Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысы бойынша «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

201
Дулат болса – перифрастика амалын едәуір жандандырған 
ақын.  Ол  өз  заманын  «толқынды  теңіз»  деп  суреттеп  атай-
ды:  қазақ  қоғамының  өз  тұсындағы  саяси-әлеуметтік  күй-
жағдайын  ой-пікірде,  іс-әрекетте,  саясатта,  талап-талғамда 
жел  қайық  сияқты  жеңіл  дүниелерді  бетінде  қалқытпайтын 
«толқынды  теңізге»  балап  атайды.  Жекпе-жекке  шыққан  екі 
батырдың біреуінің жеңіліп, қаза табуын «тіршілік пен өлімнің 
ұзақ дауы шешілген» деп суреттеуі де – соны перифраз: адам 
өмірінің өзі – «тіршілік пен өлімнің дауы, ұзақ дауы», өлім – 
сол  даудың  шешілуі,  дауласушы  жақтардың  біреуінің  жеңуі. 
Немесе арман- аңсағанына жете алмай, тірлікте тапқан рухани 
олжасынан гөрі, өкініші басым болып өткен өмірді «құмар ой-
нап ұтылған саудагер сарт» деп атауы да – дәл айтылған, тың 
перифраз. Заманындағы әр алуан қайшылықтарды шеше алмай 
қиналған, ел басшысы – пысықтарға разы емес ойшылдың об-
разын беруге «саулы иіп Дулат жүр, місе тұтып тұлыпты» де-
ген перифразды ұсынады. Міне, осы типтес образдар Дулатта 
едәуір мол және тұңғыш рет бой көрсеткен.
Дулаттан өзіне дейінгі көркем әдебиетте көп кездеспейтін 
және бір тәсіл басталады. Ол – мағыналары жағынан бір-біріне 
жанаспайтын  сөздерді  тіркестіру.  Мысалы,  «Әкеңнің  айтқан 
аз сөзін, Құтысына көңліңнің, Төгіп алма, дәлдеп құй» деген 
жолдарында  ақын  көңілдің  құтысы,  сөзді  құю  деген  сияқты 
тіркестер  жасайды.  Мағыналары  жагынан  көңіл  мен  құты 
сөздері  –  түйіспейтін,  «ауылдары  алшақ  қонған»  дүниелер: 
көңілдің құтысы шындыққа сай емес: құты – сауыт, ол нақты 
бір  затқа  ғана  телінеді:  оқ-дәрінің  құтысы,  насыбай  сала-
тын құты, ал көңіл деген – қолға ұстап, көзбен көріп, құтыға 
салуға болатын нақты зат емес, дерексіз ұғым. Сондай-ақ сөз 
деген  де  –  зат  емес,  оны  да  құтыға  суша,  сүтше  құюға  бол-
майды. Бірақ икемі күшейген, әдісі көбейген әдеби тіл мұндай 
қабыспайтын  дүниеліктерді  қабыстырып,  жаңа  ассоциация 
беретін (шендестіріп жаңаша қабылдайтын) образ жасай ала-
ды. Бұл тәсіл қазақ әдеби тілінде ХIX ғасырдың орта шенінен 
бастап жиі көріне бастады деуге болады.
Дулаттың жоғарғы тіркестерінен басқа: жырдан алқа тағу, 
әділетке  шөлдеу,  көкірегінде  қонақ  жоқ,  сұлулық  сәулетінің 

202
сағымы, ұйқы беріп, қайғы алу, жырмен жуыну, жетімдіктің 
белі  деген  тіркестері  –  сөздің  экспрессиялық  бояуын  қалың- 
датқан тың поэтикалық сөздер (поэтизмдер). Бұл реттегі жаңа 
тіркестердің қолданылуы Дулатта басталғанымен, оның жүйелі 
түрдегі поэтикалық құралға айналуы Абайдың еншісіне тиді.
Салыстыру,  теңеу  дегендер  –  көркемдеуіш  құралдардың 
ішінде өте әріден келе жатқан, қазақ әдебиеті еркін және жиі 
пайдаланғандарының бірі. Қазақ әдебиеті әрі қарай да бұдан 
іргесін аулақ салмайды. Айырмашылығы – соңғы кезеңдерде 
көбінесе  әлдеқайда  кереғар,  алшақ  дүниелер  салыстырыла-
ды, теңестіріледі, сол арқылы тосын, күтпеген соны образдар 
жасалады.  Бұл  орайда  да  Дулат  өз  қолтаңбасын  танытады.  
Оның Дүние – жемтік, мен – төбет, Соны бақпай не бақтым 
дегені жасалу қалыбы (моделі) жағынан бұрынғыша: шендес- 
тірілетіндердің бір қарсы тұсы (полюсі) – табиғат, екіншісі –  
адам,  тіршілік,  дүние,  ал  мағынасы,  одан  туатын  ассоциа-
ция  тың:  бұрын  дүниені  жемтікке,  адамды  төбетке  теңеп, 
ақындықты жемтік аңдыған иттің тіршілігіне балау – болмаған 
дүние.
Дулаттың:  Ел  тереңге  сүңгіді,  қармайтұғын  қалмай  тал 
дегенінде  де  заман  қайшылығы  мен  өзен-көлдің  тұңғиығын, 
тереңін  шендестіру  –  астарлап  айтудың  шебер  үлгісі,  ол  – 
экспрессивтік бояуы, беретін ассоциациясы жағынан жаңа об-
раз.
Заман  сырын  ұғуға  тырысқан,  заманмен  ілесе  отырған 
ақындар өз тұсыңда туған жаңа ұғымдарды атауға, жаңа образ-
дарды сол заман түсінігіне сай түрде жасауға ұмтылады. XIX 
ғасыр, әсіресе оның II ширегінен бермен қарайғы кезеңі – қазақ 
жеріне  әлеуметтік-саяси  жаңа  қатынастардың,  шаруашылық- 
тың жаңа түрлерінің айтарлықтай ене бастаған тұсы. Сондықтан 
бұл тұстағы қазақтың әдеби тілінен осы жаңалықтарды атай- 
тын тек соны сөздерді (кірмесі болсын, мағынасы ауысып жаса- 
лған байырғысы болсын) ғана емес, заман көрінісінен алынған 
жаңа тіркестерді де көреміз. Бұл ретте Дулаттың алты батпан 
кір,  саудасы  біткен  сарт,  жалаң  бастанып  ұл  кетті,  пара-
ны  көздеу  сияқты  тіркестерін,  Шортанбайдың  бір  қалаштық 
тиын,  насихат  шашу,  малды  қағаздату,  күймелі  шана  міну, 

203
салдатқа айдау, абақтыда жату сияқты жай тіркестері мен 
образды дүниелерін, Сүйінбайдың кедейдің жалғыз аты, Меке 
дүзін көру, мұжықтың аты деген сөз қисындарын атауға бола-
ды. Бұлардың барлығы – заман көрінісінен алынғандар.
Заманға  ілесіп  отыру  –  дәстүрлі  шарттылықты  бұзу  деген  
сөз,  қалыпты  дүниелерді  (стандарт  пен  штамптарды)  ығыс- 
тырып, жаңа атауларды, жаңа сөз тіркестерін, жаңа поэтикалық 
құралдарды  туғызуға  жол  ашу  деген  сөз.  Демек,  бұл  –  тілге, 
оның  әдеби  түріне  сапалық  белгі  беретін  әрекет.  Осы  про-
цесс XIX ғасырдың орта тұсында батылырақ жүре бастағаны 
байқалады.
Жазба әдеби тілдің дамуындағы заңдылықтардың бірі өзге 
тілдерден  сөз  алу  сипатында  (тәртібінде)  көрінеді.  Ауызша 
дамыған  әдеби  тілдің  лексикалық  қабатында  да  кірме  сөздер 
бар болатын, олардың негізі – халықтың сөйлеу тілінде әбден 
қалыптасқандар болып келеді. Ал XIX ғасырдың орта тұсынан 
бастап, әсіресе Дулат, Шортанбай сияқты қаламгерлер тілінде 
араб-парсы сөздерінің бірқатары жазба әдебиет пен оқу-білім 
арқылы  енген  элементтер  екені  байқалады.  Олардың  ішінде 
әсіресе  мұсылман  дініне,  оқу-білімге  қатыстылары  молырақ 
орын  алған  және  едәуір  бөлігі  халық  тілінде  қалыптасқан 
тұлғасынан гөрі, жазба тілдегі түрінде берілген: ’ақыл, хақын 
жеу, ахирет, ’адил, шафағат, ’аделет, адет беһсмилла, айып, 
уа’да, а’раб, фарсы, а’за, ’алал, ’айбат, ’алам, муһмин, Хұда, 
а’лан, а’заб, руза, харам, ’адлдік, меһр, хисаб, хаһар, Сүбхан, 
Алла,  рұхсат,  кәмирһе,  ’умр,  раббы,  сүннет,  фарз,  ’ибрат, 
а’рип пәндә, әдһәм, а’ сила т.б. (мұнда арабша айн дыбысы ’ 
таңбасымен берілді, бұл дыбыспен келген сөздер қазақ тіліне 
енгенде  ғ  дыбысымен  айтылып  кеткен,  сондықтан  осы  күнгі 
жазуымызда  араб  жазуында  айн  әрпі  бар  кейбір  сөздер  ғ 
арқылы таңбаланып жүр: ғақыл, ғадет, ғаділ, ғаделет, уағда 
т.т.
Грамматикалық  сөз  түрлендіру  мен  сөз  тудыру  жүйесін- 
де әдеби норманың бағыты әлдеқайда айқындалып, принцип- 
терінің тұрақтала түсуі де тіл дамуының сапалық белгілерінен 
саналады.  Бұл  ретте  XIX  ғасырдың  50-60-жылдарында-
гы  қазақтың  ауызша  әдеби  тілі  қазіргі  қазақ  әдеби  тіліне 

204
біртабан жақындай түседі. Сөздің септелуі, тәуелденуі, көптік 
тұлғаларда  түрленуі,  етіс,  рай,  көсемше,  есімше  категория-
ларында  өзгеруі  осы  күнгі  қалпында  тұрақталған,  бұл  сала-
да  варианттылық  жоққа  тән.  Сөз  жасауда  -лық,  -шы,  -ты,-
сы  сияқты  қазақ  тілінің  өз  жұрнақтары  активтену  бағытын 
алған.  Жаңа  ұғымдарды  атауда,  алдымен,  қазақ  тілінің  өз 
мүмкіншілігін пайдалану принциптері ұсталған.
Міне,  осылардың  барлығы  –  қазақтың  байырғы  ауызша 
әдеби  тілі  дамуының  сапалық  жаңа  кезеңін  бастауға  қажет 
алғышарттар  болды.  Бұл  жаңа  бағыт-принциптердің  едәуірі 
сапалық құбылыстар ретінде жазба әдеби тілге тән сипаттар-
ды  білдірді.  Олар  XIX  ғасырдың  60-70-жылдарында  айқын 
көрініп, тарих сахнасына келген қазақтың ұлттық жазба әдеби 
тілінің іргетасын қалап, оның заттық, тілдік-стильдік негіздерін 
жасады.

жүктеу/скачать 2,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: