Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»
§ 5. Қазақ әдеби тілі лексикасына орыс сөздерінің
жүктеу/скачать 2,1 Mb. Pdf көрінісі
|
| § 5. Қазақ әдеби тілі лексикасына орыс сөздерінің
ене бастауы XIX ғасырдың басынан бастап, 60-70-жылдарына дейінгі қазақ тілінің алдыңғы кезеңдерден бір айырмашылығы – оның лексикалық құрамына орыс сөздерінің ене бастауы. Қазақстанның кей жерінің Ресейге бағынып болуына байланы- сты халықтың күнделікті өмір тіршілігінен бастап, әкімшілік, сот-заң т.б. салаларға қатысты жаңа зат, ұғым атаулары орыс тілінен алына бастады. Ғасырдың алғашқы 20-30-жылдарының ішіндегі әдебиет үлгілерінде орыс сөздері әлі де өте аз. Махам- бет, Шернияздарда шай, расхот, срок, солдат сияқты төрт- бес сөз ғана бар. Бұл кезеңде едәуір дамыған сауда-саттыққа, орыс бекіністері мен қалалардың орнауына және қазақ жеріне келіп, қоныс тебе бастаған орыс адамдарымен қазақтардың күнделікті қарым-қатынасына байланысты халықтың сөйлеу тіліне енген орыс сөздері бірсыпыра болған болу керек. Ғ.Мұсабаев қазақ тіліне орыс тілінен сөз ауысу процесін үш кезеңге бөліп, бірінші кезеңі – ХVI ғасырға дейінгі дәуірде оның өте әлсіз болғанын, XVI ғасырдан XIX ғасырдың II жар- тысына дейінгі, екінші кезеңде едәуір жандана түскенін атайды да бұл кезеңде қазақтардың сөйлеу тілінде шаруашылық пен тұрмысқа қатысты соха, борона, пикет, хутор, чашка, стақан, поднос, жарма (ярмо) сөздері, әскери-әкімшілік саласынан комендант, пристав, майор, солдат, поштабай (почтовый), сот, атпекет (адвокат) сөздері болды дегенді жазады 160 . Бірақ 160 Мусабаев Г.Современный казахский язык. - Алма-Ата, 1959. - Ч. I. - С. 47. 212 зерттеуші бұл сөздердің қолданылған жерлерін көрсетпейді. Сондықтан, алдымен, аталған сөздердің барлығының XVI- ХIX ғасырдың I жартысында қазақтардың сөйлеу тілінде болған-болмағандығы күмән келтірсе, екіншіден, көпшілігінің ғалым көрсеткен тұлғада (орысша күйінше) халықтың сөйлеу тілінде қолданылғандығы сенімсіздеу. Ал фактінің өзі, яғни орыс сөздерінің, әсіресе тұрмыстық лексика тобының халық тіліне ене бастауы, әрине, дау туғызбасқа тиіс. Бірақ азын- аулақ мөлшерде енген орыс сөздері көркем әдебиет тілінен әлі де орын ала қоймаған. Оған, біздіңше, себеп болған жайт – бір жағынан, тұрмыс-салт лексикасының поэзия тіліне көп қатыспайтындығы болса, екінші жағынан, Махамбет, Шернияз сияқты ақындар шығармашылығының негізгі тақырыбы мен мазмұны да оларды қолдануға мәжбүр етпеген. XIX ғасырдың 50-70-жылдарына қарай қазақ әдебиетінің сөздік құрамына орыс сөздері едәуір ене бастады. Қазақ да- ласын билеудің 1822 және 1867-68 жылдардағы реформа- тәртіптеріне байланысты хандық билік жойылып, әкімшілік, заң жүйесінің жаңа институттары пайда болуына, орыс саудасының күшеюіне, шаруашылықтың егін салу, жер жырту, орман күту сияқты жаңа түрлерінің жандана бастауына байла- нысты ондаған орыс сөзі қазақ әдеби тілі айналымына түседі. Бұл кездегі көркем әдебиет үлгілерінен болыс, старшын, майыр, сот, медәл (қазақ шонжарларының патшадан алатын медалі), піркәшік, тілмәш (орыс тіліне толмач түрінде енген түркі сөзінің қайта оралуы), солдат, барабан, кір, без, базар, самауыр, тарантас сияқты жалпы есімдер мен Петірбор сияқты бірен-саран жалқы есімдерді табамыз. Бұлардың барлығы дерлік әзірге өздерінің номинатив мағыналарында жұмсалады (олар, негізінен, әуелі ауызекі сөйлеу тіліне еніп, көркем әдебиетке содан келген, сондықтан бұл сөздер ауызша айтылу нормасымен қабылданған, яғни қазақ тілінің дыбы- сталу заңына бағынып, өзгерген; осы себептен аталған кезең үлгілерін жариялағанда, кейбір сөздерді медаль, Петербург, солдат деп жазу жөнсіз сияқты). Қазақтың әдеби тіліне, оның ішінде көркемсөз дүниесіне орыс сөздерінің молынан ене бастаған және жазба әдебиет арқылы енген тұсы – ХIX ғасырдың II жартысы. |