Қазақ тіліндегі сөз таптарының ішінде грамматикалық құрылысы
жүктеу/скачать 202,16 Kb. Pdf көрінісі
|
Темірхан Аяжан 5-семинар жұмысы
| ғалымның пікірі, оның ойы, жақсының сөзі, т.б.
Ілік септігі жалғауының сөзге жалғанып я жалғанбай тұратын жағдайлары да болады. Бұл қазақ тіл білімінде нөлдік форма ұғымымен түсіндіріледі. Ілік септігінің мұндай қолданысы сөз мағынасына айтарлықтай əсер етпегенмен, ілік септігі жалғауы ашық қолданылғанда сөз мағынасы нақты, жасырын, яғни түсіріліп қолданғанда жалпы сипатқа ие болады. Мысалы,
Барыс септігі етістік сөзбен тікелей немесе жанама түрде бай- ланысып, қимылдың, істің кімге, неге бағытталғанын білдіреді. Бағыттық мағына барыс септігінің негізгі грамматикалық мағынасы ретінде анықталғанымен, сөйлемде белгілі бір сөздермен лексика- грамматикалық байланысына қарай барыс септігіндегі сөз одан өзге қосымша грамматикалық мағыналарды да білдіреді. Олар: 1) іс- əрекеттің, қимылдың барып тірелер, аяқталар жері: кітапханаға келді, мұражайға барды; 2) қимылдың, іс-əрекеттің бағыты: досына қарады, сөзге құлақ асты; 3) қимылдың, іс-əрекеттің мақсаты: оқуға 46 кетті, айтарға сөз жоқ; 4) мөлшер, мезгіл мағынасы: бір сағатқа сұранды, жарты жылға кетті т.б. Табыс септігі қимылдың, іс-əрекеттің тура нысанын білдіріп, сөйлемде сабақты етістікті меңгереді. Бұл септік жалғауы да, ілік септігі сияқты, сөйлемде бірде ашық, бірде жасырын түрде қолданылады. Жалғаусыз келген жағдайда табыс септігі сыртқы тұлғасы жағынан атау септігіндегі сөзге сырттай ұқсас болады. Ал одан ерекшелігі: табыс септігінсіз келген сөз қандай тұлғада болмасын, үнемі сабақты етістікпен тіркесіп, сөйлемде тура толықтауыштың қызметін атқарады. Мысалы:
Жатыс септігі грамматикалық мағынасы жағынан іс-əрекеттің, қимылдың жүзеге асу уақытын, мезгілін, мекенін, көлемін білдіреді. Мысалы:
тоғызда басталады, екі айда оралады, жұмысында жоқ, т.б. Бірақ жатыс септігінің мағынасы үнемі тұрақты сипатта болмай- ды. Барыс, шығыс, көмектес септіктер тəрізді, жатыс септігінің де грамматикалық мағынасы түбір сөздің семантикасы мен контекстегі қолданысына қарай өзгеріп отырады. Мысалы,
сөздерінде түбір сөздің семантикасына сəйкес мезгілдік мағынаны білдірсе,
Шығыс септігі іс-əрекеттің, қимылдың бастапқы орнын, себебін, өлшем-мөлшерін, т.б. мағыналарын білдіреді. «Қазақ тілінің грамматикасында» (1967) аталған септік жалғауының мы- надай мағыналарын көрсетеді: 1) іс-əрекеттің, қимылдың қандай объектінің төңірегінде, маңында өткендігін білдіреді: м аңдайынан сипады, бетінен сүйді, т.б.; 2) істің, қимылдың себебін білдіреді: суықтан тоңды, айқайдан зəресі ұшты, т.б.; 3) сындық мағынадағы сөздермен грамматикалық қатынаста салыстыру мəнін білдіреді: балдан тəтті, бетегеден биік, т.б.; 4) белгілі бір бөлшегі, үлесі алынатын затты білдіреді: астан ауыз тиді, т.б.; 5) нəрсенің, заттың тегін, неден істелгендігін білдіреді: барқыттан тігілген т.б.; 6) сөздің негізгі лексикалық мағынасына қарай өлшем, мөлшер мағынасын білдіреді:
іс-қимылдың мекенін білдіреді: көлден тартты, т.б.; 8) объекті мен істің, қимылдың арасындағы түрлі грамматикалық қатынасты білдіреді:
жүктеу/скачать 202,16 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|