I теоретические основы логопедии
жүктеу/скачать 5,47 Mb. Pdf көрінісі
|
Logopedia
| кейінгі кезеңге
жетіліп болмаған дауыс аппаратының жарақаттанғыштығы, дауыс шаршағыштығы тән болады. Бұл кезең бірнеше айға созылады, осы кезде дауыс диапазоны кеңейіп, дауыстың жеке тембірі, күші, жоғарлығы анықталады. Логопед дауыс аппаратының құрылысы мен қызметін білуі тиіс, әр түрлі жастағы балалардың көмейінің анатомиялық және физиологиялық ерекшеліктерін ескеру керек. Мутация кезінде дауыс тәртібін сақтау жеке орнатылады. Мүлдем үндемеу тәртібі тек көмейдің шырышты қабығының ісінуі кезінде ұсынылады. Мутация кезінде жасөспірімнің дауыс аппаратын сақтау қажет. Сөйлеу жүктемесі орташа, дауысына күш түсірмеу керек. Дауыс тәртібін сақтамаған жағдайда көмейдің ішкі бұлшық ет қызметінің тұрақты бұзылуы орын алуы мүмкін. Мутация кезеңін жеңілдету үшін жасөспірім организмін шынықтыру, денеге түсетін ауырлығын мөлшерлеу, демалысы мен еңбек жүктемесін дұрыс бөлу пайдалы.
кең дауыс диапазонымен, ең жоғары күш және интонациялық мүмкіндіктерімен сипатталады. Бұл кезеңде де дауыс аппаратының функционалды қалпына әсер ететін жеке физиологиялық функцияларының өзгерістері байқалуы мүмкін. Көбінесе олар гармонды статусқа байланысты болады (қалқанша безі,
бүйрек
үсті безі, гипофиз гармондары). Қалқанша безі гармондарының балансы 307
бұзылған кезде ауырудың алғашқы белгілерінің бірі дауыс сапасының бұзылуы болады. Қалқанша безінің функциясының жоғарлау жағдайында дауыс тембрінің және жоғарлығының аяқ астынан өзгеруі, тез шаршап қалуы айқын көрінеді. Ал қалқанша безі гармондарының деңгейі төмендеген кезде дауыс диапазонының тарылуы байқалып, артық шулар пайда болады, дауыс бәсең тонға ие болады. Сөйлеу тілі баяу, дауыс ырғағы кедей болады. Бүйрек үсті безі қызметінің төмендеу кезінде сөйлеу шаршағыштығы, дауыс күшінің күрт төмендеуі (афонияға дейін баруы мүмкін), бұл қызметінің жоғарлау кезінде әйелдерде варилизация белгілері (дауыстың еркектерге тән тембрі) байқалады. Басылу кезеңі (60 жас және одан жоғары) – дауыс аппаратының барлық функционалды мүмкіншіліктерінің төмендеуімен сипатталады. Мұндай төмендеу жүйке импульстарының өтуінің жас ерекшелігіне байланысты өзгеруінің (жүйке қоздырғыштардың жылдамдығының төмендеуі және нерв процестерінің қозғалғыштығының шектелуі), дауыс бұлшық еттерінің солуының, өкпенің тыныс алу көлемінің азаюының салдарынан пайда болады. Кәрілік дауыс акустикалық жағынан төмен диапазонмен, тұрақсыз тембрімен, «салдырлаған», «жарықшақтанған» тонымен, төмендеген күшімен сипатталады. Бірақ дауысты кәсіби әрекетте белсенді пайдалану (актерларда, педагогтарда, вокалистерде) кезінде дауыс аппаратында жас ерекшелігіне байланысты айқын өзгерістер байқалмайды.
Дауыстың бұзылуы – дауыс аппаратының патологиялық өзгерістеріне байланысты фонацияның бұзылуы немесе мүлдем болмауы. Дауыс патологиясын негізгі екі терминмен атайды: афония (грекше «а» - теріс мағыналы қосымша, «phone» - дауыс) – сыбырлап сөйлеу сақталғанның өзінде де дауыстап және қатты сөйлеуге қабілетсіздік. Дисфония («dis» - бұзылу, «phone» - дауыс) – жарым-жартылай дауыс бұзылуы, осы кезде афониядан айырмашылығы дыбыс шығаруы сақталынып, бірақ ерекше тембр, әлсіздік немесе үзілмелілікпен сипатталады.
Дауыс аппаратының әр түрлі ауруларына байланысты дауыстың бұзылуы ересектерде де, балаларда да кездеседі. Бірақ дауыс функцияларының бұзылуы балалар мен жасөспірімдерде жиі кездеседі. Ғалымдардың зерттеулері бойынша созылмалы ларингиты бар балалар саны көбеюде. Оқушыларды өзіндік жұмысқа тарту, гигиеналық тәртібін сақтамай дауыс жүктемесін көтеру дауыс патологиясына әкеледі. Дер кезінде көмек алмаған балаларда дауыс аппараты тұрақты олқылыққа ие болады. Болашақта бұл мамандық таңдауға әсер етеді, әр түрлі дауыс функциялары бұзылған адамдардың санын толықтырады. Ю. С. Василенконың (1983) мәліметтері бойынша он мың қала тұрғындарының үшінде 60 дауыс аппаратының созылмалы ауырулары бар адамдар екен, ал дауысқа және сөзге қатысы бар мамандар дауысы бұзылған
308
адамдардың 30-40 % құрайды. Әсіресе дауыстың бұзылуы мұғалімдер мен тәрбиешілер арасында жиі кездеседі.
Дауыс патологиясын және оны қалпына келтіру тәсілдерін зерттеу логопедияның қарастыратын мәселесінің бірі болып табылады. Соңғы жылдары дауыс аппаратының бұзылыстарына педагогикалық ықпал ету аймағы кеңейіп, фонопедия деп аталды. Фонопедия — арнайы жаттығулар арқылы көмейдің жүйке-бұлшық ет аппаратын белсендендіруге және координациялауға, тыныс алуын және тұлғасын түзетуге бағытталған педагогикалық ықпал кешені.
Бұл дауыс шығарудың физиологиясына, логопедияның негізгі дидактикалық және методологиялық қағидаларына негізделген педагогикалық процесс. Шеткі табиғи (органикалық) бұзылуы дауыс шымылдықтарының фибромасы, папилломасының болуы кезінде туындайды, бұл олардың тығыз емес қабысуына әкеліп соғады. Дауыс қарлыққан түр алады, одан да ауыр жағдайларда афония дамиды. Сонымен, дауыс бұзылуына жататындар: афония, дисфония, фонастения.
жүктеу/скачать 5,47 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|