ЖА С ҰРПАҚ – ЖАРҚЫН Б О ЛАШАҚ     АғАйыН, АҚыН ЖҮР ғОй

119
ЖА
С ҰРПАҚ – ЖАРҚЫН Б
О
ЛАШАҚ
 
  АғАйыН, АҚыН ЖҮР ғОй 
             АРАМыздА
(Ақын ұстазым Әмина 
Құрманғалиқызына)
Өлең оты мәңгілік сөнбей жанар.
Қос кітабың – қос қанат  теңдей қағар.
Ақындық пен ұстаздық -  қос киелі іс,
Қадірін ұққан  адам сендей болар.  
Көргісі келмегендер күңкілдесін.
Күн нұрын жаба алмасын 
                          сезбей ме олар.
Қыран жыр қанат қақса көк жүзінде,
Шауқылдасып қарайды шау қарғалар.
Үлгісін, өсиетін, өнегесін,
Оқысаң, мол қазынаға кенелесің.
Жақсыны жаныңдағы тани алмай,
Ей, қазақ, қайда барып көгересің?!
Бұл өлең сіздерге айтар датым болсын.
Наданға муза қайдан жақын болсын?
Шырылдаған шындықты қорғамаса,
Ойлаңдар, ақын қалай ақын болсын?
 
Күншілдік сіңіп қалған санамызға.
Содан, сірә, жақсылық табамыз ба?
Тірісінде берейік өз бағасын,
Ағайын ақын  жүр ғой арамызда!
АҚыН ІНІМЕ
(Өмірбек Айдос Батырбекұлына)
Маған бауыр жазбаса да тағдырым,
Құйып өскен жүрегіне таң нұрын.
Қарапайым тал бойында тал мін жоқ
Айдос деген  ақын-әртіс  бар інім.
Айдос маған тумаса да туғандай,
Кескіні бар кейде шабыт буғандай.
Жастығымның жалындаған жаз күнін,
Қаз қалпында қайталап ол тұрғандай.
Бізді, бәлкім, тоғыстырған өлең – жыр.
Ұлылықты күтем ылғи сенен бір.
Ақын қалпың маған ұқсап тұрған соң,
Өз інім деп өзеуретіп төгем жыр.                                  

120
121
алтын бесік – 
ақ  бОта
балаларға базарлық
Туған жер
алтын бесік, туған жер, 
                        далам менің,
Қанат қаққан ұяңнан балаң                     
                                  едім.
Сырлы сазын  жүректің 
                         төгейін деп,
Сағынышты сан жылғы 
                          ала келдім.
Мен СүйеМін еліМді
Бақыт нұры шалқыған 
                           гүл-өңінен,
Кең өлкемді сүйемін 
                         жүрегіммен.
елге деген махаббат 
                      тыншымайды,
Мұңая да біледі, күле білген.
Өмір маған құшағын жайса 
                                 дәйім,
жарқылдатып жүремін 
                          найзағайын.
Майыспаймын қашан да
                             елімүшін,
Махамбеттер ұстаған  
                          найзадайын.
БауырСаҚ
апам мені пісірген,
Қызыл күрен бауырсақ.
Шықпай қояр түсіннен,
Біраз жемей сағынсақ.
***
Біз кішкентай балдырған, 
Сескенбейміз жаңбырдан. 
Төбемізде қол шатыр, 
алдымызда жол жатыр. 
                  *** 
Күшік, мысық, балапан, 
Қуыршағым балақан. 
Кәне, бәрің тұрыңдар, 
Ойын сауық құрыңдар.  
 
                *** 
Ойыншықтарды шашпаймын, 
Түймемді өзім қадаймын. 
жуып жеймін үнемі, 
алма, алмұрт, шиені. 
Суды жақсы көремін, 
Қашанда таза жүремін.
                ***
жаңылТпаШТар
 
Хан баласы ханзада 
Болды ғашық ханшаға. 
алып ханнан хабар, 
Ханшайымды табар. 
***
Қаһарлы айдаһар 
Шаһарға келіп, 
Қаһарланар. 
***
Циркте ойнар аюды 
Циркач десем, күлесің. 
«Ц» әріпінен басталған 
Цемент сөзін білесің. 
***
Сатып алды чемпион чемодан. 
Чемодан алған чемпион чек 
алған. 
***
Шынтемір 
Шықпен шыланған шөпке 
Шыңдалған шалғысын 
Шық еткізді. 
***
Съезд, разъезд, подъезд. 
подъезд, съезд, разъезд. 
жаттап ал тез. 
***
ықылас пен ыбырай 
ыдыстарын тасымай, 
ырыскүлден үлгі алмай, 
ынтасыз жүр тілді алмай. 
***
үш кіші ішік піштім, 
Бес кіші ішік піштім, 
неше кіші ішік піштім? 
іске тіл ілесе алады, 
Тілге іс ілесе алмайды. 

120
121
алтын бесік – 
ақ  бОта
балаларға базарлық
жұМБаҚТар
Тікірейіп құлағы 
Менен бұрын тұрады. 
Бойын жазып керіліп, 
Беті-қолын жуады. (Мысық)
еркін самғап ұшсын деп, 
Мәпелейміз,баптаймыз. 
Бейбітшілік құсы,- деп, 
Қайсы құсты мақтаймыз
(Көгершін)
Қанаты бар ұшпайды, 
жұрт айламен, ұстайды.
(Балық)
Күндіз соқыр не деген? 
Түнде қалай көреген?       (үкі)
Өсірдім ұлпа қар, 
Шешуін кім табар?      (Мақта) 
 
Әкеміз ала баспақ асырады, 
Күз келсе соямын деп асығыды. 
Баспағым бойын шөпке                            
                           жасырады. 
еті қызыл, терісі жасыл әлі.  
                             (Қарбыз) 
ашулы қонақ бұл анық, 
Тонып шешсе, жыладық.    
                                (пияз) 
МаҚал-МӘТелдер
                 *** 
Көрнекті іс көмілмейді. 
еңбек етсең – емерсің, 
ерінбесең – жеңерсің.
                 ***
істегенің еліңе жақсы, 
үйренгенің өзіне жақсы.
                
 *** 
Шоқ қайдан болса, 
жылу содан.
                 
*** 
ерінбеген етікші болады.
                
 *** 
жігіттің түсін айтпа, ісін айт.
Бұлт қайда орнаса, 
Береке сонда шөгеді.
                
 *** 
Шөбі жоқ деп жерден түңілме, 
Мал бітпес деп ерден түңілме.
                
 *** 
Тарыға май көптік қылмайды, 
Күрішке су көптік қылмайды.
                 
*** 
Күріштің арқасында  күрмек су 
ішеді. 

122
таУ БалаСы 
таУҒа ҚараП өСеді
туған жерден түлеп ұшқан...
Моңғол  елінің  батысында  орналасқан  Бай­өлке  аймағы  таулы 
болып келеді. Ең аласа жерінің өзі теңіз деңгейінен 2500 метр биікте. 
Аспанмен  тілдескен  мұз  дулығалы  ақбас  шыңдар  бұл  өлкеде  тау 
спортының дамуына өте қолайлы. Жалпы айтқанда, Моңғол еліндегі 
тау спортының негізі орталығы осы аймақта. 1971 жылы Байқанат 
Ақтанұлы  дейтін  азамат  тұңғыш  рет  өлке  қазақтары  арасынан  тау 
спортының шебері атағын орындаса, одан кейін бұл атаққа жиырмаға 
жуық қандастарымыз қол жеткізген екен. 
Десек  те,  бұлардың  ішінде  Моңғолия  бойынша  тау  спортынан 
халықаралық  дәрежедегі  спорт  шебері  атағын  алған  бір  ғана  адам 
бар.  Ол  танымал  спортшы,  қазіргі  таңда  тау  спортымен  қатар,  тау 
саяхатының дамуына үлкен үлес қосып жүрген азамат – Жанарбек 
Ақыбиұлы. 
Жанарбек  1973  жылы  Моңғолияның  Бөй­өлке  аймағында 
дүниеге келген. Он жылдық орта мектепті бітірген соң Ұлан­батыр 
қаласындағы «Сұңқар» жеке меншік спорт институтында білім алған. 
Алғаш  рет  17  жасында  теңіз  деңгейінен  4200  метр  биіктегі 
Мунке­Қайырқын тауына өрмелеп, қар басқан биік қырқаның тайғақ 
та тарлан жотасында тұрып, басына бұйра­бұйра бұлт байланған қарт 
Алтайдың көз жетпес мұнар шыңдарына ұзақ қараған. 
«Тау  баласы  тауға  қарап  өседі»  демекші,  тауға  деген  құмарлақ 
Жанарбекті  жетелеп  Анадолы  топырағына  алып  барған.  Бұл  1993 
жылы болатын. Мұнда моңғолиялық альпинистер түрік ағайындармен 
бірлесе отырып Бурса шыңын бағындарған. Ерекшелеп айтар болсақ, 
шыңның  адам  аяғы  сирек  тиетін  күнгей  бетіндегі  мәңгі  мұздақты 
кесіп  өтіп,  осы  жолмен  жүрген  әлемдегі  санаулы  альпинистер 
ретінде әріптестерімен бірге  Жанарбектің  де  есімі  Бурса тарихына 
таңбаланды.
Осылай  тауға  деген  құмарлық  бай­өлкелік  ұланды  жыл  сайын 
емес, ай сайын шынықтыра түсті. 2002 жылы Жапон елінің орталығы 
Токио  қаласында  өткен  Азия  елдерінің  альпинистер  конгресіне 
қатысып,  жиын  қабылдаған  шешімге  сәйкес,  Азия  алпинистер 
одағының жолдамасына ие болған Жанарбек Тянь­Шань шыңдарына 
өрмелеуді бастайды. 
Нәтижесінде, 2002 жылдың шілде айында қазақстандық альпинист 
Виталий  Ждановпен  бірге  6400  метр  биіктегі  «Мәрмәр  қабырға» 
атты  шыңға  шығып,  спорттық  өмірінің  жаңа  парағын  ашты.    Одан 
кейін  2006  жылы  Таулы  Алтай  республикасының  жеріндегі  биіктігі 
теңіз деңгейінен 6506 метр атақты «Қатынбасы» («Белуха») шыңына 
ресейлік альпинистермен бірге өрмелеп, тың нәтижеге қол жеткізді. 
Жанарбек Ақыбиұлы 1993 жылдан бастап 2007 жылға дейінгі 15 
жылда биіктігі 4500 метрден астам шыңдарға 38 дүркін өрмелеген 
екен.  Спортшының  осындай  жанкешті  еңбегін  бағалап  Моңғол 
елі  Жанарбекке  2007  жылы  «Халықаралық  дәрежедегі  спорт 
шебері» атағын берді. Оның сыртында альпинист жігіт 2004 жылы 
мемлекеттің үздік жас спортшысы атағына қол жеткізсе, 2005 жылы 
«Спорт  қайраткері»,  2006  жылы  Спорт  министрлігінің  «Құрмет 
белгісі» медалімен марапатталды. 
Элбрусқа барғанда...
Жанарбек  үшін  өз  өміріндегі  ерекше  есте  қаларлық  оқиға  – 
моңғолиялық  әріптестерімен  бірге  2009  жылы  Кавказдың  Эльбрус 
шыңына өрмелеуі. Эльбрус – үлкен Кавказдағы  ең биік шың. 
Осы сапары жайлы Жанарбек бауырымыз былай деп еске алады:
– Эльбрус шыңын бағындыруға төрт моңғол әріптесіммен бірге 
2009 жылы
 
Ұланбатырдан шыққан пойызымыз бурят тардың Улан­
Удэсін, одан кейін Новосібірді басып өтіп, Кавказ тауларына да жеттік. 
Пойыздан түскен соң, такси ұстап тауға кеттік. Орысшамыз шамалы. 
Кавказдық тар дың тілін қалай түсінеміз деп бір­бірімізге қараймыз. 
Арасында картамызға қарап жолдан жаңылмасақ болды деп өзімізді 
жұба тып қоямыз. Сөйтіп жүргенде, мына қызық ты қараңыз, маған 
кезіккендердің бәрі қазақ тілінде сайрап қоя береді. Мен қиналмай жол 
бағдарымызды біліп отырдым. Артынан елге келген соң әріптестерім 
«Жанарбек түркі тектес халықтардың барлығының ті лін біледі екен. 
Олармен  ана  тіліндей  еркін  сөйлесті»,  –  деп  таңғала  айтып  жүрді. 
Ол жердегі халықтың әйелдері мен басқа да адамдары туристердің 
жан­жақтан Эльбурус тауына ағылып жататындықтан, тау етегіндегі 
туристік базада қозы терісінен істелген ұлттық тымақ пен қол кәде 

123
бұйымдарын сатып, шағын бизнес жасайды екен. Бірде соларға барып суреттерін тамашалап 
жүрсем, «Әй бала, қай ұлтсың?»  дейді біреуі. «Қазақпын» десем, олар да қазақша сайрап 
қоя берді. Өзім де таңқалып «Сіздер қазақ тілін қайдан ұғып алғансыңдар?»  деп қоя мын. 
Сөйтсем, олар Кеңес одағы кезінде Қазақстанға пойызбен жөнелтіліп, жер ауда рылған халық 
екен.  Кеңес  одағы  ыдыраған  соң  атамекендеріне  қайта  оралыпты.  Маған  кезіккендердің 
бәрі де Алматы облысынан кеткендер. «Қазақ станды сағындық» деп, таныс­тамырларын 
еске ала, қазақ тардың қонақжайлылығын айтып тауыса алар емес. Маған «тегің қазақ қой, 
Алматы жаққа барып жатсаң сәлем айт» деп кейбірі қазақ достарының мекен­жайын жазып 
та берді. Тіпті, қандастарым көшіп жатқанда, қаражат болмай қинал ғанда «Мен бай емеспін, 
бірақ өзіме деп жинаған ақшамды берейін, еліңе жетіп ал» деген қазақ азаматының берген 
ақшасымен  еліме  жетіп  алғанмын.  Тірі  болып,  ауқаттанып  алсам,  мен  жақсылығыңды 
қайтарамын», деп көзіне жас алған апаның сөзін естігенде, ана мәрт қазақтың ерлігінен 
Еуропа құр лығының ең биік мұздақ шы ңының түбінде тұрып керемет әсер алдым...
мұзӨзенді 100 дүркін кешіп Өткен 
Жанарбек  соңғы  жылдары  тау  туризмі  дегенмен  айналысып  жүр.  Оған  себеп,  Бай­
өлкеге  әлемнің  түкпір­түкпірінен  ағылып  келіп  жатқан  туристер.  Олар  сонау  қиырда 
қойын құрттап, айранын ұрттап, жадағай тірлік кешіп жатқан қазақтардың көшпелі өмірін 
тамашаласа, екіншіден әлемге әйгілі мұз өзенді келіп көреді. 
Атақты мұз өзен Ұлан­құс сумыны жерінде орналасқан. Ол қазір Моңғол еліндегі жеті 
кереметтің біріне балануда. Мұз өзеннің ұзындығы 20 шақырым, жалпақтығы 5 шақырым, 
мұздағының тереңдігі 150­300 метр шамасында. Әлемдік географияда бұл өзен «Потанинның 
мұз өзені» деген атпен белгілі. Себебі, 1880 жылы Қобда бетіне барған өлкетанушы ғалым 
аталмыш мұз өзенді алғаш рет көріп, әлемге таныстырған екен. Потанинның жазбасында 
мұз өзеннің аумағы – 53 шаршы шақырымды алып жатыр деп белгіленген болса, қазір бұл 
өлшемнен көп кішірейген.
Бай­өлке аймақ орталығын жанай өтіп жатқан Қобда өзені осы мұздақтан басталып, 550 
шақырым ағып барып, Қарасу көліне құяды.    Бай­өлке жерінде тек қана осы мұз өзенмен 
салалас үлкенді­кішілі 179 көл, 21 шағын өзен, 73 бұлақ­бастаулар бар. Солардың ішінде 
атақтысы  –  Сырғалы  көлі.  Мұз  өзеннің  300  метр  терең  аңғарларын  көруге  жыл  сайын 
әлемнің түкпір­түкпірінен жүздеген туристер келеді.
Мұз өзенді көру, оның үстінен өтіп шығу өте қауіпті. Алда­жалда аяғыңыз тайып кетсе, 
300 метр терең аңғарға құлайсыз. Одан тірі шығу  мүмкін емес. Сондықтан туристер мұз 
өзенді көру үшін оның сырын білетін адам іздейді. Ол ­ баяғы альпинист Жанарбек. 
Жанарбек 2003 жылдан бері туристерді бастап, бүгінгі дейін аса қауіпті мұз өзеннен 
сан  рет  ары­бері  өтіп  шығыпты.  Кейде  біздің  бауырымыз:  «Сендер  осы  еуропалықтар, 
американдықтар десе жатып жығаласаңдар, олардың бізден артылып тұрғаны шамалы, мен 
аптасына бір рет осы бейбақтарды көшке тіркеген тайлақтай жетелеп алып, мұз өзеннің 
үстінде дедектетем», ­  деп мәз болып күлетіні бар.
Расында, Жанарбек жайлы испандықтар деректі фильм жасапты. Сондай­ақ, жоғарыда 
айтқанымыздай,    Жанарбектің  жол  көрсеткен  кісілерінің  арасында  француздың  атақты 
«EDEN» туристік компаниясының басшысы Мариз Алойн,  шведтің шенеунігі Крал, үнділік 
байшыкеш Маниша,  канадалық Реган, австралиялық Мат,  венгриялық атақыт профессор 
Сандор Наги, американдық спортшы Марк Лесник т.б. кете береді. 
түйін сӨз
Жанарбек  тек  альпинист  қана  емес,  жасында  бокспен  айналысқан.  Қазірдің  өзінде 
кейде уақыт тауып, бокс үйірмесін жүргізеді. Шәкірттері республикалық жарыстардан олжа 
салып, бір шәкірті, тіпті, Азия ойындарына қатысып үлгерді. Сондай­ақ, Жанарбектің тағы 
бір қыры, бай­өлкелік азаматтар арасынан алғашқы болып әлеуметтік желіні пайдаланып, 
өзінің  жеке блогын ашып, халықты ақпаратпен сусындатып отыр. Жыл сайын Қазақ елінде 
өтетін  блогшылар  құрылтайына  өкіл  болып  қатысады.  Қысқасы,  Жанарбек  Ақыбиұлы 
альпинизммен қатар, ұлт руханиятына да өлшеусіз еңбек сіңіріп жүрген тұлға. 
БЕКЕН ҚАЙРАТҰЛЫ
Екі айда бір рет шығатын еларалық 
қоғамдық­саяси, әдеби­көркем журнал
№ 4 (73) 2015 жыл, шілде­тамыз 
2002  жылдан шығады
редакция алқасы :
Талғат Мамашев 
Қуат Бораш 
Әділбек Ыбырайымұлы
Сұлтан Жанболат (Қытай)
Хабсаттар Омарұлы (Моңғолия)
Абдулқаюм Кесіжі (Германия) 
Тоқтарбай Дүсенбаев
бас редактор 
Сұлтанәлі БАЛҒАБАЕВ 
бөлім редакторы 
Салтанат МҰРАТҚЫЗЫ 
безендіруші
Асыл ҚАРТАБАЕВА
меншікті тілшілер:
Бекен ҚАЙРАТ (Астана)
Марат АРЫНОВ (Өзбекстан)
Меншік иесі :
«Алтын бесік­2» ЖШС,
Дүниежүзі қазақтарының 
қауымдастығы.
Журнал Қазақстан Республикасы 
Ақпарат министрлігінен Бұқаралық 
ақпарат құралын есепке қою туралы   
№ 4629 ­ Ж куәлігін алған. 
22.01.2004 ж.
Алғашқы есепке қою кезінде 
нөмірі мен мерзімі: 
№ 3209 ­ Ж.  25.04.2002 ж.
Жарияланған материалдардағы 
деректердің нақтылығына 
автор жауап береді.
Басуға 10.08.2015 ж. қол қойылды.
Таралымы  1000 дана 
Журнал ЖШС «Dostar media group»
баспаханасында басылды. 
РЕДАКЦИЯНЫҢ 
МЕКЕН ­ ЖАЙЫ :
050002 Алматы қаласы.
Ш.Уәлиханов көшесі, 43­а
Тел.факс (727) 273 19 50 
E ­ mail: altyn _besik @mail.ru
алтын бесік