ӘОЖ 884.83.6.
ЭПИКАЛЫҚ ШЫҒАРМАДАҒЫ МЕКЕНШАҚ ЖӘНЕ
ЭПИКАЛЫҚ РАКУРС
Қ. ӘБІЛҒАЗЫ
докторант
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Аннотация
Роман жанры ҿзінің даму белестерінде қоғамдағы ҿзекті, терең
мҽселелерді кең арнада суреттеуімен ерекшеленеді. Қазақ ҽдебиеті
тарихында роман жанры ҿркендеген XX ғасырдың алғашқы
кезеңінен-ақ, қоғамдық-ҽлеуметтік ҿмірдің шынайы суретін
беруімен, кейіпкерлердің алуан жүйесін қалыптастыруымен роман
алдыңғы лекке шықты. Мақалада эпикалық шығармадағы мекеншақ
пен эпикалық ракурс мҽселелері талданып, олардың кҿркем
туындыдағы, оның ішінде романдағы мүмкіндіктері айқындалып,
мҽтін бойынша негізгі сипаттары ашылады.
Түйін сӛздер: роман, эпика, ракурс, мекеншақ, ұстаным, жанр,
баяндау
XX ғасырдағы қазақ ҽдебиеті алмағайып күрделі кезеңнің
кҿркем шежіресіндей болды. Бұл дҽуір ҽдебиеті ұзақ жылдар бойы ҿз
кезеңінің саяси-идеологиялық талаптарына байланыста біржақты
зерттеліп келді. Соның ішінде жанр түрлеріне қатысты алуан түрлі
пікір, кҿзқарастар орын алды. Ҽдебиеттің даму кезеңінде басқа
жанрлармен бірге, роман жанры да қызу айтыстарға ҿзек болды.
Мҽселен, «Қазір роман жанры барлық ҽдебиетте ҿзінің жетекшілік
рҿлін айқын байқатып отыр. Бұл жанрдың енді басымдық алуы басқа
жанрларға қарағанда эпикалық түрдің қолайлығынан болса керек» [1,
8]. Роман жанры ҽрине, бірден дербес жанрдың биігіне кҿтерілген
жоқ. XIX ғасырда Белинский ҿзінің «Поэзияны тегіне жҽне түріне
қарай бҿлу» деген мақаласында поэзияны лирика, драма, эпика деп
үшке жіктеп, ҽрқайсысына тиісті анықтамалар береді. Бұл кезде
роман жанры эпиканың бір саласы ретінде бҿліне бастаған еді. Бұл
жҿнінде зерттеуші Е.Лизунова: «Дұрысында адам ҿмірін, оның
тірлігін кең қамтыған бүгінгі күн тақырыбын қай дҽстүрде, кҿркем
ҿнердің қандай тҽсілімен жан-жақты пайдалану керек – романның
жанр ретіндегі орны мен қоғамдық маңызы осы сұраудан
сабақталмақ»,-деп жанрдың мҽнін айқындап береді [2, 14].
Ҽ.Бҿкейхановтың «Роман деген не?», «Роман бҽйгесі»,
А.Байтұрсыновтың «Ҽдебиет танытқыш», Қ.Жұмалиевтің «Ҽдебиет
теориясы», Е.Исмайыловтың «Ҽдебиет теориясы мҽселелері»,
315
Б. Шалабаевтың «Қазақ романының тууы мен қалыптасу тарихы»,
Р. Бердібаевтың «Қазақ тарихи романы», «Роман жҽне заман»,
М.Хасеновтің «Ұнамды образ жҽне типтендіру», Ш.Елеукеновтің
«Казахский роман и современность», «От фольклора до романа-
эпопеи», М.Атымовтың «Идея жҽне композиция», «Қазіргі қазақ
романдарындағы сюжет пен композиция мҽселесі», З. Ахметовтің
«Поэтика эпопеи «Путь Абая» в свете истории ее создания»,
Т. Сыдықовтың «Қазақ тарихи романы», «Қазақ тарихи романының
кҿркемдік тіні», Ж. Дҽдебаевтың «Ҿмір шындығы жҽне кҿркемдік
шешім», «Жазушы еңбегі», З. Бисенғалидің «ХХ ғасыр басындағы
қазақ романы», М.Хамзиннің «60–80-жылдардағы қазақ романы
(стиль жҽне типология мҽселелері)», «Қазіргі қазақ романы»,
Т.Рахымжановтың «Романның кҿркемдік ҽлемі», Б. Майтановтың
«Қазақ романы жҽне психологиялық талдау», Г. Пірҽлиеваның
«Кҿркем прозадағы психологизмнің кейбір мҽселелері (Түс кҿру,
бейвервалды ишараттар, заттық ҽлем)», Ж. Жарылғаповтың «Қазақ
прозасы: ағымдар мен ҽдістер» жҽне т.б. еңбектерде қазақ
романының ҿзекті мҽселелері қарастырылды.
Роман жанры ҿзінің даму белестерінде қоғамдағы ҿзекті, терең
мҽселелерді кең арнада суреттеуімен ерекшеленеді. Қазақ ҽдебиеті
тарихында роман жанры ҿркендеген XX ғасырдың алғашқы
кезеңінен-ақ, қоғамдық-ҽлеуметтік ҿмірдің шынайы суретін
беруімен, кейіпкерлердің алуан жүйесін қалыптастыруымен роман
алдыңғы лекке шықты. Зерттеуші Ш. Елеукенов «Ҽдебиет жҽне ұлт
тағдыры» еңбегінде: «Роман жанрының қыр-сырлары кҿп. Ол замана
жаңарған сайын жаңаланып, түлеп отырмақ. Ж. Аймауытовтың
«Қартқожа», «Ақбілек», С. Ерубаевтың «Менің құрдастарым»,
С.Мұқановтың «Жұмбақ жалау» романдарында бас қаһармандардың
жаратылыс бітімінде, бүкіл болмысында тҿңкерісшіл романтикаға
бҿленген қайрат-жігер, ҿршіл рух бар. Мұнда атқан таңның ашық
бояуы, қуаныш ҽсері басым. Осының бҽріне кҿрік беріп тұрған
бостандық аталатын қасиетті сезім еді»,-дейді [3, 210].
Эпикалық туындыда ҿмір шындығын кҿрсететін оқиғалар мен
ҽлеуметтік мҽселелер, жеке адамдар тағдыры кең суреттеледі. Автор
роман оқиғасын дҽлелді, кҿркем баяндай келе, шығармаға ҿзек
болатын ҽрекеттерді, кейіпкерлер арақатынасын нанымды кҿрсетуге
күш салады. Мекеншақ – уақыттық жҽне мезгілдік қатынастың заңды
байланысы. Бұл ұғымды ең алғаш ғалым А.Ухтомский ҿзінің
физиологиялық тұрғыдағы зерттеу еңбектеріне енгізді де, ҽрі қарай
М. Бахтин
гуманитарлық аяда кеңірек зерделеу нысанына
айналдырды. Мекеншақ ҽдебиетте маңызды жанрлық сипатқа ие.
Турасын айтқанда жанр мен жанрлық түр ең алдымен хронотопта
анықталады. Оның ішінде ҽдебиетте уақыт жетекші мҽн иеленеді.
Хронотоп пішіндік-мазмұндық категория ретінде адам тұлғасын да
316
айқындайды, тіпті адам анағұрлым уақыттық мҽн иеленеді. Ҽрине,
нақты тарихи мекеншақтың кҿрінісі ҽдебиетте игерілуі қиынырақ.
Тек ҽдебиетте игерілуге тиісті, тарихи тұрғыда қолжетімді белгілі
нақты хронотоптың кҿркемдік бейнесі ғана игерілді, осылайша,
тарихи-ҽдеби үдерістің аясына енетін нақты мекеншақ үнемі ҽр
тарапты жүріп отырды. Орыс зерттеушісі М.Бахтин романдағы
мекеншақ түрлерін монографиялық деңгейде қарастыруымен, бұл
ұғымның мағынасын тереңдетті. Ал, тарихшылардың ішінде бұл
категорияны Арон Гуревич қолданған. Мекеншақ ұғымы ендеше
кҿптеген ғылымдар жүйесіне ортақ болып келеді. Мұның басты
себебі – ғылым саралауының басты негізі – адам, оның ғұмыры,
ҽрекеті, жай-күйі.
Ҽдеби туындының басты компонеттерінің маңызы қандай болса,
уақыт пен кеңістіктің мҽні де сондай терең. Олар адам ҿмірімен,
оның жан-дүниесімен тығыз байланысты. Соның ішінде уақыт
ҽсіресе, адамның ҿмірімен, кемелденуімен, белгілі бір ҽрекеттерінің
орындалуымен кҿрініп отырады. «Уақыт-емші» деген халық сҿзін
еске алсақ, уақыт жылжуымен, адам ҿмірінің де белгілі кезеңдерге
ҿтуі жүзеге асып отырады да, адам санасында сол атқарған іс-
ҽрекеттерінің ең бір маңыздысы есте қалады. Сол арқылы адам
ҿткеніне баға береді, мҽнді тұстарын еске алып, кҿңілін демдеп
отырады.
Шығармадағы қандай да болмасын
баяндау тҽсілі эпикалық ракурс пен эпикалық қашықтықты
анықтайды. Эпикалық ракурс – автордың оқиғаларды бейнелеудегі
ҿзін-ҿзі кҿрсетуі. Кҿркем уақыт – сюжет пен фабулаға қатарласа
жүретін ұғым. Сюжеттік уақыт дегеніміз – уақыттың нақты
сҽттерінің шығармада автордың суреттеуімен белгілі бір тҽртіппен
орналасуы. Автор сюжеттік уақытты түрліше ұйымдастырады. Кей
кезде оқиға барысында ҿткенге қайта оралудың қажеттігі немесе
кҿркем уақыт ішінде оқиғаның ҿтуінің бҽсеңдеуі кездесіп отырады.
Осыған
байланысты
ҽңгімелеушінің
белгілі
бір
түрі
қалыптасады. Ҽңгімелеуші оқиғаларды жай сырттай бақылаушы
түрінде болуы не жай баяндамай, оқиғаға қызу араласуы мүмкін.
Осыған байланысты сҿйлеудің белгілі бір түрі қалыптасады.
Мысалы, автор жай бақылаушы ретіндегі суреттеу түрін таңдаса,
ҽңгімелеуші автор ҽңгімелеу түрін таңдайды. Сҿйтіп, эпикалық
ракурс шығарманың композициялық-тілдік жүйесінің құрылымдық
тұлғасын қалыптастырады. Эпикалық қашықтық - ҽңгімелеуші –
автордың шығармадағы баяндалып жатқан оқиғалардан белгілі бір
мезгілдік немесе кеңістік ара қашықтықта орналасуы. Оған белгілі
бір баяндау формасы аясында ҿзгерістер енгізіліп, түрлендіріледі.
Кеңістік ара қашықтық оқиғаның тұтастай немесе даралай тұрғыда
алып кҿрсетуден байқалады. Ол үш түрлі болуы мүмкін:
шығармадағы
оқиғаның
баяндау
кезімен
сҽйкес
келмеуі,
317
шығармадағы оқиғаның баяндау сҽтімен сҽйкес келуі жҽне олардың
аралығында мезгілдік қатынастың мүлде болмауы.
Оқиғаның баяндау кезімен сҽйкес келмеуі оқиға баяндаудан
бұрын ҿткен жағдайда орын алады. Мұны мезгілдің шектелуі дейді.
Бұл шектелу ҽр түрлі болып, ҽңгімеленетін оқиғаның мезгілден тыс
сипат алуына дейінгі аралықта ҿзгеруі де мүмкін. Баяндау уақыты
мен шығармадағы оқиға уақытының сҽйкес келуіне негізделетін
ҽңгімелеу формасы бірізділік сипатқа ие. Ол қысқа мезгіл
аралығындағы жайттарды баяндайды. «Мҽтіндегі оқиға деп –
кейіпкердің семантикалық шеңберін ауыстыруын айтамыз. Егер бір
семантикалық шеңберден екіншісіне ҿтпесе, оқиға болмайды. Бұл
қимыл-қозғалыс оқиғаға айналу үшін, ҿзінің тұрғылықты жеріне
жету керек. Оған жетер жолдағы шағын оқиғалар жүйемен дамыса,
сюжетке айналады» [4, 140]. Сондықтан сюжет табиғаты оқиғамен
тығыз байланысты. Ал, кҿркемдік кеңістік ұғымы сюжетпен тығыз
байланысты. Оқиғаның ең кішкене бҿлшегіне дейін сюжетті құруға
қатысады. Мұны орыс зерттеушісі А.Н. Веселовский мотив деп
атаған. Мотив – белгілі бір оқиғаның тұтастығына қатысты
баяндаудағы бҿлінбейтін, кішкене бҿлшек. Мотивте екі бірлік – сҿз
жҽне идеялық мазмұн ерекше мҽнге ие. Ол кҿркем шығармада
баяндалатын оқиғадағы басты мҽселені, сипатты айқындайды. Яғни,
оқиғаның
себебі,
оған
қатысушылар,
кейіпкерлердің
ҽрекет-мінездерінің кҿрінуі, олардың ҿту кеңістігі, ҿрбуі, шығарма
тілі – осының бҽрі белгілі бір сарынның сипатын анықтайды.
Кҿркем шығармадағы мезгілдік қатынастар ҽңгімеленудің
түрленуіне негіз болады. Олар ірі, орта жҽне жалпы тұрғыда беріледі.
Ҽңгімелеу ірі, орташа түрде алынса, мезгілдік шектелу дҽрежесі
түрліше болады. Жалпы түрде алынса, мезгілдің шектелуі жоғары
дҽрежеге жетеді де, оқиға мен баяндау уақыты бір-бірімен сҽйкесіп
жатады. Сондықтан ҽңгімелеуші оқиғалардан алыс тұрған сайын,
оларды атап, түстеуге мҽжбүр болады. Ірі тұрғыда ҽңгімелеу мен
суреттеу деген сҿз – болмысты жақын қашықтықтан шектеулі
кеңістік пен бейнелеу дегенді білдіреді. Жақын қашықтық шағын
аумақта болған жайды толықтырып, тҽптіштей суреттеуге
кҿмектеседі. Орта тұрғыдан баяндауда ҽңгімелеуші оқиғадан едҽуір
қашықтықта орналасады, сондықтан ол біршама үлкен аумақты
қамтиды. Баяндаудың ҿз алдына бҿлек түрі ретіндегі суреттеуде
оқиға жақын қашықтықтан алынады.
Ҽңгімелеуде белгілі дҽрежеде эпикалық қашықтық сақталады.
Неғұрлым оқиға алыстаған сайын, мезгіл шектеулігіне сай ол
толықтай алынбай, жалпылама түрде беріледі. Ҽңгімелеудің
эмоционалдық құрылымы бейтарап тұрғыда болады. Ҽңгімелеудің
318
келесі түріне басынан ҿткізгенді не естігенді ауызша баяндау
жатады. Мұнда эпикалық қашықтыққа байланысты екі түрлі
жағдайды байқауға болады. Бірінде ҽңгімелеу кезі мен оқиға кезі
сҽйкес келіп, ҽңгімелеуші оқиғаға тікелей қатысады. Бұл жағдайда
ҽңгімелеу ірі тұрғыда алынып, суреттеудегідей болмысты тікелей
бейнелеу жүзеге асады. Сондықтан шектеулі уақыт ішіндегі оқиға
бүге-шігесіне дейін толықтай бейнеленеді. Алайда суреттеу
формасынан айырмашылығы – оқиға эпикалық түрде ҽңгімеленеді.
Мұндай ҽңгімелеуде болмыс осы соңғы түрде баяндалатындай
кҿрінеді. Басынан ҿткенді немесе естігенді ҽңгімелеудің екінші бір
түрі оқиға сҽті мен ҽңгімелеу сҽйкеспейді. Сондықтан уақыт
шектеулігі тым жоғары болып, баяндау, жалпылама шолу сипатында
болады. Ойлану, толғану түрінде келетін баяндауда уақыт жағынан
сҽйкестік болмайды. Сондықтан, бұл құбылысты «уақыттан тыс»
баяндау формасы деп те атайды [5, 7]. Дегенмен кҿркем ҽдебиеттің
даму тарихы кейіпкер мінез-құлқын оқырманға жақындата түсу
үшін, бұл форманың ірі түрін жасап шығарды. Мұндай форма
ой-толғаныстың мазмұнын ғана беріп қоймайды, оның тууының
кезектілігін, табиғилығын, ішкі байланыстарын да береді. Сҿйлемдер
арасындағы логикалық байланысты уақыт жағынан кезектілікті
білдіретін жалғамалы байланыс ауыстырады. Сҿйтіп, эпикалық
қашықтық оқиға мен ҽңгімелеу арасындағы қатынастың кеңістік
жҽне мезгілдік сипаттарын анықтап, соған сҽйкес сҿйлеу
формаларының ҿзгеріп, түрленуін қамтамасыз етеді.
Ҽдеби шығарманың құрылымында сюжеттің мҽні
ерекше. Біріншіден, ол оқиғалар тізбегін жүйелеп, бір арнада шашау
шығармай бейнеленуін жүзеге асырса, екіншіден, кҿркем
шығармадағы
кейіпкерлердің
жасалуына,
мінез-сипатының
анықталуына ҽсерін тигізеді. Яғни, оқиға белгілі бір дҽрежеде
кейіпкерлер үшін «ҽрекет ҿрісі» болып, оқырмандар алдында барша
қырынан ашылуына мүмкіндік береді. Мҽселен, М.Ҽуезовтің «Абай
жолы» роман-эпопеясының эпикалық қуаты терең. Оны бірнеше
тарапты мҽселелерден аңдауға болады. Алдымен, роман жүйесі
Абайға тікелей қатысты баяндалады. Абай ҿмір сүрген кеңістік,
ҽрекет ортасы ҿзінің туған жерімен, ҽулетімен, ауылымен тұтасып
жатыр. Ендеше, Абайдың ҿсіп, биіктеуі халқының ілгері
жылжуымен,
ҽлеуметтік
жағдайының
ҿзгеруімен
тікелей
байланысты. М.Ҽуезов Абай бейнесі арқылы жарты ғасырға жуық
қазақ халқының ҿмір белестерін бейнелейді. Зерттеуші Ж.
Ысмағұлов: «Ұлы суреткер М.Ҽуезовтің ақын ҿміріне арналған
эпопеясын халықтың дҽл сондай аузы уҽлі, беделді азаматы
Қ.Сҽтбаев ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ ҿмірінің
энциклопедиясы деп бағаласа, кҿркемдік ойдың осынау іргелі
ескерткішіне арқау болған шығармашылық ҿмірбаянын да сол
319
дҽуірдің ең бір дҽлелді деректерінің қатарында қабылдай аламыз»,-
дейді [6, 8]. Ендеше романда Абайдың ержетіп, есеюінен басталатын
сюжет кеңейіп, тұтас қазақ халқының тағдырын суреттеумен ұласып
отырады. Абайдың ғұмыр кешкен дҽуірі патшалық отарлау
саясатының белең алған кезі еді. Қазақ даласындағы ҿмірдің патша
ҽкімшілігіне тҽуелді болмаған, отаршылдықтың қатал заңына
бағындырылмаған бірде-бір саласы қалған жоқ еді. Абайдың ҿмірі
мен шығармашылық қызметі отарлау саясатының осы кезеңіне дҿп
келді. Ҽкесі Құнанбай аға сұлтандық құрып тұрғанда, сол ҽке
ырқымен оқудан шығарып алынып, ел билігіне араластырылған жас
Абай кейін, тұрмыс-салты мүлде басқа арнаға түсе бастаған кезде де
ел тіршілігінен қол үзе алмай, неше түрлі талас-тартыс пен дау-
шардың ортасында қалып қояды. Ғалым А. Салқынбай
қазақ ҽдебиеттануында іргелі ұғымдарды енгізіп, теориялық жағынан
дҽйектеген ҽдебиеттанушы Б. Майтанов туралы: «Б. Майтанов
мекеншақ
ұғымын
теориялық
тұрғыдан
қазақ
ҽдебиетіне
орнықтырып, дамытты. Кеңістік концептісіне енетін «дүние»
болмысы адам үшін уақытпен мҽңгі бірге үйлесімде. Хронотоптың
(мекеншақтық) тұтастық құрайтын бұл үйлесімділігі адам баласы
үшін оның ҿмірінің ҽрбір кезеңінде субъективті бағаланды. Бірақ
бҽрі де осы тұтастықтың жалпы заңдылықтарына бағынады. Кҿркем
мҽтінде бұл субъектілік түйсік сезімі ҽр түрлі қолданылуы ықтимал.
Бір сҽт ұзақ созылып, уақыттың мҽнін анықтауы да, үлкен уақыт
мерзімі ҿтпелі шақ болып суреттелуі де ықтимал. Ғалым үшін ең
маңыздысы – кҿркемдік тұтастық. Бұл тұтастықты табиғат пен адам
арасындағы терең тамырластықтан іздейді, ҽрі табады да. «Табиғат
мекендік орта болса, адамдар сан алуан ынтымақтасу шарттары
бойынша ҿзара үндес не қиғаш сипатты қарым-қатынасқа түсіп
жатады» деп танып, шығарманың бүкіл ҿн бойынан осы үндестікті
іздеуге асығады, - деп баға береді [7].
Кеңістік пен уақыт аралығында күрделі, кҿзге кҿрінбейтін
байланыс
орнайды.
Автор
ҿткен
мен
бүгіннің
арасын
байланыстырып, қолыңызға шындықтың кілтін ұстатады. Ел ішінің
сан түрлі күрделі шиеленістерін қазақтың ежелгі тҿрелік айту
жолымен шешіп келген ҽке билігі бұдан былай патша ҽкімшілігінің
ҽмірі күшейген кезде, елдің ҿткен тарихын, қазіргі тұрмысын жақсы
білетін кҿзі ашық, кҿкірегі ояу азаматтар қажет екені байқалады.
Абай осы зҽрулікті түсінгендіктен де ел тіршілігінен бойын аулақ
сала алмады. Бірде тҿреші, бірде би бола жүріп, ел ішінің
тыныштығын кҿздейтін, зорлықшыны тезге салып, жҽбірленушінің
теңдігін ҽперетін жерде ҿзінің ақыл-парасаты мен қажыр-қайратын
іркіп қалмады. Сҿйтіп жүріп ол халықтың Абайы атанды. Бірақ ел
ішінде дүрдараздықтың тамыздығын алып келіп, озбырлық отын
маздата түскен отаршылдар саясаты ел ішін бүлдірмей қойған жоқ.
320
Сондай күйзелісті кезеңдердің бҽрінде ақын бойына жаңадан рух
беріп, туған халқының болашағы үшін қайтадан қайратқа мінгізіп
отырған ғаламат күш бар. Ол – даналықтан нҽр алған ақындық
дарын, биік азаматтық санадан арна тартқан сарқылмас мол шабыт
еді Осы жағдайлар жинақталып, заманының барша шындығын
ақындық сергек кҿзбен кҿріп, ҿлеңімен де, ілгеріге жол ашқан
ақылымен де халқының тұлғасына айналған Абайды кҿрсетеді.
Роман-эпопеяда суреттелген барша оқиға, ҽрекет, қым-қиғаш
қайшылық пен тартыс бірде жақындап, бірде сол сайын даланың
ауқымынан асып, алыс кҿкжиектерге сіңіп жатады. Осы арқылы
роман сюжет кеңейіп, ҽрі нақтыланып, эпикалық құлашын кейде
нақты, кейде алыс шекте беріп отырады. Бұл роман жанрының
ерекшелігін де байқатады.
Зерттеуші Ж. Дҽдебаев «Кҿркем шығарма жҽне оның негіздері»
еңбегінде: «Ҽдеби шығарма негізінде дерек, факт жатуы, тарихи
дҽуір шындығын кҿрсету үшін жазушының шығарма желісін бастан-
аяқ тек қана тарихи болған оқиғаға құруы шарт емес. Алайда
шығарманың материалдық болмысын, ҿзегін тарихи белгілі, ақиқат
оқиғалар құрамайынша, белгілі тарихи дҽуірдің шындығын шынайы
суреттеу тағы да қиын. Ҿткен тарихи дҽуір шындығын суреттейтін
қазіргі қазақ романының кҿркемдік жүйесінде, идеялық, тақырыптық
болмысында тарихи фактінің атқаратын қызметі ҿте жоғары. Құжат,
факт жазушыға шындықтың бар болмыс-бітімін, мҽні мен
мағынасын, сыры мен сымбатын ашып бере алмайды. Ҿмір
шындығы мен ҿнер шындығы арасында жер мен кҿктей
айырмашылық барын ірі суреткерлердің қай-қайсысы да айтады»,-
дейді [8, 133].
Тарихи қат-қабат оқиғалардың, ҿмірдің шындық құбылыстары
арасынан қажетті, типтік сипаттағы маңызды, мағыналы фактілерді
кҿре білу үшін де терең зерде қажет. Зерттеуші жазушының ҿмір
материалдарының мол тобын іздеп тауып, оны байқап бақылауы да,
танып пайымдауы да қиындығы мол, қияметі кҿп жұмыс екендігін,
бірнеше емес, бір шығарманың материалдық негізін анықтау,
бірнеше емес, бір жазушының ҿмір шындығын игеру процесіндегі ҿзі
мен ҿзгелерге ортақ белгілер, сипаттар жҽне ҿзгелерде жоқ, оның
ҿзінде ғана бар бҿлек ерекшеліктерді анықтап байқаудың, бағдарлап
пайымдаудың ҿзі де оңай шаруа еместігін айтады. «Шындығында
жазушының ҿмір материалдарынан ҿнер туындысын жасау
үдерісінің басты сатыларын, қиын, нҽзік иірімдерін, кҿпшілікке
беймҽлім қырларын анықтауға талпынып, оның қайсыбір
жайларының мҽнісін ұққан сайын, шығармашылық ҿнердің шын
сырларының құпия, жұмбақ сипаты айқындалып, арта түседі. Ҽйтсе
де жазушы еңбегінің терең сырларын тану мүмкіншілігін жоққа
шығаруға болмайды, бірақ оның барша шетін, нҽзік, терең иірімдерін
321
жете білу мүмкін емес. Жазушының тарихи шындықты сұрыптап,
екшеу, жинақтауының басты ерекшеліктерін анықтау осы бір ҿте
күрделі, кҿп сатылы үдерістің кейбір негізгі деген қырларын тануға
кҿмектеседі ҽрі ҽдеби шығарманың кҿркемдік-идеялық бітімін,
поэтикалық жүйесін анықтауға жол ашады. Қазіргі қазақ романының
мағыналық құрылмын түзеп, оқиға желісін құрап отырған ҿмір
құбылыстарының ерекше бір тобы бар. Ол - ҽдеби кҿркем үлгілер.
Қазақ ҽдебиетінің ҿткен дҽуірлерде жасалған ескерткіштері сол
дҽуірлер шындығы туралы шығармалардың ең басты материалына
айналды. Тарихи ҿткен дҽуірлерде ҿмір сүрген кҿркем жҽне ғылыми
шығармашылық ҿкілдерінің қалдырған ҽдеби жҽне ғылыми
мұралары олардың ҿмірі мен дҽуірі туралы жазылған бүгінгі кҿркем
шығармалардың айырықша сипаттағы «құжаттық» негізі қызметін
атқарып отыр. Шығармашылық адамдарының бейнесін жасауда
жазушы үшін олардың ҿмірбаяндық мҽліметтерінің мҽні ерекше
жоғары екендігінде сҿз жоқ. Сҿйткенмен ең толық ҿмірбаяндық
мҽліметтің ҿзі де шығармашылық қайраткер жасап қалдырған
мҽдени-ҽдеби мұра беретін бай материалдан ҽлдеқайда тҿмен, мҽнсіз.
Ҿйткені ҿмірбаяндық фактілер, кҿбіне адамның ҿмір жолындағы
белгілі кезеңдерді, олардың сҽттік суретін ғана кҿрсетеді. Ал белгілі
қайраткердің шығармашылық мұрасы оның ішкі жан дүниесін,
ойлауын, қабылдау сипаттарына дейін түгелдей танып-білуге
мүмкіндік жасайды.
Кеңістік
пен
aдaм, aдaм жҽне зымырaн уaқыт, кеңістік пен уaқыт, кеңістік-уaқыт
жҽне aдaм – міне, осы сияқты рухaни құрылымдaрдың бірін-бірі
толықтыруы, бірінің мaғынaсын бірі aшуы, бірінің мҽнін, бірінің
«жaсырын» сырлaрын, үрдісін бірі aнықтaу-aнықтaмaуы ерекше
ҽдеби, кҿркем жaңaлықтaрғa жетелейді.
Пайдаланылған ҽдебиеттер
1 Атымов М. Қазақ романдарының поэтикасы. Алматы: Ғылым,
1976.-312 б.
2 Лизунова Е.В. Роман жҽне замандас бейнесі \\ Кітапта: Жанр
жҽне шеберлік. Алматы: Ғылым, 1968.-320 б.
3 Елеукенов Ш. Ҽдебиет жҽне ұлт тағдыры. Алматы: 1997.-280 б.
4 Лотман Ю.М. «Кҿркем мҽтіннің құрылымы». //Кітапта:
Нұрғали Р. Ҽдебиет теориясы. Астана, 2003.- 344 б.
5 Хализев М. Теория литературы. Москва: 2002 -320 с.
6 Ысмағұлов Ж. Абай: ақындық тағлымы. – Алматы: Жалын,
1994.-258 б.
7
Салқынбай А. Қазақ ҽдебиетінің Бахтині// Ақиқат, 2012.№6. –
245 б.
8 Дҽдебаев Ж. Кҿркем шығарма жҽне оның негіздері//Кітапта:
Нұрғали Р. Ҽдебиет теориясы. Астана, 2003.- 344 б.
322
Резюме
В статье рассматриваются роль и различные функции хронотопа
и эпического ракурса в эпических произведениях, формулируются
основные выводы.
Resume
The article deals with the role and function of the various chronotop
and epic perspective in epics, with the main conclusions.
323
УДК 340.5
ПРОБЛЕМЫ ИМПЛЕМЕНТАЦИИ В РОССИЙСКОЕ
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВО ПОЛОЖЕНИЙ ЛАНСАРОТСКОЙ
КОНВЕНЦИИ СОВЕТА ЕВРОПЫ «О ЗАЩИТЕ ДЕТЕЙ ОТ
СЕКСУАЛЬНОЙ ЭКСПЛУАТАЦИИ И СЕКСУАЛЬНОГО
НАСИЛИЯ»
Л.А. БУКАЛЕРОВА
доктор юридических наук, профессор,
заведующий кафедрой уголовного права уголовного
процесса и криминалистики
Российского университета дружбы народов
А.А. АТАБЕКОВА
доктор филологических наук, профессор,
заведующий кафедрой иностранных языков
юридического факультета
Российского университета дружбы народов
М.А. СИМОНОВА
кандидат педагогических наук, доцент,
директор Учебно-научного института
сравнительной образовательной политики
Российского университета дружбы народов
Аннотация
Как и во многих странах мира в России одной из проблем в
сфере
детства
является
распространенность
семейного
неблагополучия, жестокого обращения с детьми и всех форм насилия
в отношении детей. В статье предложен ряд рекомендаций
российскому
законодателю
об
имплементации
положений
Конвенции Совета Европы о защите детей от сексуальной
эксплуатации и сексуальных злоупотреблений, заключенной в г.
Лансароте 25.10.2007 г., которую Россия ратифицировала
Федеральным законом от 07.05.2013 г. N 76-ФЗ. Для подготовки
статьи авторами были использованы совокупность общенаучных и
специальных
методов
познания
социально-правовой
действительности. В качестве частнонаучного метода применялся
ҚҦҚЫҚТАНУ
ЮРИСПРУДЕНЦИЯ
324
метод сравнительно-правовой. Считаем, что участие России в
Лансаротской Конвенции расширяет возможности использования ее
положений в целях эффективной защиты детей от сексуальной
эксплуатации и сексуального насилия и является важным для
укрепления законности в России. Необходимо отметить, что
действия
государственных,
общественных
организаций,
стремящихся к имплементации положений Лансаротской Конвенции
должны быть направлены на расширение контактов со СМИ,
поскольку незначительный объем информации о Лансаротской
Конвенции снижает эффективность любых мероприятий, связанных
с защитой детей от сексуальной эксплуатации и сексуального
насилия, и расширения контактов с парламентариями с целью их
убеждения в стратегической важности имплементации ее
положений.
Ключевые слова: насилие, дети, уголовная ответственность,
конвенция, Лансарота, проект закона, имплементация, защита детей
Одним из серьезных шагов, направленных на реализацию
Национальной стратегии действий в интересах детей на
2012 - 2017 годы, является ратификация Россией Федеральным
законом от 07.05.2013 г. N 76-ФЗ) Конвенции Совета Европы о
защите детей от сексуальной эксплуатации и сексуальных
злоупотреблений" (CETS N 201).
Конвенция была заключена и подписана 25 октября 2007 года в
Лансароте (Канарские острова, Испания) и вступила в силу 1 июля
2010 года, по состоянию на сегодняшний день ее ратифицировали 34
страны (Казахстан пока не присоединился).
Министерство образования и науки РФ поручило РУДН
обеспечить научно-методическую поддержку для имплементации
положений Лансаротской Конвенции в российское законодательство,
в этой связи, представители РУДН (Атабекова А.А., Букалерова Л.А.,
Симонова М.А.) являются экспертами Совета Европы и совместно с
представителями Министерства образования и науки РФ участвуют в
заседаниях стран - членов Комитета Сторон Лансаротской
Конвенции Совета Европы.
Конвенция о правах ребенка от 20 ноября 1989 года обязывает
государства-участников обеспечить ребенку такую защиту и заботу,
которые необходимы для его благополучия (пункт 2 статьи 3),
принимать все необходимые законодательные, административные,
социальные и просветительные меры с целью защиты ребенка от
всех форм физического или психологического насилия, оскорбления
или злоупотребления, включая сексуальное злоупотребление (статья
19), защищать ребенка от всех форм сексуальной эксплуатации и
сексуального совращения (статья 34). Комитет Министров Совета
325
Европы, учитывая, что благосостояние и интересы детей и
несовершеннолетних являются приоритетами для любого общества,
а сексуальный опыт, в том числе связанный с ранним сексуальным
злоупотреблением, вреден для психосоциального развития ребенка и
несовершеннолетнего, в Рекомендации N R (91) 11 от 9 сентября
1991 года предложил привести национальное законодательство
государств - членов Совета Европы в соответствие с данной
Рекомендацией.
На
сегодняшний
день
налицо
существование
ряда
правоприменительных
проблем
имплементации
положений
Лансаротской Конвенции в Российское законодательство. Россия
поддерживает большинство положений Конвенции, однако
целесообразно реализовывать ее положения с учетом норм
действующего, достаточно обширного законодательства и норм
обычного
права,
основываясь
на
принципах
разумности,
целесообразности.
Статья 23 «Конвенция Совета Европы о защите детей от
сексуальной эксплуатации и сексуальных злоупотреблений»
поднимает важную проблему ответственности за «Домогательство в
отношении детей с сексуальными целями». В ней говорится, что
каждая из Сторон принимает необходимые законодательные или
иные меры для установления уголовной ответственности за любое
умышленное предложение о встрече, с которым взрослый при
помощи
информационно-коммуникационных
технологий
обращается к ребенку, не достигшему возраста, до которого
запрещено вступать в действия сексуального характера с ребенком
установленного в каждой стране, с целью совершения против него
или нее любого из следующих преступлений, если за таким
предложением последовали практические действия, направленные на
проведение такой встречи. Таковыми преступлениями признаны:
занятие деятельностью сексуального характера с ребенком, который,
согласно
соответствующим
положениям
национального
законодательства, не достиг установленного законом возраста для
занятия
деятельностью
сексуального
характера;
занятие
деятельностью сексуального характера с ребенком, когда:
используются принуждение, сила или угрозы; или имеет место
злоупотребление признанным доверием, властью или влиянием на
ребенка, в том числе внутри семьи; или имеет место
злоупотребление особо уязвимым положением ребенка, в частности
в силу его ограниченных умственных и физических возможностей
или в случае его зависимого положения; а также вовлечение ребенка
в проституцию или склонение ребенка к занятию проституцией;
принуждение ребенка к занятию проституцией или извлечение
326
выгоды из нее или иная эксплуатация ребенка для этих целей;
использование услуг детской проституции.
Считаем, что это серьезная проблема - действенное
противодействие
развратным
действиям
в
отношении
несовершеннолетних с использованием сети Интернет, а также иных
информационно-телекоммуникационных сетей уже решена в
российском праве.
Статья 135 УК РФ – устанавливает ответственность за
совершение развратных действий без применения насилия лицом,
достигшим восемнадцатилетнего возраста, в отношении лица, не
достигшего шестнадцатилетнего возраста (ч. 1) и в отношении лица,
достигшего двенадцатилетнего возраста, но не достигшего
четырнадцатилетнего возраста (ч. 2), а в Постановлении Пленума
Верховного Суда РФ от 04.12.2014 N 16 «О судебной практике по
делам о преступлениях против половой неприкосновенности и
половой свободы личности» справедливо указано, что развратными
могут
признаваться
и
такие
действия,
при
которых
непосредственный физический контакт с телом потерпевшего лица
отсутствовал, включая действия, совершенные с использованием
сети Интернет, иных информационно-телекоммуникационных сетей
(п. 17). При этом к развратным действиям в статье 135 УК РФ
относятся любые действия, кроме полового сношения, мужеложства
и лесбиянства, совершенные в отношении лиц, достигших
двенадцатилетнего возраста, но не достигших шестнадцатилетнего
возраста, которые были направлены на удовлетворение сексуального
влечения виновного, или на вызывание сексуального возбуждения у
потерпевшего лица, или на пробуждение у него интереса к
сексуальным отношениям.
Например, в Свердловской области вынесен приговор
30-летнему
И.
Макурину
за
совершение
преступления,
предусмотренного ч.2 ст.135 УК РФ и назначено наказание в виде
2 лет лишения свободы с отбыванием в исправительной колонии
общего режима. Сексуальные сообщения и фотографии он направлял
13-летней девочке при общении в соцсети. Макурин начал с ней
общаться путем обмена текстовыми сообщениями, потом у него
возник умысел на совершение в отношении своей малолетней
собеседницы развратных действий. С этой целью с 11 по 15 октября
2011 года он ежедневно направлял через сайт социальной сети
малолетней потерпевшей сексуальные сообщения и фотографии.
Таким образом, следует признать, что преступление,
предусмотренное ст. 135 УК, может быть совершено с
использованием сети Интернет и других информационно-
телекоммуникационных сетей, поэтому статья 23 «Конвенции
Совета Европы о защите детей от сексуальной эксплуатации и
327
сексуальных злоупотреблений» не требует дополнительного
изменения российского законодательства.
Также, на наш взгляд, не требует дополнительной
имплементации п.2 ст.18 §1 (b) Конвенции, где указано, что каждая
Сторона принимает все необходимые законодательные или иные
меры, обеспечивающие установление уголовной ответственности, в
частности, за умышленно совершаемое занятие деятельностью
сексуального характера с ребенком, когда имеет место
злоупотребление признанным доверием, властью или влиянием на
ребенка, в том числе внутри семьи.
Предполагается, что «круг доверия» будет включать в себя
членов расширенной семьи (в том числе новых партнеров), лиц,
выполняющих функции ухода за детьми (в том числе тренеров в
различных областях) или осуществляющих контроль над ребенком
профессионально или на добровольной основе (в том числе лиц,
которые ухаживают за детьми в свободное время), и любого другого
человека, которому доверяет ребенок (в том числе сверстников).
В законодательстве РФ нет легального толкования понятия
«круг доверия», однако в ч. 1 статьи 133 «Понуждение к действиям
сексуального характера» предусмотрена ответственность за
понуждение лица к половому сношению, мужеложству, лесбиянству
или совершению иных действий сексуального характера путем
шантажа, угрозы уничтожением, повреждением или изъятием
имущества, либо с использованием материальной или иной
зависимости потерпевшего (потерпевшей), а в п. «п» статьи 63 УК
РФ «Обстоятельства, отягчающие наказание» таковым признано
совершение преступления в отношении несовершеннолетнего
(несовершеннолетней) родителем или иным лицом, на которое
законом
возложены
обязанности
по
воспитанию
несовершеннолетнего
(несовершеннолетней),
а
равно
педагогическим
работником
или
другим
работником
образовательной
организации,
медицинской
организации,
организации, оказывающей социальные услуги, либо иной
организации,
обязанным
осуществлять
надзор
за
несовершеннолетним (несовершеннолетней).
В этой ситуации незначительное изменение формулировок в
законах представляется формальным, трудоемким, затяжным по
времени процессом, на фоне уже действующей законодательной и
правоприменительной практики.
В целом, участие России в Лансаротской Конвенции расширяет
возможности использования ее положений в целях эффективной
защиты детей от сексуальной эксплуатации и сексуального насилия и
является важным для укрепления законности в России.
328
Считаем
необходимым
отметить,
что
действия
государственных, общественных организаций, стремящихся к
имплементации положений Лансаротской Конвенции, должны быть
направлены на расширение контактов со СМИ, поскольку
незначительный объем информации о Лансаротской Конвенции
снижает эффективность любых мероприятий, связанных с защитой
детей от сексуальной эксплуатации и сексуального насилия и
расширения контактов с парламентариями с целью их убеждения в
стратегической важности имплементации ее положений.
В этой связи решением Секретариата Комитета Министров
Совета Европы от 23.11.2015 г. ежегодно 18 ноября будет считаться
Днем защиты детей от сексуальной эксплуатации и сексуального
насилия.
Түйін
Кҿптеген мемлекеттегі секілді Ресейде балаларға қатысты кең
тараған мҽселелердің бірі тұрмысы нашар отбасылар, отбасындағы
қатыгездік жҽне балаларды жҽбірлеудің барлық формалары болып
табылады. Бұл мақалада Лансарот қаласында 25.10.2007 ж.
бекітілген, Ресейде 07.05.2013 ж. №76-ФЗ федералды заңымен
ратификациялаған «Балаларды сексуалды қанау жҽне теріс
пайдаланудан қорғау туралы» Еуропа кеңесі конвенциясының
имплементация жайында ресейлік заңнамаға ұсыныстар қатары
қарастырылады.
Resume
In Russia one of the problems in the sphere of childhood is the
prevalence of family problems, abuse of children and all forms of
violence against children. This article proposes a number of
recommendations to the Russian legislator on the implementation of the
provisions of the Council the of Europe Convention on the protection of
children against sexual exploitation and sexual abuse, concluded in
Lanzarote. For the preparation of manuscripts the authors have used the
combination of General scientific and special methods of studying social
reality. As specific scientific methods were applied a method of
comparative jurisprudence is naed. We believe that Russia's participation
in the Lanzarote Convention extends the use of its provisions for the
effective protection of children against sexual exploitation and sexual
violence and is important for strengthening the rule of law in Russia. It
should be noted that the actions of the state, public organizations seeking
to implement the provisions of the Lanzarote Convention, should be
aimed at enhancing contacts with the media, because little information
about Lanzarote Convention, reduces the effectiveness of any measures
329
related to the protection of children against sexual exploitation and sexual
abuse and expand contacts with parliamentarians with a view to their
belief in the strategic importance of the implementation of its provisions.
УДК 343.9.02 (574)
ПРОБЛЕМЫ УГОЛОВНО-ПРАВОВОЙ БОРЬБЫ С
ОРГАНИЗОВАННОЙ ПРЕСТУПНОСТЬЮ В РЕСПУБЛИКЕ
КАЗАХСТАН
А.Ш. АККУЛЕВ
кандидат юридических наук,
доцент кафедры уголовного, уголовно-
исполнительного права и криминологии,
Казахский гуманитарно-юридический университет
М.А. АХМЕТОВ
магистрант кафедры уголовного, уголовно-
исполнительного права и криминологии,
Казахский гуманитарно-юридический
университет
Аннотация
В статье автор рассматривает понятие «организованная
преступность», а также раскрывает разновидности классификации
организованной преступности. Изучена современная ситуация по
борьбе с организованной преступностью как в Республике Казахстан,
так и в мире. Автор излагает меры борьбы, их реализацию и
применение зарубежного опыта в борьбе с организованной
преступностью.
Ключевые слова: организованная преступность, коррупция,
организованность, латентизация, преступление.
Решение проблем борьбы с преступностью во всех еѐ
проявлениях является первостепенной задачей правовой политики
любого государства, в том числе и Республики Казахстан (далее - РК,
Казахстан). Следует отметить, что не последнее место в этом
сложном процессе должна занимать профилактика преступлений и
правонарушений. Крайне важно повышать общий культурный и
330
материальный
уровень
населения
Казахстана,
развивать
правосознание, высокую правовую культуру, прививать с
младенческого возраста высокие моральные принципы и идеалы;
нужна чѐткая, понятная и доступная для понимания и осознания
идеология и соответствующая идеологическая политика государства.
Не секрет, что зачастую решение реальных, порой весьма сложных и
комплексных проблем и задач более труднодостижимо, дорого и
опасно, чем их профилактическое недопущение, либо минимизация.
Но, бесспорно, одними профилактическими мерами в реальной
борьбе с преступностью не совладать, особенно с организованными
еѐ формами.
Борьба с преступностью и коррупцией по-прежнему остаѐтся
наиболее острой и беспокоит почти половину населения страны,
доминируя в числе наиболее значимых проблем казахстанского
общества [1, с.3].
С достаточно высокой долей упрощения определимся с тем, что
под «организованной преступностью» будем понимать следующее:
организованная преступность является формой преступности,
которая характеризуется устойчивой преступной деятельностью,
осуществляемой преступными организациями (организованные
группы и преступные сообщества), которые обладают иерархической
структурой, материальной и финансовой базой и связями с
государственными структурами, основанными на коррупционных
механизмах [2]. Явление эго крайне сложное: присутствует большое
количество различных подходов к фиксации еѐ основных
содержательных элементов в нормативных и доктринальных
определениях. Это обуславливается тем, что ни одна формулировка
не в состоянии охватить всѐ то многообразие видов организованной
преступности, имеющих экономические, региональные и этнические
различия.
Организованная преступность является сложным уголовным
видом деятельности, осуществляемым в широких масштабах
организациями и другими группами, которые обладают внутренней
структурой, получают финансовую прибыль и обретают власть
посредством формирования и эксплуатации рынков незаконных
товаров и услуг. Данные преступления довольно часто выходят за
пределы государственных границ.
Понимание организованной преступности еще меньше
определено,
чем
понимание
преступности,
имеющей
насильственный, корыстный или экономический характер. Основой
выделения
организованной
преступности
из
общего
противоправного поведения
является характер и
степень
организованного взаимодействия нескольких преступников между
собой при реализации своей пролонгированной деятельности. В
331
большинстве случаев организованная преступность определяется как
процесс рациональной реорганизации преступного мира по аналогии
с законной предпринимательской деятельностью на законных
рынках. Такого рода преступная предпринимательская деятельность,
преследуя свои цели, участвует в таких незаконных видах
деятельности, как сделки с незаконными товарами и услугами,
монополизация рынка, использование коррупции и запугивания [3,
с.56].
Мы видим, что в процессах развития организованной
преступности играет большую роль такое явление как коррупция.
Законодательство Казахстана направлено на осуществление:
защиты прав и свобод граждан, обеспечения национальной
безопасности от угроз, которые вытекают из проявлений коррупции,
обеспечения эффективной деятельности государственных органов,
должностных и других лиц, которые выполняют государственные
функции, а также лиц, которые приравнены к ним, посредством
предупреждения,
выявления,
пресечения
и
раскрытия
правонарушений,
связанных
с
коррупцией.
С
помощью
законодательства РК устраняют последствия коррупции и
привлекают виновных к ответственности, определяются основные
принципы
борьбы
с
коррупцией,
устанавливаются
виды
правонарушений, которые связаны с коррупцией, а также условия
наступления ответственности.
Присутствует высокий уровень рисков, которые сопровождают
коррумпирование мирового хозяйства, такие процессы создают
реальные угрозы национальной экономической безопасности,
подрывают конкуренцию на внешнем и внутреннем рынках,
нарушают сбалансированность экономики, искажают их целевые
функции. Такие тенденции крайне негативно отражаются в первую
очередь на уровне жизни населения, повышая уровень социального
неравенства, масштабность глобальной бедности.
Причинами
возникновения
преступности
и
коррупции
считаются социальные явления, порождающие и воспроизводящие
преступность и преступления как свое закономерное следствие.
Президент Республики Казахстан Н.Назарбаев в своем
ежегодном обращении к гражданам нашей страны говорил, что:
«Коррупция все глубже проникает в разного рода области нашей
повседневной жизни, способствует искажению экономической
политики и стратегии развития Казахстана, приводит к прямым и
косвенным хищениям государственного бюджета и государственной
собственности» [4, с.15]. Это означает, что коррупция воздействует
все более серьезно и негативно на социальную сферу, которой
сегодня так необходима поддержка.
332
Феномен организованности касается не сколько совершения
конкретных деяний, сколько процессов формирования самого
преступного формирования, его существования и криминальной
деятельности. Процессы совершения аналогичных или разных
уголовных правонарушений - это относительно общее дело
организованных между собой субъектов (групп), у каждого из
которых присутствуют собственные функциональные обязанности,
«права и полномочия». В словосочетании «коза ностра» (от итал. –
наше дело) более или менее четко отражается сущность
организованной преступности.
В СССР организованная преступность, которая паразитировала
в основном на плановой экономике, имела упрощенный характер; в
переходный период наблюдается ее усложнение и разветвленность,
автономность;
в
капиталистическом
мире
организованная
преступность является сложной системой самостоятельных
специфических субъектов особых рыночных отношений. В
структуре организованной преступности отражается также область
преступной деятельности, этнические, религиозные, национальные и
другие традиционные особенности ее основного места пребывания.
Сейчас наблюдается увеличение уровня организованной
преступности в мире. Такая угрожающая тенденция обуславливается
существенными достижениями в развитии технологий и средств
связи и присутствием беспрецедентного расширения международной
коммерческой деятельности, перевозок, туризма. В итоге
преступность не только расширяется, но и становится более
доходной.
Присутствуют определенные классификации организованных
преступных групп. В частности, организованная преступность
подразделяется на несколько видов.
1. Мафиозные семьи, которые существуют по принципу
иерархии. Мафиозные семьи обладают своими внутренними
правилами жизни, нормами поведения, а также характеризуются
большим количеством противоправных действий.
2. Профессионалы. Члены таких групп объединены для
исполнения конкретного преступного замысла, данные организации
являются непостоянными и не обладают такой жесткой структурой,
как организации первой разновидности. Группа профессионалов
представлена
фальшивомонетчиками,
формированиями,
занимающимися кражами автомобилей, вымогательством и т. д.
Состав профессиональной преступной организации может постоянно
изменяться, и ее члены могут участвовать в различных однотипных
преступных организациях.
3. Организованные группы, которыми контролируются
определенные территории [5, с.74].
333
Классификация организованной преступности возможна и по
сферам проявления. Так, выделяется организованная преступная
деятельность, реализующаяся в таких областях деятельности, как
экономика, управление, социальная сфера.
Следующее
основание
классификации
представлено
особенностями организованной преступной группы. В частности,
преступные формирования могут:
- формироваться на профессиональной основе и без таковой;
- применять должностные возможности членов организованной
преступной группы и не обладать таковыми возможностями;
- обладать коррумпированными и иными отличающими
организованную преступную деятельность связями и не иметь их.
Присутствует
также
дифференциация
организованной
преступности по этническим, культурным и историческим связям.
Выделение данных видов организованных преступных групп не
всегда говорит о наличии четких границ между ними. Почти каждое
организованное сообщество преступников можно рассматривать как
носитель
большого
количества
совокупных
признаков.
Организованная
преступность
характеризуется
быстрым
приспособлением, адаптацией форм ее деятельности к национальной
политике, уголовному правосудию и к защитным механизмам
различных государств.
Переход к рыночным отношениям повлѐк ряд как позитивных,
так и негативных тенденций, которые, как индикатор, отражаются на
благосостоянии населения Казахстана, криминогенной ситуации в целом
и в противодействии организованной преступности, в частности [3, с.35].
Реализация правоохранительными органами РК, а также
органами власти и управления мероприятий, предусмотренных
отраслевыми
и
ведомственными
программами
борьбы
с
преступностью, а также других социально-профилактических
программ
по
предотвращению
экономического
кризиса
способствовала некоторой стабилизации в целом криминогенной
ситуации
в Казахстане. Но
в
противодействии
именно
организованной преступности успехи достаточно скромные и
следует констатировать, что пока переломить опасную тенденцию в
развитии ситуации ещѐ не удалось отчасти из-за того, что имеют
место криминологические проблемы латентизации организованной
преступности - объективной невозможности полного освещения
реального состояния с ней в Казахстане, а этому есть объективные
причины.
Не
уменьшается
количество
дел
по
преступлениям,
совершенным организованной преступностью. Сложна ситуация и в
области так называемых «экономических» преступлений, так как
«теневая»
экономика
является
«экономическим
стержнем»
334
(«кровеносной системой») в образовании и функционировании
организованных преступных групп и сообществ (организаций), в их
потенциальной угрозе экономической безопасности Казахстана как
экономически независимому государству. Понятие экономического
правонарушения, как таковое, можно считать новым критерием в
уголовном праве Казахстана и не в полной мере исследованным
такими науками как: уголовно-правовая, криминологическая и
криминалистическая. Объект научного исследования и определения
представлен, в данном случае, конкретными разновидностями
экономических
правонарушений:
правонарушений
против
собственности,
правонарушений
в
области
экономической
деятельности
(хозяйственных
правонарушений);
корыстных
правонарушений и пр. Отсутствие такого общепринятого уголовно-
правового и криминологического понятия, как «экономическая
преступность»,
конечно,
ограничительно
воздействует
на
возможности конструктивного подхода к совершенствованию и
унификации законодательства по борьбе с таким явлением.
Вопросы экономической преступности привлекали внимание
исследователей на протяжении долгих лет развития данного
феномена. Некоторыми западными криминалистами определяется
состав экономического преступления достаточно узко и сводится
только к хозяйственным правонарушениям.
Уголовным законодательством Республики Казахстан в
некоторой
мере
раскрывается
используемый
подход
к
правонарушениям, определяемым как экономические. Так, в УК
Республики Казахстан содержится 4 главы, так или иначе связанные
с экономическими правонарушениями - глава 6 «Уголовные
правонарушения против собственности» (ст. ст. 187 - 204 УК РК);
Достарыңызбен бөлісу: |