З.Ж.Садуахасова, Преподаватель кафедры «Уголовно-правовых дисциплин»
Использование специальных знаний сведущих лиц в процессе предварительного рассле-
дования может осуществляться в процессуальных (участие специалиста в производстве следственных
действий, производство экспертизы, допрос эксперта) и непроцессуальных формах (консультативная
помощь, исследования до возбуждения уголовного дела). Сведущее лицо может выступать в трех
формах: в качестве специалиста, принимающего участие в производстве следственного действия;
эксперта, производящего экспертное исследование; лица, обладающего специальными знаниями, не
имеющего определенного процессуального статуса (специалиста или эксперта) по уголовному делу,
но привлекаемого по поручению (либо по просьбе) следователя в качестве консультанта и др.
Актуальным на практике и дискуссионным в специальной литературе является вопрос о
доказательственном значении деятельности специалиста: мнений, заявлений, замечаний, выводов,
консультаций, справок, заключений специалистов.
В казахстанском уголовно-процессуальном законодательстве деятельность специалиста может
найти отражение в различных процессуальных документах.
Действующий уголовно-процессуальный закон предусматривает в некоторых случаях
составление специалистом официального документа в случаях его участия в следственном действии.
134
Так, согласно ч. 2 ст. 264 УПК РК, если образцы для экспертного исследования получены по
поручению следователя врачом или другим специалистом, то он составляет об этом официальный
документ, который подписывается всеми участниками указанного действия и передается следователю
для приобщения к уголовному делу в порядке, установленному ч. 8 ст. 203 УПК РК. Порядок
составления и приобщения официального документа о произведенном предварительном
исследовании объектов в ходе следственного действия аналогичен.
Таким образом, официальный документ может быть составлен специалистом с отражением
хода и результатов следственного действия по вопросам применения специальных познаний, который
далее приобщается к уголовному делу в порядке, предусмотренном ч. 8 ст. 203 УПК РК. За рамками
следственного действия справки по некоторым вопросам, требующим специальных знаний, могут
выдаваться, но только не специалистом (то есть лицом, приглашенным для участия в следственных
или судебных действиях), а соответствующими учреждениями, предприятиями, организациями и
должностными лицами в порядке ч. 2 ст. 125 УПК РК.
В рамках же следственного действия специалист может делать заявления и замечания,
относительно полноты и правильности фиксации хода и результатов, проводившихся с его участием
действий, которые подлежат занесению в протокол; задавать вопросы участникам следственного
действия; обращать внимание участников на обстоятельства, связанные с его действиями при
обнаружении, закреплении и изъятии следов, объектов, предметов, и тем самым давать пояснения по
ходу и характеру, выполняемых им действий.
Анализ ст. 84 УПК РК не дает однозначных оснований утверждать, что специалист имеет право
делать выводы. Между тем его права по исследованию материалов дела, подготовке материалов для
назначения экспертизы, проведению исследований объектов предполагает, что при отражении хода и
результата применения своих специальных знаний ему целесообразно высказать мнение специалиста,
дать необходимые консультации, пояснения по тем или иным специальным вопросам.
Для решения вопроса о том, имеет ли специалист высказывать мнение, делать выводы,
требуется произвести этимологический анализ указанных понятий. Так, «мнение» означает -
суждение, выражающее оценку чего-нибудь, отношение к кому, чему-нибудь, взгляд на что-нибудь
[1]. Термин «вывод» означает «умозаключение, то, что выведено» [2]. Понятие «умозаключение»
обозначается в словаре как «вывод, заключение из каких-нибудь суждений» [3]. В свою очередь
«суждение» означает «мнение, заключение» [4]. Таким образом, из проведенного анализа видно, что
особой разницы в смысловом значении между терминами «мнение» и «вывод» нет. Тем самым
указанное означает, что специалист имеет право на выражение как мнения, так и выводов.
Как справедливо считает А. В. Кудрявцева «…деятельность специалиста основывается на
эмпирическом уровне познания (доказывания) и ограничивается простыми умозаключениями,
которые и составляют разновидность суждений. Деятельность эксперта осуществляется не только на
эмпирическом, но и на теоретическом (логическом) уровне» [5].
Результаты проведенного вне рамок следственного действия предварительного исследования
необходимо закреплять в виде заключений (справок, актов) специальных учреждений, должностных
лиц, которые будут иметь значение доказательств - «иных документов», предусмотренных ст. 123 УПК
РК. Заключения (справки) специальных предварительных исследований полностью охватываются
понятием документов, которые в соответствии со ст. 123 УПК РК признаются доказательствами, если
сведения, изложенные или удостоверенные в них организациями, должностными лицами и
гражданами, имеют значение для уголовного дела. Заключение специалиста по предварительному
исследованию, проведенному вне рамок следственного действия, может быть представлено на
основании ч. 2 ст. 125 УПК РК, согласно которой, «орган, ведущий уголовный процесс, вправе
требовать представления документов и предметов, имеющих значение для дела; требовать
производства ревизий и проверок от уполномоченных органов и должностных лиц».
Используемое в следственной практике предварительное исследование материальных объектов
имело место в основном в результате имевшего место запрета на производство экспертизы до
возбуждения уголовного дела в качестве проверочного способа оснований к возбуждению уголовного
дела. В настоящий момент, когда назначение экспертизы до возбуждения уголовного дела (в случаях,
когда принятие решения о возбуждении уголовного дела невозможно без производства экспертизы)
разрешено, то необходимость в производстве предварительных исследований материальных объектов
для решения вопроса о возбуждении уголовного дела должна отпасть. Тем более, что законодателем
введена процессуальная форма использования специальных познаний в виде предварительных
исследований в рамках следственных действий, например, в ходе осмотра места происшествия,
освидетельствования, получения образцов для экспертного исследования, производство которых в
ходе осмотров (согласно ч. 2 ст. 221 УПК РК) допускается до возбуждения уголовного дела.
Анализ ч. 1 ст. 122 УПК РК позволяет сделать вывод о появлении нового источника до-
казательств в виде протокола - протокол исследования вещественных доказательств, проведенном
135
специалистом в ходе следственного действия. Представляется, что необходимо устранить
тройственность понимания значения результатов исследований, проведенных специалистом в ходе
следственного действия. Так, в одном случае — это официальный документ, составленный
специалистом, и приобщенный к протоколу следственного действия в качестве приложения (ч. 8
ст. 203 УПК РК). В другом случае — в качестве составной части протокола (ч. 2 ст. 84 УПК РК). В
третьем случае — это самостоятельный протокол исследования вещественных доказательств (ч. 1
ст. 122 УПК РК), так как это порождает и различную оценку доказательственного значения указанных
документов. Предлагается остановиться на одном из указанных вариантов, в частности, составной
части протокола следственного действия.
Целесообразно в УПК РК отказаться от запрета на совмещение функций специалиста и эксперта,
представляется рациональным вернуться к предыдущей редакции ч. 2 ст. 96 УПК РК, измененной
Законом РК «О внесении изменений и дополнений в некоторые акты Республики Казахстан по
вопросам борьбы с преступностью» от 5 мая 2000 г.
Литература:
1. Ожегов С. И. Словарь русского языка / Под ред. Н. Ю. Шведовой. - М., 1984. - С. 314.
2. Ожегов С. И. Словарь русского языка / Под ред. Н. Ю. Шведовой. - М., 1984 - С. 99.
3. Ожегов С. И. Словарь русского языка / Под ред. Н. Ю. Шведовой. - М., 1984 - С. 740.
4. Ожегов С. И. Словарь русского языка / Под ред. Н. Ю. Шведовой. - М., 1984 - С. 692.
5. Кудрявцева А. В. Уровни решения задач как основание разграничения компетенции
эксперта и специалиста // Пятьдесят лет кафедре уголовного процесса УрГЮА (СЮИ): Мат-
лы международ. науч.-практ. конф., г. Екатеринбург, 2005г.
Түйіндеме
Мақалада маман қызметінің дәлелдемелік маңызы зерттелген.
Summary
The questions are considered proven importances of activity of the specialist in article.
УДК 343.11
ПРОБЛЕМЫ ПРОЦЕССУАЛЬНОЙ НЕЗАВИСИМОСТИ СУДЬИ В НАДЗОРНОЙ СТАДИИ
УГОЛОВНОГО СУДОПРОИЗВОДСТВА
А.А. Салихова, Т.А. Идрисова, Преподаватель кафедры «Уголовно-правовых дисциплин»
В судебной практике нет единого мнения о том, соответствуют ли Конституции Республики
Казахстан предусмотренные Уголовно-процессуальным кодексом РК полномочия Председателя
Верховного суда РК в части инициирования пересмотра в порядке надзора приговоров и
постановлений судов, вступивших в законную силу.
Для уточнения и оценки названных полномочий необходимо определиться:
с процессуальной функцией суда, от которой зависит соответствующий характер,
содержание прав и обязанностей Председателя Верховного суда РК;
с соотношением функций обвинения и защиты с функцией разрешения дела;
с правилами разрешения противоречий между нормами Общей и Особенной частей закона.
В Концепции правовой политики РК выделена задача осуществления судопроизводства на
основе состязательности и равноправия сторон, заключающаяся в таком построении судебного
разбирательства, при котором функция обвинения отделена от функции защиты и функции решения
дела.
С 11 июля 2001 г. по 30 декабря 2005 г. существовало явное противоречие между нормами
Общей и Особенной частей УПК РК. Не соответствующим процессуально-правовому статусу судьи
являлось дополнение ст. 460 частью 3-1 УПК РК в редакции от 11 июля 2001 г. (исключена законом
РК от 30 декабря 2005 г.), предоставляющее кроме сторон и прокурора право инициирования
надзорного производства самим судьям, в том числе Председателю Верховного суда РК (по жалобам
участников процесса).
Данной нормой допускалось смешение функции суда и сторон обвинения и защиты. На-
рушался важный постулат демократического и правового государства в области отправления
уголовного правосудия. Он сформулирован в ч. 2 ст. 57 УПК РК: «Всякое уголовное дело может быть
рассмотрено только законным, независимым, компетентным и беспристрастным составом суда, что
136
обеспечивается соблюдением установленных настоящим Кодексом правил… отделения функции
разрешения дела от функции обвинения и защиты».
Право на внесение надзорного представления Председателем Верховного суда РК прямо
противоречит:
пункту 3 нормативного постановления Верховного суда Республики Казахстан от 14 мая
1998 г. № 1 «О некоторых вопросах применения законодательства о судебной власти в
Республике Казахстан», который гласит: «Высказывание судьей в какой-либо форме
предварительных суждений по делу, находящемуся в его производстве, недопустимо»;
пункту 4 названного постановления: «Под вмешательством в деятельность суда следует
понимать любые формы воздействия на судью в целях воспрепятствования осуществлению
им объективного и беспристрастного правосудия по конкретному делу. К таким видам
вмешательства, в частности, могут быть отнесены прямое указание или косвенная просьба со
стороны того или иного лица о принятии решения в пользу конкретной стороны судебного
процесса, умышленное создание условий, при которых судья вынужден принять
определенное решение».
Согласно ч. 11 ст. 467 УПК РК при направлении дела на новое рассмотрение суд надзорной
инстанции не вправе предрешать вопросы о доказанности или недоказанности обвинения; о
достоверности или недостоверности того или иного доказательства и о преимуществе одних
доказательств перед другими; о применении судами первой инстанции того или иного уголовного
закона и о мере наказания, а также предрешать выводы, которые могут быть сделаны судом.
Данное императивное предписание закона распространяется и на надзорные представления
Председателя Верховного суда РК.
Но Председатель Верховного суда РК, как судья, не может быть независимым и беспри-
страстным, предварительно выражая внесением представления свое мнение по разрешению
уголовного дела. Кроме того, в данной ситуации не отделяются друг от друга функция разрешения
дела и функции обвинения и защиты, а наоборот - Председатель Верховного суда РК может
осуществлять как функцию уголовного преследования (обвинения), так функцию защиты.
Часть 3-1 ст. 460 УПК РК как норма Особенной части закона, включавшая суд в число
субъектов надзорного обжалования, изначально не соответствовала началам состязательности и
равноправия сторон обвинения и защиты по уголовным делам (ст. 23 УПК РК).
При конструировании норм Особенной части уголовно-процессуального закона следует строго
придерживаться принципа состязательности сторон и равноправия сторон обвинения и защиты,
согласно которому уголовное преследование, защита и разрешение дела судом отделены друг от
друга и осуществляются различными органами и должностными лицами (ч. 2 ст. 23 УПК РК), суд не
является органом уголовного преследования, не выступает на стороне обвинения или защиты и не
выражает каких бы то ни было интересов, помимо интересов права (ч. 5 ст. 23 УПК РК).
Противоречие между нормами Особенной части (ч. 3-1 ст. 460 УПК РК) и Общей части (чч. 2 и
5 ст. 23, ч. 2 ст. 57 УПК РК) должно разрешаться по правилу общей теории права о приоритетности и
доминантности предписаний Общей части закона, первичности принципов уголовного процесса, что
также подтверждается анализом положений ст. 9 УПК РК.
В этой связи возникают обоснованные сомнения в конституционности правоприменительной
практики в период с 11 июля 2001 г. по 30 декабря 2005 г. на основании ч. 3-1 ст. 460 УПК РК,
ущемляющей основные права и свободы одной из сторон в уголовном судопроизводстве.
Даже после исключения из закона ч. 3-1 ст. 460 УПК РК у Председателя Верховного суда РК
остаются предусмотренные законом полномочия влиять на ход и исход дела по своему усмотрению.
Предварительное рассмотрение надзорной жалобы тремя судьями из пяти в составе надзорной
коллегии, возбудившими надзорное производство по пересмотру обжалуемого решения по делу,
заведомо в силу большинства голосов предрешает выводы надзорной инстанции (ст. 463 УПК РК в
редакции от 30 декабря 2005 г.; п. 18 постановления Пленума Верховного суда РК от 28 апреля 2000г.
№ 2 «О порядке производства по уголовным делам в надзорной инстанции»).
Судьи надзорной коллегии Верховного суда РК находятся в прямой служебной зависимости от
Председателя Верховного суда РК, который возглавляет надзорную коллегию, рекомендует судей в
состав надзорной коллегии (п. 2 ч. 1 ст. 20, ст. ст. 21, 22 конституционного закона РК от 25 декабря
2000 г. «О судебной системе и статусе судей РК»), определяет персональный состав (пять судей
Верховного суда РК) надзорной коллегии для рассмотрения конкретных уголовных дел.
Председатель Верховного суда РК согласно конституционному закону РК от 25 декабря 2000 г.
«О судебной системе и статусе судей РК» обладает единоличными организационными полномочиями,
связанными с подбором и расстановкой кадров, привлечением судей к дисциплинарной
ответственности, и в этой связи он может прямо или косвенно влиять на их процессуальную
независимость, формирование мнения вопреки внутреннему убеждению и совести (ст. 25 УПК РК).
137
Тем самым законом созданы благоприятные условия для предрешения Председателем
Верховного суда РК выводов, к которым могут прийти судьи надзорной коллегии в совещательной
комнате (ст. ст. 370, 373 и ч. 6 ст. 467 УПК РК).
В соответствии со ст. 9 УПК РК имеющееся противоречие между принципами Общей части и
нормами Особенной части УПК РК является существенным и должно влечь недействительность
решений надзорной коллегии Верховного суда РК, принятых на основании представлений
Председателя Верховного суда РК, в которых он выражает свое несогласие со вступившим в законную
силу приговором и судебным постановлением на основании жалоб участников процесса.
Данный вывод подтверждается и тем, что согласно презумпции невиновности в силу ч. 3
ст. 19 УПК РК в пользу подсудимого должны разрешаться сомнения, возникающие при применении
уголовно-процессуального закона.
На основании изложенного возникает проблема соответствия Конституции Республики Казахстан:
ч. 3 ст. 460 — прим. (в редакции УПК РК от 11 июля 2001 г.) о праве Председателя
Верховного суда РК на внесение представлений в порядке надзора на приговоры и судебные
постановления, вступившие в законную силу;
ч. 3 ст. 458 УПК РК (в редакции от 30 декабря 2005 г.) относительно инициации
Председателем Верховного суда РК пересмотра постановлений надзорной коллегии
Верховного суда РК на пленарном заседании Верховного суда РК[1].
Для разрешения проблемы процессуальной независимости судьи в надзорной инстанции
уголовного судопроизводства необходимо привести в соответствие с предписаниями Общей части УПК
РК нормы, регулирующие порядок инициации надзорного производства. Кроме того, принимая во
внимание высокий статус судьи и его назначение на должность Указом Президента РК, целесообразно
сократить организационно-процессуальные полномочия председателя суда, ограничить его
пребывание в должности одним сроком с оставлением судьей в том же суде. Выдвижение кандидата
на должность председателя суда всех уровней должно проводиться самими судьями
соответствующего звена при условии тайного голосования. Для судей важно создать систему
реальных привилегий после их отставки, в том числе достойное пенсионное содержание.
Одновременно для повышения ответственности судей перед законом необходимо исключить все
привилегии от уголовного преследования, усилить уголовно-правовые и иные санкции за
совершаемые ими должностные и коррупционные преступления, в том числе лишение всего
социального пакета привилегий.
Литература:
1. Ахпанов А. Н. Проблемы независимости судьи в надзорной стадии : Автореф. дис. … доктор.
юрид. наук. Караганда 2006г.- С 19.
Түйіндеме
Мақалада қадағалау сатысында істі жүргізу түрінде болатын соттардың конститутциялық
дербестігі қағидасына қайшы келетін қылмыстық-процессуалдық заңнамасы нормасына талдау
жүргізіледі.
Summary
In article on example of the stage control production is conducted analysis of the rates criminal-
process legislation, falling into contradiction with constitutional principle of independence to judges.
ӘОК 343.271
ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ АҚШАЛАЙ ЖАЗАНЫ ЖАУАПКЕРШІЛІК РЕТІНДЕ
ҚАРАСТЫРУДЫҢ КЕЙБІР МӘСЕЛЕЛЕРІ
Т.А. Идрисова, «Қылмыстық құқық пәндері» кафедрасының оқытушысы
Мемлекетіміз әрқашанда қоғамның дұрыс дамуы мен қауіпісіздігін қамтамасыз етуді көздеп
отырады. Дегенмен, әлі де қоғам қылмыстан арылған емес. Осыған орай, қоғамдағы орын алатын
қылымыспен күресудің заңды тұрғыда жасалатын тиімді жолдарын қарастыру қажет. Осы жөнінде ел
басы - Н. Ә. Назарбаев 2007 жылғы Қазақстан Халқына Жолдауында былай деген: «...құқық қорғау
мен басқа мемлекеттік органдардың құқық тәртібін қамтамасыз ету саласындағы ұйымдық және
заңнамалық шараларын жетілдіру жөніндегі іс қимылын үйлестіруді күшейту керек[1]. Сондықтан,
қоғамда қылмыспен күресетін барлық органдардың қызметін жетілдіру қажет.
138
Қазіргі кезеңде заңдылықты нығайту, экономикалық және қоғамдық қатынастарды дамыту ең
негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Қылмыспен күрес жолында құқық қорғау органдарының
қызметкерлері - тергеушілер, анықтаушылар заңдылықты бұлжытпай орындау үшін Қылмыстық іс
жүргізу кодексін басшылыққа ала отырып, жұмыс жүргізулері тиіс.
Мемлекеттік және құқық қорғау органдарының қызметкерлері бұқара халықтың, еңбек
ұжымдары мен қоғамдық ұйымдардың қолдауы мен көмегіне сүйене отырып, адам мен азаматтардың,
жеке және заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін; қоғамдық тәртіп
пен қауіпсіздікті; қоршаған ортаны; Қазақстан Республикасының конституциялық құрылысы мен
аумақтық тұтастығын; қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін; бейбітшілік пен адамзат
қауіпсіздігін қорғау жолында қылмыстың алдын алу шараларын жүзеге асырулары тиіс.
Алдын ала тергеу жүргізу органдары, прокурорлар мен соттар қылмыстық іс жүргізу шараларын
жүзеге асыру арқылы өздерінің алдарында тұрған міндеттерін орындайды. Қылмыстық іс жүргізу
шараларының бірі - мәжбүрлеу шаралары алдын ала тергеуді жүзеге асыруға көмектеседі. Ол
мемлекеттің қылмыспен күресуге, әшкерелеуге және алдын алуға бағытталған күшті құрал -
арсеналының бірі. Мәжбүрлеу шаралары сезіктінің немесе айыпталушының тергеуден, не болмаса
соттан бойтасалап кетуінен сақтайды. Мемлекет, сонымен қатар, қылмыстық іс жүргізудің басқа да қа-
тысушыларына (жәбірленуші, куә, жеке кепіл беруші, кәмелетке толмағанды өз қарауына алған тұлға
т. б.) қатысты шараларды қарастырған. Оның бірі ақшалай жаза. Ол өздерінің іс жүргізулік міндеттерін
орындамаған немесе дұрыс орындамаған қылмыстық іс жүргізудің басқа да қатысушыларына қатысты
қолданылады.
Ақшалай жаза- алдын ала тергеудің алдында тұрған міндеттерінің толық және тиімді
орындалуын қамтамасыз ететін тәсілдерінің бірі. Алайда, зерттеулердің нәтижелеріне сүйенсек,
ақшалай жаза ҚР ҚІЖ заңнамасында кеңінен қолданылатын тиімді амалы ретінде көрініс таппайды.
Неліктен? Тиімді амал ретінде көрініс табу үшін не қажет? Қалай орындалуы керек? Орындау тәсілі
қалай жүргізілуі керек? Осы секілді сұрақтар өте көп. Біздің пікірімізше, ақшалай жазаны түпкілікті
зерттеу үшін, алдымен оны жеке институт ретінде қарастыруымыз қажет.
ҚР ҚІЖ заңнамасы ақшалай жазаны өзге де мәжбүрлеу шарасына жатқызған (ҚР ҚІЖК 19-
тарау), ал З. Ф. Ковриганың пікірінше ол - қамтамасыз ету амалдарының бір түрі[2]. Ал, орын алған
құқық бұзушылық үшін ақшалай жаза - жауапкершілік. Осы бойынша, З. З. Зинатуллин ақшалай жаза-
ны негативтік қылмыстық іс жүргізушілік жауапкершілігі қатарына жатқызады[3]. Осы бағытта
ойымызды өрбіте келе, мәжбүрлеу мен жауапкершіліктің өзара байланыстылығын қарастырайық,
жауапкершіліктің «табиғатын» талдайық.
Қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеу мен жауапкершілік өз беттерінше бір күрделі құқықтық
құбылыс болып табылады. Дегенмен, оларсыз алдын ала тергеудің алдына қойылған міндеттерді
шешу мүмкін емес[4].
Қылмыстық іс жүргізудегі мәжбүрлеу шараларының үлкен тәрбиелік мәні бар. Процессуалдық
мәжбүрлеу шараларын тәжірибеде қолдану мүмкіндігінің болуы, іс жүргізуге қатысушылардың
өздеріне жүктелген міндеттерді орындамауы немесе дұрыс орындамауы жолындағы басты тежеуші
факторы болып табылады. Сонымен қатар, осындай шараларды заңды, негізді, әділ қолдану, жасалған
заңсыз әрекет үшін міндетті түрде белгілі бір жауапкершіліктің болатындығын көрсетеді және ол,
жасалған қылмыстарды әшкерелейтін мемлекеттің жеткілікті құрал -арсеналының бар екендігін
жарқын безендіреді. Осының барлығы азаматтардың мінез -құлқын дұрыстауға, санасына, ерік -
жігеріне дұрыс әсер береді. Өздерінің заңсыз әрекеттеріне сын беруге, бағалауға, мемлекетпен
қойылған тәртіп пен талаптарға мойынсынуға бағыттайды. Ал, алдын ала тергеудің міндеттерін толық
орындалуына қылмыстық іс жүргізушілік жауапкершілігі сияқты, құқық қамтамасыз ету құралы әсер
береді. З. З. Зинатуллин қылмыстық іс жүргізушілік жауапкершілігін екі аспектіде қарастырады;
позитивтік және негативтік.
Позитив - бұл, «оң» деген мағынаны береді[5]. Позитивтік қылмыстық іс жүргізулік
жауапкершілігінің алдын ала тергеу үшін өзіндік бір құндылығы бар. Ол, мүдделі азаматтар үшін
маңызды болып табылатын тергеуші әрекетінің дұрыстығы қоғам үшін маңызды екендігін тереңірек
ұғындырады. Тергеуші әрқашанда заң негізінде, өзіне тәуелді азаматтардың Конституциялық
құқықтарына нұқсан келтіретін шешімдер қабылдайды. Сондықтан, ол өз шешімінің азаматтар
алдында маңыздылығын жете түсініп, жоғары жауапкершілікпен қарап, өз міндеттерін толық атқарып
қылмыстық іс бойынша әділдікке жетудің ең тиімді жолы екендігін көрсетеді. Яғни, позитивтік
қылмыстық іс жүргізулік жауапкершілігі дегеніміз, бұл лауазымды тұлғалардың өз қызметін атқару
кезінде жіберген іс жүргізулік қателіктері мен заңсыз әрекеттері үшін жауапкершіліктері (қылмыстық,
тәртіптік) болып табылады.
Негативтік қылмыстық іс жүргізулік жауапкершілігінің қажеттілігі, қылмыстық іс жүргізудің
қандай да бір болмасын қатысушылары өздерінің іс жүргізулік міндеттерін орындамауы салдарынан
туындайды. Негатив - «жағымсыз» деген мағынаны береді. Оның маңызы - өз міндетін орындамаған
139
құқық бұзушыға әсер ету тәсілімен айқындалады. Осының әсерінен құқық бұзушыға заңдық
міндеттеме қойылады: сотталуы, белгілі - бір құқығынан айырылуы немесе ақшалай жазаға тартылуы.
Осы айтылғанның негізінде, мына жағдай едәур көңіл бөлуді талап етеді. Яғни, негативтік қылмыстық
іс жүргізулік жауапкершілігімен жазалануы, азаматтардың іс жүргізулік міндеттерін дұрыс және толық
орындалуына тәуелділігін білдіреді. Міне, осыдан бірінші кезекте, тергеу органына шақыртылған
азаматтың келмеуі нәтижесінде, оның мәжбүрлеп жеткізілуі, жеңіл бұлтартпау шарасының бұлтартпау
шарасының ауыр түріне ауыстырылуы, өздерінің іс жүргізулік міндеттерін дұрыс орындамаған
аудармашыға, маманға, куәға, жеке кепіл берушіге, сарапшыға қолданылатын ақшалай жаза
мәселелерін сотқа ұсыну тәсілін регламенттеп, оның әлеуметтік маңыздылығын бағалау қажет.
Сонымен, негативтік қылмыстық іс жүргізулік жауапкершілігі - қылмыстық іс жүргізуге
қатысушылардың, өздеріне жүктелген іс жүргізулік міндеттерін орындамауы немесе дұрыс
орындамауы салдарынан келген құқық бұзушылық үшін қолданылатын жаза. Алайда, қылмыстық іс
жүргізу заңнамасы қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың өз міндеттерін орындамағаны үшін бір
ғана жазаны қарастырған - ол ақшалай жаза. Бірақ, негативтік іс жүргізулік жауапкершілігі - бұл, тек
қана ақшалай жаза деген тұжырымға жол беруге болмайды. Процессуалист ғалымдардың пікірінше,
тергеушінің заңсыз шығарған қаулыларын прокурордың бұзуы, оны тергеуден босатуын да негативтік
іс жүргізулік жауапкершілігіне жатқызамыз. Ал, осыған ұқсас тергеушінің әрекетінде құқық бұзушылық
белгілерінің болмағанымен прокурордың нұсқауын, тапсырмасын орындамағаны үшін жауапкершілікті
негативті іс жүргізулік жауапкершілігіне жатқызбаймыз[6].
Сонымен, іс жүргізулік жауапкершілік - бұл, қылмыстық іс жүргізу барысында іс жүргізуге
қатысушылардың, не болмаса басқа да қатысушыларының өздерінің іс жүргізулік міндеттерін
орындамағаны немесе дұрыс орындамағаны үшін жазалануы.
Кез-келген құқықтық норма өздерінің үшмүшелік құрылымдық элементтерімен белгілі: гипотеза,
диспозиция, санкция. Осы құрылымдық элементтерді қылмыстық іс жүргізу кодексінде табаламызба?
Ал, ақшалай жазаны санкцияның бір түрі ретінде қарастыруға болад ма? Осыны талдайық.
Қылмыстық іс жүргізуде гипотеза - бұл, құқықтық нормадағы белгілі бір ережелердің
орындалуын қамтамасыз ететін шарт. Бұған кодексте көрсетілген бап атауларын жатқызуға болады.
Қылмыстық іс жүргізу нормасының диспозициясы - бұл, қылмыстық іс жүргізу субъектісінің
немесе субъектілерінің құқықтық тәртібін қамтитын шарт болып табылады. Мысалыға, ҚІЖК 206-
бабын алатын болсақ, бұл норма қылмыс жасады деп айыптау үшін негіз беретін жеткілікті дәлел-
демелер болған кезде, тергеушіні адамды айыпталушы ретінде жауапқа тарту туралы дәлелді қаулы
шығаруға ұйғарады.
Санкция — бұл, диспозиция нормасын орындамауы немесе дұрыс орындамауы салдарынан
келетін құқық бұзушылықтың нәтижесіне нұсқауы, қандай жауапкершілік келетіндігін көрсетуі. Оған
субъектілердің де (тергеуші, анықтаушы) құқық бұзған әрекеттері кіреді.
Қылмыстық іс жүргізу кодексімен санкцияның келесі түрлері анықталған:
1.
Іс жүргізулік мәжбүрлеу шаралары (мәжбүрлеп әкелу ҚІЖК 158-б.).
2.
Іс жүргізулік айыппұл шаралары. Ол айыппұл салу, ақшалай жазаға тарту немесе кепіл
ретінде енгізілген ақшаны, не болмаса мүлікті мемлекет меншігіне айналдыруды көздейді (ҚІЖК 148,
160).
3.
Іс жүргізуді жандандыру шаралары. Ол, қабылданған іс жүргізулік шешімді бұзуды;
өзгертуді; істі қосымша тергеуге жіберуді немесе жаңа соттық талқылауды ашуды көздейді.
4.
Іс жүргізулік ескерту шаралары. Ол, судьяға, прокурорға, тергеуші мен анықтаушыға,
аудармашыға, маманға, сарапшыға, қорғаушыға, өкілге, сот отырысы хатшысы мен сот приставына
қарсылық білдіруді көздейді (ҚІЖК 90-96-б.); қылмыстық іске қатысудан босату туралы өтініштер, қыл-
мыстық іске қатысудан шеттету(ҚІЖК 89, 97-б.); прокурордың қылмыстық істі бір органнан алып
екінші алдын ала тергеуді жүргізетін органға беруі, сонымен қатар, бір тергеушіден алып екінші
тергеушіге беруі, прокурордың қылмыстық істі тергеу барысында жасаған заңсыз әрекеттері үшін
анықтаушыны немесе тергеушіні тергеуден шеттетуі.
Ақшалай жаза - қылмыстық іс жүргізудің басқа да қатысушыларының өздеріне жүктелген іс
жүргізулік міндеттерін орындамағаны немесе дұрыс орындамағаны үшін қолданылатын материалдық
жауапкершілігі (ҚР ҚІЖК 160-б.)
Сонымен, біздің пікірімізше, қылмыстық заңнамамен өзге де мәжбүрлеу шаралары қатарына
жатқызылған ақшалай жазаны жауапкершілік ретінде қарастыруымыз негізді деп есептейміз. Бұл
ақшалай жазаның жаңа көкжиектерін ашуына сөзсіз септігін тигізеді. Сонымен қатар, «Ақшалай жаза»
тақырыбына қатысты зерттеуімізді осы бағытта әрмен қарай жүргізуіміздің басты объектісі болып
табылатындығы айдан ашық болып отыр.
Достарыңызбен бөлісу: |