I теоретические основы логопедии

11-сурет С фонемасының 

бүйірлік сигматизм 

кезіндегі артикуляциялық 

кескіні /профилі/

 

Бүйірлік  сигматизм  кезінде  С  орнына шолпылдауға 

ұқсас  шу  естіледі,  егер  тістерді  қысып  тұрып  Л 

дыбысын  қатты      сыбырлап  айтса  осындай  шу 

естілер еді. Оның себебі  тілдің   ұшымен   алдынғы   

жағы      күрек      тіспен      және    альвеоламен    

жабысады        да,        тіл        бүйірлері        азуға 

жабыспайды,      сөйтіп  бүйір  қуысы  пайда  болады, 

сол  арқылы  дем  шуылдап  шығады.  Кейде  бұндай 

қуыс  екі  жақты      пайда      болады.      Бүйірлік   

сигматизмнің   алғы шарты  бүйірлік  ашық  қабысу   

қалпының  болуы.  Онда    тістеу    кезінде  жоғарғы 

және  төменгі  азулар  арасында  бір  немесе  екі  жақты 

қуыс болады 

 Басқа бір  алғы шарты  ауыз  қуысы  бүйірлерінің жабылуын қиындататын тіл 

Бүйірлік    сигматизмде    Ц,      3    дыбыстарды  С      дыбысы      сияқты 

акустикалық қасиетке ие болады. 

Бірінші,  күшті  сыбырлап  айтылған  тіл  сөзіндегідей  Т  және  Л 

дыбысынан  тек  дауыстың  қосымша  шуымен  ерекшеленеді.  Қуыстың      қай   

бүйірде   пайда   болғаны   қарапайым   екі   жолмен анықталады, біріншісі - 

С дыбысын созып айтқанда ұртты жеңіл шерту арқылы. Егер дыбыс тиылып 

қалса,  қуыстың  шерткен  жақта  болғаны,  тиылмаса  қуыс  екінші  жақта 

болғаны.  Екіншісі-резина  түтіктің  екі  ұшында  да  олива  /тесігі  бар  ұштық/ 

қойылады.  Логопед  оның  бір  ұшын  өз  құлағына  ұстайды  да,  екіншісін  С 

дыбысын  созып  айтқан  баланың  жоғарғы  және  төменгі  тістердің 

шекарасымен  жүргізеді.  Сонда  қуыстың  орны  түтіктегі  шудың  күшеюі 

 

88 

арқылы  жеңіл  анықталады.  Кейде  бүйірлік  артикуляция  С,  3,  Ц 

дыбыстарының  ғана емес  Ш,  Ж,  Щ, Ч дыбыстардың  топтасып,  тіпті  Т,  П,  Р 

дыбыстарын да қамтиды. 

 

Мұрындық  сигматизм  түрлеріне  жалпы  тән  қасиет  С,  Ц,  3  дыбыстары 

айтылуына  тән  шудан  өзгешеленеді,  одан  кейінгі  дауыстылар  мұрындық 

реңкке ие болады. Мұрындық реңк  жұмсақ таңдай мен жұтқыншақтың артқы 

қабырғасы  арасында  елеулі  қуыс  болуы,  соның  салдарынан  шығатын  дем 

мұрын арқылы өтуі нәтижесінде пайда болады. 

 

Жұмсақ  таңдайдың  бұндай  қалпы  сөйлеу  қимыл  процесінің  белгілі       

бәсеңдігі       жағдайында       көршілес      дауыстылардың артикуляциясына 

да тарайды /12-сурет/.  

 

12-сурет С фонемасының 

мұрындық сигматизм 

кезіндегі артикуляциялық 

кескіні /профилі/

 

Шудың  қасиеті  оның  пайда  болған  орнына  қарай, 

яғни шыққан демінің жолындағы ең тар жерге қарай 

өзгереді.  Мәселен  С  дыбысын  айтқанда  тіл  түбі  мен 

жұтқыншақтың  артқы  қабырғасы  арасында  тарылу 

пайда болса, онда X  дыбысына ұқсас дыбыс естіледі.    

Егер    жұмсақ  таңдайдың  алдыңғы  үсті  тіл  түбіне  

жабысса,    ал    арты  жұтқыншақ  қабырғасына 

жақындаса  қырылдауға  ұқсас  шу  шығады.  Ц 

дыбысына 

екі 

жағдайда 

да 

С 

дыбысынан 

артикуляциялық  айырмасы  сол  органдардың  сол 

орындарда 

алдын-ала 

жабысу 

мен 

ғана 

ерекшелінеді. 

 

  Шығатын  дыбыстың  аффрикативтік  сипаттамасы  осымен  анықталады.  3 

дыбысының айтылуы С дыбысынан айырмашылығы тек қана дауыс тонының 

бірігуі мен шудың біраз әлсіреуінде. 

 

жүктеу/скачать 5,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: