Казақ тілі терминдерінің салалық гылыми түсіндірме создіктерінің топтамасы Қазақстан

138
М А Д ------------------------------ ■
л ы қ  тосқауылдар,  осіресе  үлкендер  мен 
б а л а л а р д ы ң   қ а р ы м -қ а т ы н а с т а р ы н д а  
негүрлым айқын көрінеді. Мүндайда бала 
үлкен н ің   талаптары ны ң  дүры с  екенін 
түсіне  түра  бүл  талаптар  оның  көзқарас- 
тары н,  нені  бағалайты ны н, 
өзі  үшін 
қ а н ш а л ы қ   м аң ы зды лы ғы н   елем ейтін 
болса,  қабылдамай  қояды.
МАДАҚТАУ  —  м ү ғал ім   м ен   ата- 
аналарды ң  балаларды ң  ж ақсы   оқуын, 
белсенді  еңбегін,  үлгілі  тортібін  жоғары 
б а ғ а л а п ,  ы н т а л а н д ы р у   м а қ с а т ы м е н  
қолданылатын  ықпал  ету  шаралары.  М. 
балалардың өздерінің күшіне деген сенімін 
н ы ға й ты п ,  б ел с ен д іл ігін   артты рады . 
Мектеп  жасына  дейінгі  балаларды  отба- 
сыңда жоне балалар бақшасында М. көбіне 
ауызша  түрде  болады.  Ал  мектепте  М. 
ауы зш а  да,  ж азбаш а  да  түрде  қолда- 
нылады.  М.  ауызша  мақүлдау,  оқушы- 
лардың  күнделігіне  мақтап  жазу,  үлгілі 
төртібі, өқуы  үшін мектеп директорыньщ 
алғы сы   нсм есе  ата-ан асы н а  баласы н 
мадактап  хат  жазу,  мақтау  кагазын  беру 
түрінде жүргізіледі. М. жеке балаларға ғана 
емес, түтас балалар үжымына да қолданы- 
л ад ы .  М ы с.,  сы н ы п   о қ у ш ы л ар ы н ы ң  
I қоғамдық міндетгемелерді жақсы орыңда- 
I ғаны  үшін  жөне  т.б.  М.  кезінде  орбір 
баланы ң  ж еке  ерекш елігін,  торбиелік 
дөрежесін,  жас  ерекшелігін  ескеру қажет.
МАЗАҚТАМА  —  баланың  кемшілігін 
түзеу  үшін  айтылатын  тақпақ  —  мазақ. 
М.  көоінесе  күлкіге  қүры лады .и(Мыс., 
“ Қүрама,  талкан бер деп жылама").
М АЗАСЫ ЗДАНУ,  М А ЗА С Ы ЗДЫ Қ 
(Б есп окой ство)  — 
үрей ге,  ор ы н сы з 
мазасы здануға  бейім  келетін  адамның 
көңіл-күйі.  Бүл  көбінде  жүйке,  сөндай- 
а қ   ж ан  к ү й зе л іс ін е н   тон   сы р қ аты н а 
үшыраған адамдарда жиі кездеседі, кісілік 
қасиетгердің  қалыптасуына  бөгет жасап, 
психикаға қолайсыз  осер етеді.
МАЗОХИЗМ  —  кісінің тонін  зақым- 
дау  арқы лы   ж ы н ы сты қ  күш тарлы қты  
қанағаттандыру,  оны ң  өрескел  түрі  — 
жыныстық  қары м-қаты насқа  айуандаіқ 
тосілді  қөлданатын  садистік  қылық.  Бүл 
б асқ а  біреуге  жапа  ш ектіріп,  өсы ны ң 
есебінен  кісінің  өзін  рахаттандыратын 
психопатологиялык  орекет.  Мазохизмді 
сипаттаған  австриялық жазушы Л.  Захер- 
Мазоханың  есімі  бойынша  алынған.
МАЙЕВЕТИКА  (грек. 
т аіеиііке)
  — 
үтымды  жетекші  сүрақтар  қою   арқьілы 
адам ны ң  ішке  бүккен  үтымды  білімін
Сократгық  білу одісі.
МАКРОПСИЯ  (грек. 
такго*
 —  үлкен, 
орзіз
 — көру) — алыс затгардың көзге үлкен 
болып  көрінуі.  Бүл  мидың  төбе-желке 
бөлігіндегі  көру  талдағы ш ы на  зақы м  
келуден,  көз бүлшық еттерінің  қысқарып 
не  ү л к е й іп   к е ту ін ен   п ай д а  бөлаты н
қүбылыс.
МАҚСАТ  (Цель)  —  1)  алда  орында- 
латын өрекет нотижесінің айқын бейнесі. 
Адамның  алдына  қойған  мақсаты  ор- 
дайым долелді себептерден,  яғни,  түрткі- 
лерден түрады. Әрекет барысында түрткі- 
лер  мен  мақсат-міндетгер  озара  байла- 
нысты,  бір-бірімен  алмасып,  өзгеріске 
түсіп  өтырады.  М ыс.,  мектеп  бітіретін 
өкушы жоғары оқу орнына түсуці мақсат 
етеді дейік.  М ұиың осы  мақсатгы алдына 
қо ю ы н а  сГның  рухани-м өдени  қажеті 
түрткі  болады;  2)  ойлау процесі  нотиже- 
сінде  алдын  ала  болжау  арқылы  туатын 
мүрат, ішкі қозғаушы күш. Мақсатқа жету 
үшін ор түрлі іс-орекетгер мен қимылдар 
жасалады.  М ақсатгың  мынадай  түрлері 
бар:  а)  нақтылы  мақсат  —  іс-өрекеттің 
тікелей  нотижесі,  затгың  бейнесі;  ө)  абс- 
тракгі  мақсат — талаптану, яғни жалпыға 
бірдей  игілікті  көксеп  армандау  жоне 
соган  жету  үшін  қызмет  ету.
МАҚСАТ  ГРАДИЕНТІ  -   мақсатка 
дейінгі  “психологиялық  қаш ы қты кка” 
б ай л ан ы сты   іс -о р е к е т   м о ти вац и ясы  
күшінің өзгеруі.  М.г.  қалаулы  мақсатгаң 
ж а к ы н д а у ы н а   ө р а й   м ө т и в а ц и я   мен 
белсенділіктің  артуымен  сипатталады. 
“Жағымды” мақсатка жақындау градиенті 
жоне  “жағымсыз”  мақсатган  қашқақтау 
градиенті сараланады. 
*
МАҚСАТҚА  Т А Л П Ы Н У Ш Ы Л Ы Қ  
(Ц елеустремленность)  —  алға  қойған  
м ақсаты н  қай ткен   күнде  де  орындап 
ш ығудан,  бастаған  істі  нотиж елі  етіп 
тындырудан көрінетін үнамды қасиет. Бүл 
үстанған бағытына, бет алысына, танымы 
мен  сеніміне,  асыл  арманьша  қалтқысыз 
сене  білетін  адамдарда  жиі  кездеседі. 
М ақсаткерлік  алған  бетген  қайтпайтын 
күшті ерік-жігері бар кісінің сапасы. Адам- 
ның  мақсаткерлік  қуаты,  уміт-арманы, 
алға  қарай  ілгерілеу  талаоы  неғүрлым 
I  порменді,  орі  биік  болса,  оның  кабілет, 
таланты да жоғары, өміршең болып келеді. 
Тіршіліктегі ең үлкен қасірет — мақсатсыз 
омір  сүру,  осы жолда  күресті тоқтату. 
^ 
МАҚСАТТЫЛЫҚ 
{психологияда)
  — 
адамньщ откендегі тожірибесіне  сүйеніп, 
белгілі  бір  іс-орекетгі  (қабылдау,  ойлау, 
белгілі  бір  мақсатқа  бағытгалган  қимыл- 
орекеті жоне т.б.) орындауға дайын болуы, 
көңіл  күй ін ің   бір  нөрсені  қабылдауға 
бейімделуі.  Қабылдаудың немесе  қимыл- 
о р ек еттер д ің   басы м ды лы гы н а  қ ар ай  
сенсорлық жоне моторлық болып бөлінеді. 
Мақсатгылықтың бір түрінің пайда бөлуы 
екінші  түрінің  пайда  бөлуын  қиындата 
түседі.  М.  үгымы,  алдымен  экспери- 
ментгік  психөлөгияда  пайда  бөлды.  1888 
жылы өрыс психөлөгы Н.  Н. Ланге (1858 
1921) реакция уақыты сыналатын адамның 
бейімділігіне байланысты екенін долелдеп 
берді.  Бірақ М. терминін неміс психөлөг-
I

139  -----------------------------------------  
МАС
тары Г. Мюллер (1850-1934) мен Ф. Шуман I 
енгізді: М. ерекшеліктері ор адамда әркилы 
болады. Мақсатталықтыңтүрақты болуы — 
онын  манызды  ерекшелігі  болып  сана- 
лады. М. адамның жас ерекшеліктеріне де 
байланысты.
МАҚТАНШАҚТЫҚ  (Хвастовство)  — 
адам  мінезінің нашар жағы.  Бүл өзімшіл, 
менмен адамдарда кездесетін қасиет. Мүн- 
дайлар тәкаппар келеді, өзінен-өзі масат- 
танып.  өзін  доріптеуді  үнатады,  кеудесін 
керіп,  “өзім  білемге”  салады,  сөзқуар, 
өтірік айтуға бір табан жақын түрады. 
I
МАҚТАНЫШ  —  1)  адамның  өзінің | 
не басқалардың (басқа адамның, топтың, 
елдің жоне т.б.) жетістіктері  мен сіңірген 
еңбегін  жоғары  бағалауын  білдіретін, 
олардың биік адамгершілік қүндылықтар 
мен  үлгілерге сай  келетінін үғыну сезімі; 
мактаныштың жөн-жосыктык рөлі  оның 
адамды  осы  қүңдылықтар  мен  үлгілерге 
жетуге бағдарлайтынымен анықталады; 2) 
түлғаның,  өзінің  қадір-қасиетін,  өзін-өзі 
сыйлауы  мен  тәуелсіздігін  бейнелейтін 
моральдық сезім. Адам өзіне-өзі сын көзі- 
мен қараудан қалган жағдайда мақтаныш 
токаппарлыққа, тоқмейілсуге, менмендік- 
ке үласып, өлшеусіз мақтаныш — мақтан- 
шактыкка  айналуы  мүмкін.
МАҚҮЛДАУ,  ТӘЖ ІРИБЕДЕН  ӨТ- 
КІЗУ  (Апробация;  лат. 
арргоЬаііо)
  — 
зерттеу  барысында  болжамның  оң  не 
терістігін аныктау максатындагы тожіри- 
белік байқау сынағы.
МАИАПРОПИЗМ  —  бір  сөзді  естілуі 
үқсас басқа сөзбен қате ауыстыру.
МАМАНДЫҚ  —  жеке  адамның  бел- 
гілі бір іс жүйесін игеріп, сол іске шебер- 
лігінің  қалыптасуы.  Іске  мамандануы 
үшін жас үрпақты оқыту, үйрету, басқару, 
талап  ету,  бақылау,  бағалау  жүмыстары 
жүргізіледі.
МАНИАКАЛ  СИНДРОМ Ы   (Мани- 
акальный  синдром;  грек. 
т а піасаі  — 
күпіну,  кернеу)  —  адам  психикасының 
патологиялы қ  жағдайға  үшырауыиан 
туындайтын  көңіл-күйдің  шамадан  тыс 
көтерілуі  (эйфория).  Бүл  кезде  мінез- 
қүлықтың ерекше белсенділігі байқапады. 
Кейде  ойлаудың  бүзылуы,  қозғалыстың 
ерекше  шапшаңдауы  және  т.б.  көрініс 
беріп  отырады.  Синдромның бүл түрінде 
мақсатқа бағытгалған іс-әрекет деңгейінде 
бола бермейді.
М АНСАПҚОР  (Карьернст;  араб. 
мансагі)
  —  баккүмар,  айлакер,  өркөкірек, 
шен-шекпенге,  жеңіл  даңққа,  жоғарғы 
дорежеге қүмар нашар мінезді адам.  Ман- 
сапқорлық  парақорлықты  туғызады.  М. 
ізгі  ниетген,  кісіліктен  жүрдай,  өзімшіл, 
үнемі  қарақан  басының  қамын  ойлап, 
өзінен басқаны менсінбейтін тэкаппар кісі.
МАҢДАИ  СИ Н ДРО М Ы   (Лобный 
синдром;  грек. 
зупАготе  —
  ж иналу, 
топтану)  —  мидың  маңдай  бөлігінің 
закы м дануы нан  пайда  болатын  жан 
жаракаты.  М.с.  кезінде  адамның  ойлау 
белсен ділігі  том ен д еп ,  п сихи калы к 
процестердің  талғамалық  қызметі  баяу- 
лайды,  эр  қүбылыстың  мон-магынасын 
түсіну қиындап,  естің нашарлауы  байқа- 
лады.  Мүндай  науқастардың  айналаға 
сыни  көзқарасы ,  эм оциялы қ  тыныс- 
тіршілігі  бейжай  қалыпқа түседі.
МАРГИНАЛ  ТҮЛҒА  (Маргииальная 
лнчность;  лат. 
таг&іпаіев
  —  шала)  — 
үлтгық  тіл  мен  мәдениетгі  жөндеп  мең- 
гере  алмай,  дүборо  жағдайда  жүрген 
кісілер тобы.  Біздің  “шала  казақтар” деп 
жүргеиіміз  —  осылар.  Бүлардың  жан 
дүниесі  мен  үлттық  кескін-келбетінен 
накты  этносқа  тэн  белгілерді табу қиын.
МАРГИНАЛДАР  —  эр түрлі олеумет-
тік  институт,  топтар  арасында  аралык 
жағдайда  қалған,  өз тобына  тэн  белгіле- 
рінен  айырылған түлғалар.  Маргиналдың 
эз  элеуметгік тобынан  сырггап  қалуы  өз 
тобы  қүндылығынан  саналы  түрде  бас 
тартуы,  қы зметі  өспеуі  секілді  түрлі і 
себептерге байланысты. 
I
МАСКҮНЕМДІК — ерік-жігері босаң, 
озінін сана-сезімін, ар-намысын қастерле- 
мейтін адамньщ жиренішті қасиеті. М үнда 
адамның  айналасымен  қатым-қатынасы 
дүрыс  қалыптаспайды,  кабылдауы  мен 
оіілауы  бүзылады,  есте  сақтау  қабілеті 
нашарлайды,  әмірге  көзқарасы  өзғеріп, 
өзіне  сын  көзбен  қараудан  қалады . 
Қылмыстың ең ауыр түрлері  (кісі  өлтіру, 
тонау,  зорлау  жэне  т.б.)  маскүнемдер 
арасында жиі кездеседі.
МАСКҮНЕМДІК  ПСИХОЗ  -   мас- 
күнемдік  салдарынан  пайда  болатын 
психикалық ауру. Маскүнемдік психоздьщ 
жедел жоие созылмалы түрлері бар. Жедел 
түріңде  арақ  асқазанға  тез сініп,  қанмен 
орган и зм ге  тар ап ,  ми  клеткалары н  
уланды рады ,  адам н ы н   к э ң іл -к ү й ін  
озгертіп,  үстамсыздыққа,  үшқалақтыққа 
душар  етеді.  Адам  оры нсы з  сөйлеп, 
мақтанады.  Орталық жүйке жүйесі улана 
I  келе  маскүнем  есінен  танып  қалады,  не 
істеп, не қойғанын білмейді. Маскүнемдік 
психоздың түрлері:  мастық  елесі,  санды- 
рағы,  қояншығы,  қызғаншақтығы  жоне 
т.б.  Ж едел  м аскүн ем діктен   оте  жиі 
кездесетіні — “ақ сайтан”. Маскүнемдіктің 
бүл түрі  3—7  күнге  созыльш,  катгы  үйқ- 
тап  түрған  соң  басылады.  Мүндайда 
адамның  үйқысы  қашады,  қорқынышты 
(ж ы ртқы ш   аң ,  к ан   то гіл ген   соғы с, 
төбелес, атылған мылтық даусы жоне т.б.) 
елес  корінеді.  Науқас  адам  осындай 
елестен  қорғанамын деп басқа адамдарға 
|  ж эне  өзіне  қауіпті  қим ы л  жасайды.

МАХ
140
М аскүнемдіктің бүл түрінен  кейде жүрек 
қызметі бүзылып, адам өліп кетуі мүмкін. 
М асты қ  елесі  де  өте  жедел  басталады. 
М аск ү н ем д ік   п си х о зд ы ң   бүл  түрін де 
науқас  адамнын  есі  дүрыс  болғанымен, 
көз  алдындағы  елеске,  естілген  дауысқа 
еліктеп,  ө зін ің   не  істеп,  не  қой ған ы н  
білмейді.  Естілген  дауыс  пен  корінген 
елестің  ж етегінде  болады.  Бүл  жағдай 
бірнеш е  күн ге  нем есе  бірнеш е  аптаға 
созылуы  м үм кін .  Кейде  асқы н ы п ,  өте 
қ а т е р л і  қ и я л и -п с и х и к а л ы қ   н а у қ а с қ а  
ш ал д ы қ ты р у ы   м ү м к ін .  М а ск ү н е м д ік  
психоздың  кы зғанш ақты қ түрі  —  созыл- 
малы  маскүнемдіктің  өте  қауіпті  түрі  — 
ішімдік  уы  организмге  түгел  жайылғаңда 
б а й қ а л а д ы .  Н а у қ а с   адам   қ ы з ғ а н ш а қ  
болып,  айналасындағылардың  бәрі  оған 
қ астан д ы қ  ойлайты н  сияқты   көрінеді. 
С о н д ы қ т а н   ол  өте  қ ау іп ті  эр ек еттер  
ж асайды .  М аск ү н ем д іктің   созы лм алы  
түрінде  адам ны ң   о й -ө р ісі,  сан а-сезім і 
азғы ндап,  күш -ж ігері  кемиді.  Ж алқау, 
өзімшіл, үмытшақ болады.  Ішуін коймай- 
д ы .  А уру  а с қ ы н с а ,  м а с к ү н е м   адам  
жынданады.  М аскүнемдік психоздың қай 
тү р і  б олсы н   адам ға  қ ау іп ті,  ор  түрлі 
ауруларға  (полиневрит,  окпе  қабынуы, 
психикалық  аурулар,  ж үрек  қызметінің 
б үзы луы ,  бауы р  аурулары   ж ә н е   т.б .) 
ш алды қты рады .  Б үл  ауруға  үш ы раған 
адамның зияны қоғамға да тиеді,  өйткені 
еңбек онімділігі томендейді, еңбек тортібі 
бүзылады.
МАХАББАТ  (Любовь)  —  бүкіл  адам- 
затқа  тэн  сезімнің  жоғары  түрі.  Бүл  кең 
мағы нада  қолд ан ы латы н   үғым.  О ны ң 
негізгі корініс беретін жерлері — эр пеңде- 
нің  Алланы  сүюі,  оған  деген  махаббаты. 
Бүл мүсылман дініндегі эр адамның негізгі 
парызы.  Сондай-ақ баланың ата-анасына, 
адамның туған жеріне,  Отаньгаа,  халқына 
деген  махаббаты,  еркек  пен  эйел  арасьга- 
дағы махаббат, балаларына деген сүйіспен- 
шілік ж эне  т.б.  Бүлардьга  эрқайсысьгаың 
озіндік  психологиясы  бар  екендігі  белгілі.
М А Ш Ы Қ Т А Н У   (Т р е и и р о в к а)  — 
қандай  да  болсын  бір  орекетті  меңгеру 
ү ш ін ,  о н ы   эр   т ү р л і  ә д іс т е р   ар қ ы л ы  
қайталап  отыру.  Нәтижелі  жатгығудың 
ар қ а с ы н д а   адам   істі  ш ап ш аң ,  ш үғыл 
о р ы н д а у г а   қ о л ы   ж е т е д і.  М ы с .,  о қ у  
дағдыларын  жақсы  машықтанған  ш экірт 
озаттар  қатарьгаа  қосылады.  Кез  келген 
қайталаудан  адам  жатгықпайды.  Ойткені 
адамның нашар қолтаңбасы қү р  қайталап 
ж аза  бергеннен  түзелм ейді,  себебі,  М. 
арнайы  жатгыгулар  жүйесі  мен  оңтайлы 
е р е ж е л е р д і  о р ы н д а у д ы   қ а ж е т   е те д і. 
Синонимі  —  жатгығу.
М ӘДЕНИ  А Н ТРО П О Л О ГИ Я  -   ең  
алдымен,  мэдениетгі  ж эне  қоғамдар  мен 
үлттар  секілді  күрделі  олеуметтік  қүры -
лы м дарды   зерттеум ен  ш үғы лданаты н 
антропология саласы.  Бастапкьща бүл сала 
негізінен  білімсіз  қоғамдарды  зерделеді.  !'| 
Қазір іс жүзінде терминнің өзі  элеуметгік  1  
а н т р о п о л о г и я   т е р м и н ін ің   с и н о н и м і 
1 
ретінде  қолданылады. 
' 
I
М Ә Д Е Н И Е Т Т А Н У   (Культуроведе- 
ние) — адамзат қоғамы жасаған материал- 
{ 
д ы қ   ж оне  рухаңи  байлы қтарды   оқы п - 
| 
үйрену.  Окуш ының мэдениетганушылық 
л  
танымы  озі  араласып  жүрген ж ақын  орта 
] 
модениетінен  басталы п,  өз  үлты  ж эне 
і 
туысқан халықтар  модениетін оқып-білу,  Э 
одан  орі  жалпы  адамзаттық  модениетпен  і] 
тан ы су  а р қ ы л ы   о з  м эд ен и   дам уы   да  | 
біртіндеп  көтеріле  береді. 
I
М ӘДЕНИЕТТІЛІК  (Культурность)  -   I
эдептіліктің,  имандылықтың,  ізетгіліктің  I
көрінісі.  Үлтгық  мэдениетгі  қастерлеу —  і
мэдениетгілік  белгісі.  Әдеп  сақтау,  эдеп-  I
пен сойлеу,  кергенділік белгісі,  жан таза-  І 
л ы ғы ,  т э н   тазалы ғы   —  м эден и еттілік
болып табылады. 
I
М Ә Й Е К С Ө З  (Клю чевые  слова)  — 
гылыми-зерттеу  жүмысы  нысанындагы 
! 
арқау больш тартылған негізгі үғымдарды 
, 
бейнелейтін  ж екелеген  сәздер  мен  соз 
тіркестері. 
I
М Ә ЛІМ ЕТ  (Сведения)  —  белгілі  бір 
оқиға  не  жүмыс  женінде  ауызша  немесе 
жазбаша түрде берілетін ақпарат.  М. істің 
| 
ж ай-күйі,  сапасы  ж эне  т.б.  сипаттарға 
негізделеді. 
I
М Ә Н   (Сущность)  —  іс  әр ек ет  пен 
| 
қ а р ы м -қ а ты н ас т ы ң   бірлігі  ар қ асы н д а 
| 
адам ны ң   ш ы нды қтағы   қүбы лы старды  
жалпылай  алуьгаың  нысаны.  М үндайда 
адам  қоғамдық-тарихи  тожірибені,  түрлі 
| 
үғымдар мен ролдерді,  қүндылықтар мен 
I 
нормаларды  меңгеруге  мүмкіндік  алады, 
| 
бүлардың жекелеген магынасын жан куат- 
тары мен (қабылдау, ес, ойпау, қияп жэне 
т.б.) мінез-қүлқы ны ң түрлі актілері арқы- 
лы  бейнелеп  отырады.  Н орсенің  мэнін 
меңгеруде  адам ны ң  сөзі  мен  фөрмула, 
сызба,  өрнек,  кесте  жоне  т.б.  белгілерді 
пайдалануы  ерекше  маңыз  алады. 
|
М Ә Н ДІЛІК  (Зиачимость)  —  адамның 
кәптеген түрткілерінің  (мотив)  бір атауы. 
К ү н б е-к ү н гі  тірш ілікте  осы нау  түрткі 
түрлі деңгейде корініп отырады.  Мэнділік 
түрақты   ж эне  откінш і  болып  болінеді. 
Мыс., адамның оқуға, білім алуға қатысы 
түрақты   М.  болып  келсе,  ал  қолы нда 
сағаты  ж оқ кісінің уақыт  мерзімін  білгісі 
келген  кездегі  жағдайынан  уақытш а  М. 
орын  алады. 
- 
- 
п
М Ә Н Е Р Л І  Қ И М Ы Л Д А Р   (Вырази- 
тел ьн ы е  д в и ж ен н я)  —  а д а м н ы ң   б ет 
пішінінде  (кпшика),  бүкіл  организмінде 
(пантомимика)  туындап  отыратын  түрлі 
деңгейдегі  қозғалыстар.  Мыс.,  вөкалдык

141  ----------------------------------------------  
М Е Д
мнмикадагы  интонаішя,  дауыс  ыргагы,
|  тсмбрі,  ритм  жэне  т.б.  М.қ  адамдардың 
»  оір-бірімсн карым-катымас жасау кеэіндегі 
:  сеэім-эмоцияларынан  ерекше  корінеді. 
[  Мыс.,  адам  кятты  ашу  кернеген  кеэде 
1  жудырыгын  түйіп,  тістенеді,  қабагын 
I  түйіп  булыгады,  демін  озер  алып,  жүрегі 
I 
аткактап согады.
МӘҢГҮРТГІК  (Манкуртство)  —  эр 
түрлі  жағдайларга  бойланысты  ана  тілін 
I  білмей  өсіп,  в з  а н ась т  (тілін)  курмет- 
[■
  темеудін  корінісі.  Әрбір  түлгаиьщ  ана 
I  плінде  соз  түсініп,  ойьга дамьпуы  онын 
г  өміріндегі  адамдык  белтілерінін  негіэі 
I  болыл табылады.  Әрбір үлттьщ генетика- 
лық  ерекш еліктері  оны н  ана  тілімен 
тікелей  байланысты.  Ж аны,  тумысы, 
I  боямысы баска үлттык болмьіспен сойкес 
1  келмейтіндіктен,  оз тідінде  сөйлей  алма- 
I  ган  адам  үлттык  бейнесін  жойып  алады. 
|   М.  елін,  туган  халкын,  ата-жүртынын 
I  тарихын білмеу,  оның  рухани  мүрасынан 
і  бсйхабар,  шыккан  тегінен  де,  тілінен  де 
I  мақрүм болу, тіпті білгісі де келмеушілік. 
|  Оиын  бірнеше  түрі  болады.  Патология- 
дык сыркатка үшыраған адамдар да осы- 
ган  үқсас күйге түседі.
МӘРТЕБЕ  —  когамныц  индивндтін 
сішрген еңбегін тану шамасы; субъектіиің 
олеуметтік  моиді  сипаттамаларының  сол 
кауымдастыкта  калыптасқан  күндылык- 
тар  шкаласымен  салгастырылу  иотижесі.
Бір  когам дьік  ж агдайда  банкте  кеп 
ақшасы  болу,  “ақсүйектер"  мекендеген 
ауданда  түру,  автомаш ина  маркасы, 
баспасооде  аты  шыгып  жүру  жэне  т.б. 
мортебе  көрсеткіштері  болады.  Енді  бір 
жагдайда  —  мортебеге  не  болу  үшін 
басқаша негіздер калыптасып, биік адам- 
гершілік  касиеттер,  қогамдык  пайдалы 
кыэметке белсене катынасу, осы саладагы 
жетістіктер  мэртебе  корсеткіштері  болып 
есептеледі.
МӘСЕЛЕЛІК  ЖАҒДАЯТ  (Проблем- 
пая  ситуашія)  —  пайда  болган  күбылыс- 
тарды, фактілерді адамның түсіндіре алмай 
КИЫН 
жагдайга  үшырауы.
МӘСЕЛЕЛІК  СҮРАҚ  (Проблемный 
вопрос)  —  оқушыны  танымдык  орекетке 
тарту мақсатында қойылатын сүрақ. Мыс., 
химия  сабагында  "Су"  деген  такырыпты 
откен кездс мүгалім окушыларга мынадай 
мэселелік сүрақ коюына болады: су сүйык 
зат.  ол  сутек  пен  оттектен  түрады,  сутек 
тс,  оттек  те  жанады.  Олай  болса,  тенізді 
иеге  жагуга  болмайды?
МӘСЕЛЕЛІК  ТАПСЫРМА  (ІІроб- 
лемное  эадание)  —  окушыны  күрделі 
танымдык-іэденістік  іс-эрекетке  жүмыл- 
дыру мақсатьщда берілетін тапсырма. М.т. 
окуш ының  ойлау  кабілетіне,  пайым- 
дауына,  оз бетінше  ізденуіне  эсер  етеді.
М Ә Т ІН С Ө ЗД ІК  
(Глосеарий)  — 
мэтіндегі  беймолімдеу,  коне  сөэдерге 
түсінік  беретін  создік.  Педагогикада  М. 
жеке  оку  поні  немесе  бүкіл  білімдік 
наккалыпты  камти  бастады.  М.  кейде 
бірнеше тілде  беріледі
МЕОИЦИНАЛЫҚ  ПСИХОЛОГИЯ  -  
гигиенаның, профилактиканын, диагнос- 
тиканын,  ауруларды  емдеудің,  сараптау 
мен  реабилитациянын  психологиялык 
асп ектіл ер ін   кам титы н   психология 
саласы.  Медициналык  психологиянын 
эерттеуіне  аурулардың паііда  болуы жоне 
оту  барысы,  белп лі  бір  аурулардың 
адамиың  психикасына  ыкпалы,  сауык- 
тыру  амалдарының  оңтайлы  жүйесінін 
камтамасыз етілуі,  ауру  адамнын  микро- 
олсуметпк  ортамен  карым-катынасының 
сипаты  жоне  т.б.  жагдайлармен  байла- 
нысты  гісихологиялык  заңдылықтардын 
ауқымды  кешені  кактылады.  Медицина- 
лык психологияның күрылымы медицина 
гылымы  мен  практикалык  денсаулык
сақтаудың накты салаларындагы зерттеу- 
лерге  багытталган  біркатар  тараулардан 
түрады.  Бүлардыц  ішіндегі  ен  жалпы 
снпатгагылары — клнникалык психология 
патопсихологияны, нейропсихология мен 
соматопсихологияны  камтиды.  Медици- 
малык  психологияныц  психокоррек- 
циялык  жүмыспен  байланысты  психоги- 
гиеиа,  психофармакология,  психотера- 
пия,  психикалык  реабилитация салалары 
каркынды  дамуда.  Медициналык  психо- 
логияның аса манызды проблемаларының 
арасында  ауру  пайда  болып,  дамыган 
кездегі  психикалык  жэне  соматикалык 
(денелік,  физиологиялық)  процестердің 
орекеттестігі,  науқастың  озінің  ауруы 
туралы  түсініктерінің  калыптасу  заңды- 
лыктары.  аурудың  үгыну  динамикасын, 
жеке  адамның  озіндік  сойкесті  нүскау- 
ларынын калылтасуы,  олардын емдеумен 
байланыстылыгы, жеке адамнын компен- 
саторлык  жоне  қорганыштық  механизм- 
дерін  терапевтік  мақсаттарда  пайдалану, 
емдеу  әдістері  мен  күралдарыкың  (дорі- 
дормектің,  процедуралардын.  клнника- 
лык  жэне  аппараттык  зертгеулердің,  хи- 
рургиялық  амалдардың жоне т.б.)  психо- 
логиялык  эсерін,  пациентгін  физикалық 
жэне  психикалык  жагдайына  барынша 
игілікті  ықпалын  камтамасыз  ету  мақса- 
тында зерттеу проблсмалары бар. Медици- 
налық  психология  эертгтейтін  мэселе- 
лердін  арасында  емдеу  ортасын  (стацио- 
нар,  санаторий,  поликлиника  жэне  т.б.) 
үйымдастырудын, аурудын тугандарымен, 
персоналмен  жэне  бір-бірімен  қарым- 
қатын астарынын психологиялык аспекті- 
лері манызды орын алады.  Емдеу шарала- 
рын үйымдастыру лроблемалары кешенін- 
де дэрігердін диагностикалык, емдсу. про-

МЕЙ  -----------------------------------   і
филактика жүмыстарын жүргізуі барысын- 
да психологиялық осері,  емдеу процесіне 
қ аты су ш ы л ар д ы ң   қ а р ы м -қ а т ы н а с ы н  
оңтайлы қүру, ятрогенияларға жол бермеу 
заңдылықтарын зертгеу ерекше маңызды.
М ЕЙРАМ   (Праздник)  —  белгілі  бір 
күндерді қуанышты, салтанатты өткізудің 
т о й -д у м а н д ы қ ,  д ө с т ү р л ік   к ө р ін іс і. 
Мейрамның тойдан айырмашыл ыгы — ол 
олеуметгік  қүбылыс.
М ЕЙІРБАНДЫ Қ  (Доброта)  -   өдеп- 
тілік  пен  игі  достүрді  жоғары  қойы п, 
басқаға  тек  ж ақсы лы қ  ойлау,  қам қор- 
ш ы ны ң  қасиетті  сезімі;  халқымыздың 
ү л п ы қ  қасиетгерінің бірі. Ананьщ, окенің 
балаға деген мейірі, ағайындардың ақниет 
сыйласымы  —  мейірбандык болады.
М Е Й І Р ІМ Д ІЛ І К   (С о с т р а д а т е л ь - 
ностъ)  — адамның бір-біріне жылылығын 
білдіріп, оның бүкіл тыныс-тіршілігін, жан 
дүниесін  жадырататын,  адамның  шад- 
ш адыман  тірш ілігі  үш ін  аса  маңызды 
қасиет. М. — тек жақсылық ойлаушының 
басқаға игі орекет корсетуі, ізгілік жасауьі. 
М.  жеке  адамның  жоғары  адамгершілік 
белгісі  болып табылады.
М Е Й ІР ІМ С ІЗ   (Б езж алостн ы й)  — 
қаты гез,  ж ақсы лы қ  ойламайтын  адам. 
Мейірімсіздік — адам мінезіңдегі қатыгез- 
дік  қасірет.  Мейірімсіз  адам  жалпы  адам 
баласына жақсылық істемейді.
МЕКТЕП  —  мүғалімнің  басшылығы- 
меи  ж ас  ү р п а қ қ а   білім  беру,  торбие 
моселелері жүзеге асырылатын оқу-торбие 
мекемесі;  білім  беру  ж үйесінің  негізгі 
буыны. Мектепте оқу жүмысын үйымдас- 
тырудың негізгі нысаны — сабақ, сабақта 
негізгі  рөлді  мүғалім  атқарады.  М.  база- 
лы қ,  бастауыш, жекеменшік,  кешкі,  кон- 
фессиялық,  күндізгі,  мемлекеттік,  озат- 
тәжірибе, отбасылық, схоластикалык жоне 
т.б. болып жіктеледі. Мектептердің түрлері:
1)  білім беру сипатына қарай: жалпыбілім 
беретін жоне косіптік мектеп;  2) берілетін 
білім  көлеміне  қарай:  бастауыш,  орта, 
жоғары мектеп; 3) жынысына қарай бөліп 
оқытатын  мектептер;  4)  оқьггудың  тілдік 
нысаныиа қарай: а) үлт мектебі; о) аралас 
тілді мектеп; б) орыс тілді мектеп; 5) дінге 
қатысына қарай: дүниетаиымдық, конфес- 
сиялық (діни); 6) үйымдастьірылу-қаржы- 
л а н д ы р ы л у ы н а   қ а р а й :  м е м л е к е т т ік , 
қоғамдық  жоне  жеке  меншіктік  (ақылы) 
мекгептер  болып  сараланады.
М ЕКТЕП  БАСҚАРМАСЫ  -   мектеп 
ісін  басқару  органы.  М ектептегі  оқу- 
торбие,  ш аруаш ы лы к  ж үм ы стары ны ң 
ж осп ары н   белгілейді  ж өне  он ы н   дер 
кезінде,  дүрыс орындалуын  қадағалайды.
М ЕКТЕП  ГИГИЕНАСЫ  -   гигаена 
гылымының бір саласы.  М.г.  жасоспірім- 
дсрдің  денсаулығын  нығайту  жоне  оны
сақтау шараларының мүқият орындалуын 
бақылайды. М.г. XIX ғасырдың ортасынан 
бастап жеке ғылым саласы  болып қалып- 
тасты. Оқушылар арасында жиі кездесетін 
алыстан  көрмеу,  омы ртқа  жотасының 
қ и саю ы ,  ж үй ке  ж үйесі  ауруларының 
мектепте  пігиеналық талаптардың дүрыс 
орындалмағанынан,  яғни  оқушылардың 
күнделікті  режімі  бүзылғаігаан,  сыныпта 
парта  мен  орындықтың  дүрыс  қойыл- 
мауынан, тақтаның дүрыс ілінбегендігінен 
болатындығы  аны қталды .  Сондықтан 
оқушыларды  оқу  мен  демалыс уақытын 
дүрыс пайдалануға үйрету керек. Денсау- 
лығы нашар не ауырып жазылған балалар- 
ға  арнайы  күн  режімі  жасалады.  Мүнда 
оку-тэрбие  жүмыстарымен  қатар,  емдік 
дене  тэрбиесі,  физиотерапия  жүргізіледі 
және арнайы тамақ беріледі. Күн режіміне 
міндетті  түрде  таңертеңгілік  гимнастика, 
спорт ойындары  енгізілген.  М.г.  талапта- 
рының  орындалуьга  дорігер-педиатрлар 
бақылайды.
М ЕКТЕП  Ж АБДЫ ҚТАРЫ   -   мек- 
тептегі  оқу-тәрбие  процесін  үйымдас- 
тыруға қажетті қүралдар. Мектеп жабдық- 
тары оқу жоне шаруашылық жабдықтары 
болып  екіге  болінеді.  Оқу жабдықтарына 
оқу  бағдарламалары,  оқулы қтар,  оқу- 
эдістемслік  қүралдар  жэие  т.б.  кіреді. 
Ш аруаш ы лы қ  ж абды қтары н а  мектеп 
жиһаздары,  шеберханалар,  фильмотека, 
фонотека,  кабинеттер жоие т.б. жатады.
М ЕКТЕП   ЖАСЫ  (Ш кольный  воз- 
раст)  —  балалардың омірі  мен дамуының 
кезеңі.  Бүл  кезең  10—11  жылға созыладьі 
жэне  үш  жас  кезеңіне  бөлінеді:  1)  кіші 
мектсп жасы (6 -7  жастан 11 жасқа дейін);
2)  жасөспірімдік кезең (11—12-ден  14  15-ке 
дейін);  3)  ерте  бөзбалалық  ш ақ  (15-тен 
18-ге дейін).  Бүл  кезендердің орқайсысы 
балалардың анатомиялық-физиологиялык 
ж оие  п си х и кал ы қ  ерекш еліктерім си, 
олардың  коғам  өміріне  араласу  дэреже- 
сімен,  өқу-тэрбие  жүмысы  мазмүнымен, 
үйымдастырылуымен  сипатталады.
МЕКТЕП  ҚҮЖАТТАМАСЫ  (Школь- 
ная  докум ентация)  — 
м е к теп тің   оз 
міндеттерін  атқару  іс-орекетін  айкыи- 
дайтын іс-қағаздары. Мектеп қүжаттарына 
мектептің  оқу-торбие  жоспары,  пондік 
бағд ар лам ал ар ,  сы и ы п   ж етек ш ісін ің  
жоспарлары, сынып журналдары, оқушы- 
лардың қүжат-қағаздары жэне т.б жатады.
М Е К Т Е П   Қ Ү РА М Ы   (Ш колы іы й  
контингеігг)  —  мектепте  окитын  балалар 
мен  жасөспірімдер  саны.  Ол  мсктептсгі 

жүктеу/скачать 13,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: