көзін жұмды­ау десімен асықты орталарына шашып қалады. 
Ойыншылар шашылған асықты шамаларынша талап алады. Кім қанша 
асық  алды,  ол  алынған  асықтар  сол  ойыншынікі  болып  кете  барады. 
Ойын шарты бұзылса, ойын төрелік айтылған соң қайта ойналады. Бұл 
“ұтыс ойынына” жатады. Қазақта бір нәрсені талауды: “Немене талапайға 
салып” десіп жататын да сөз тіркесі кездеседі. Асық ғана емес, басқадайда 
дүниелерді “талапайға” салып, ұтысатын ойындар кездеседі.
 Хан (Хан ату). 
Қазақтың  дәстүрлі асық ойынының бірі – «Хан ату». 
Ойын шарты бойынша, ойынға қатысушылар асықтарын қосады. Асық 
саны көбейеді. Ойыншылар бір белгілі асықты “хан” етіп белгілейді. Бұдан 
кейін кезек алған ойыншы асықты иіріп тастайды. Хан алшы түссе, онда 
алшы түскен асықпен ғана ханды атады. Хан тәйкі, бүге, шіге түссе сол 
асықтардың тәйкі, бүгесі, шігесімен атады. Көбінде шертіп атады. Ханға 
ойнаушы  тигізе  алмай,  ортасындағы  асықты  атып  алса,  онда  ойыншы 
ойынын доғарып, келесі ойыншыға кезегін береді. Осылай жалғаса берген 
ойыннан асықтар таусылады. Кім көп асық ұтып алса, солар жеңеді. Хан 
ойынында, асық иіргенде “хан” оңқы (омпы) түссе, немесе “хан” басқа 
асықтар  астына  түсіп  қалса  онда  ойыншылар  асықтарды    талапайға 
түсіреді. Талапай кезінде кім көп асық алса сол ұтады.
Биқұмар КӘМАЛАШҰЛЫ,
 тарих ғылымының  докторы, этнограф, 
Моңғолия Жазушылар одағының мүшесі 

жүктеу/скачать 14,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: