Казақ тілі терминдерінің салалық гылыми түсіндірме создіктерінің топтамасы Қазақстан
жүктеу/скачать 13,68 Mb. Pdf көрінісі
|
кеш 118 ге қарсы дау айтуға болмайды. Жылап н ем ссе ж ы л ам ай к ө р іс к е н н е н к е й ін туыстар (достар, қызметтестер, таныстар) өлген адамнын жакын туыстарына көңіл айтады (“көңіл айту”). К Ө Ш П Е Л І АУЫ Л М Е К Т Е П Т Е Р І (Кочевые сельские школы) — көш пелі жоне жартылай көшпелі ауыл жагдайында елмен бірге көш іп жүріп, бала оқытудың түрі: 1) діни сипатты оқу; 2) оқытудың жаңа үлгілерін енгізу мақсатын коздеген оку түрлері (Ы. Алтынсарин түсында үйым- дасқан ауыл мектебінің бір түрі); 3) ке- ңестік мектеп қүрудың бастапқы жылда- рында көбінесе шеткі аймақтарда кішігірім к ө ш п ел і м е к т е п т е р аш у т ә ж ір и б е с і. Ж алпыға бірдей міндетгі бастауыш білім беру енгізілген жылдары көшпелі және жартылай көшпелі аудандарда көшпелі ауыл мектептері ашылды. К Ө Ш П Е Л ІЛ Е Р ПСИХОЛОГИЯСЫ (П си хологи я кочевннков) — ко ш п ел і халықтардың психологиялық ерекшелік- терінін жиыитығы. К.п. алдымен көшпелі халы қты и эк стен си вті мал ш аруаш ы - л ы г ы м е н а й н а л ы с у ы н а б а й л а н ы с т ы табигатпен етенелік жағдайымен ерекше- л ен е д і. А дам дар үж ы м ы мен оларды асы райты н лан дш аф т арасы нда тыгыз б ай л ан ы с б о л ад ы , адам ды қ о р ш аған табиғат олардың күнделікті өмірінің бір элементі ретінде көрініс береді. Қ азақ ж ерін ің қ а т а н к о н ти н ен ттік клим аты (жазының ыстыктыгы, қысынын суықты- гы) өзін мекендегсн халыққа мейірбаішық сы й лаган . Т абпгатты ң қаталды гы н оз козімен коріп, басынан кешіріп жүрген адам өзгеге мүндай қаталдыкты тілей қой- майды. Кош пелыер сүлу табигат аясында малын айдап, бір орыннан екінші орынга жылжып отырды. Сол жолда айбынды таулар, айдынды колдер, нулы-қүрақты озсндер, көз жстпес жазыктар бірінен соң бірі алмасып отіп жатты. Халықты аясына альпт олдилеген сүлу табигат оны ң көкірс- гіне эсем өн мен тэтті күйді үялатпай қоймады. Сондықтан көшпелі халықтар өнершіл кследі жоне олардың фольклоры б ай б о л ад ы . Т аб и ғатп ен ун ем і стене байланы ста болу, төл осіру, хайуанат- тармен ж ақы нды қ адамды мейірімділікке баулиды . Қ о га м д ы к д ү н и ст а н ы м н ы ң түзілуіне халықтың рухани оміріиде болып ж ататы н п роң естер тік ел ей осср етіп отырады. Халық ауыз одебиетінде үлгі ретінде сомдалған идеалдар — батырдың мэртгігі мен а ң к а у л ы гы , отаншылдықтын жогары түруы, ар мен намысты кастсрлеу, олсізді ж эбірлемеу, сүлудың тэкап пар- лыгы, жетімнің ақылдылыгы, таэшаның т а п қ ы р л ы ғ ы , қ и с ы н д ы сө зге т о қ т а у үстанымдарының ж иналып келіп, көш - п сн д іл ср ү стан аты н қ ү н д ы л ы қ т а р д ы айқындайтын нышандар болып табылады. К ош пелілер үш ін ар тазалы ғы — ең кастерлі, кы мбат багаланатын, жөгары үсталатын мүраттың бірі. Сертте түру, арды асқақтату, сөзге төктау көш пелі- лердің қоғамдық қатынастарындагы ай- қы ндауш ы категория дең гей ін е дейін котерілген. КРЕАТИВТІЛІК (лат. сгеаііо — жа- сау) — адамның шығармашылық дарыи деңгейі, ш ығармашылық қабілеті. К РЕ А Т И В Т ІЛ ІК Т Е С Т ІЛ Е Р І (лат. сгеаііо — жасау, іске жарату) — түлғаның ш ы гарм аш ы лы қ қабілеттерін зертгеп, багалауга арналган одістемелер жиынтыгы. А й р ы қ ш а и д ея л ар беруге, о й лау д ы ң достурлі схемаларынан басқа жол табуга, проолемалық жағдаяттарды тез шешуге қабілеттілік зи ятты лы қ қабілеттерінің арасы нда ерекш е тнп деп сараланы п, креативтілік деп аталады. Шығармашылык жетістіктер факторлары екі багытга зертге- леді: шыгармашыл түлганың өмірлік тожі- рибссі мен даралық ерекшеліктерін талдау; шыгармашылық ойлаү мен оны ң өиімде- рін талдау (креатнвтілік факторлары — ойлаудыңжүйріктігі, іпссмділігі, нақтылы- лыгы, проблемаларды сезгіштік, оларды шешу кезіндегі бірегейлік, тапқы рлы қ, сындарлық). Креативтілікдегенніңдербес, зияттан төуелсіз касиет екендігі туралы мэселе эзірше шешілмеген. Креативтілікті өлшеудің сенімді эдістері де табылган жоқ. К р еати втіл ік тестілер ін ш еш у (тністі тапсьфмаларды орындау) адамда шыгар- машылық қабілеттердің бар екенін корсе- тстін болса да, оларды шеше апмау шыгар- машылық қабілет ж оқ деуге долел бола алмайды. Креативтіліктің ж асқа қарай озгергіш тігі, о н ы ң сы р тк ы осерлергс үшырагыштыгы қазіргі бар креативтілік тестілерінің болжамдык моиі аэ екенін корсетеді. О сы ган о р ай , крсати втілік тестілерінің практикада қолданымдылыгы да тиісшше сенімді емсс. Ааами м үдделср- дің барлык салаларыішагы шыгармашы- л ы к жетістіктер орбір иакты салада түлга- лы қ қабілеттер мен касисттердің күрделі турде үштасуын талап етсді. К Р И Т Е Р И Й (г р е к . к г ііе г іо п ) - багалауга, пікір айтуга не топтастыруға негіз болатын белгі; кайсыбір қүбылысты пайымдау, багамдау елшемі. Педагогикада бслгілі бір күбылыстардың критсрийлсрін талдап-белгілеу қиы н, ейткені псдагогика понінің өзі күрдслі жоне коріністері сан алуан. КУРСГЫ Қ ОҚЫ ТУ Ж ҮЙЕСІ (Кур- совая система обучеиия) — 1) тиісті оку орнының багдарламасы бойынша окыту- дың аяқтапган белгілі бір кезеңі; 2) белгілі бір оку немссе гылыми пон бойы нш а білім, шеберлік, дагдылар аясы (мыс., мектептегі химия курсы); 3) орта жоне жогары оку орындарындагы окудың бір жылдык деңгеиі. КҮИ ( адамның ) — ец жалпылама түрінде күй деген кез келген жүйснін онын ортаның координаттык объекті- леріне катысты жағдайын бейнелейтін сіспаттамасы. Адамның күйі іиггей жоне сырттай бакылауга келуі мүмкін. Іштей бакыланатын күй уақыттыц бслгілі бір сотіндегі органнзм нің кайсы бір кіші жүйелеріндегі не түтастай бүкіл органиэм- дегі жайлылыкты (жайсышыкты), колай- лылыкты (колайсыздықты) интегралдык түйсінудін субьскт санасында тіркелуі. Сырттай бакы ланаты н күй адамның сырттай окылатын бслгілер бойынша аныкталатын жайлылық (жайсыэдык). қолайлылык (колайсыздык) дорежесі. Адамның куй і корш аган орта мен ж агдаятка бейіы делудің реттсуш ілік фунюхнясы болып корінеді. КҮЙГЕЛЕКТІК — мінсз нышаны Белгілі бір істің, оқиганың. күбылыстыц байыбына бармай, оның келеңсіз салдарын үлкейтс корсетіп, оган катысты өзшіц жасауга тністі орекетін жасай алмай, негізсіз абдырауы. Күйгелек адам кысыл- таян соттердс карм ан а орекет стіп, салқы н кан д ы лы кп ен істің байыбын тауып, киюластыра алмайды. Санасын үрейге меңдетіп, уакытын боска кетіріп, пайдасыз орекеттерге бой апдырады. Сойтіп жүріп кателіктерге жол бероді. КҮН Т Ө Р Т ІБ І — іс-о р ек ет пен ш ны ғуды ң оркилы түрлерінің тоулік бойында кезектесу реті. Баланың лүрыс кемелденуіне, деіісаулыгының ныгаюына, ерік-жігсрін торбиелеп, шындаута септссо- ді, тортіпкс үйретеді. Отбасында күн тортібін дүрыс үиымластыруга мүгалімдер, торбиешілер. білім мскемелерінің дорігер- лері комсктеседі. Күн тортібін белгілегенде баланын денсаулык жаліайы, жасына орай а н а т о м н я л ы к -ф и зн о л о ги я л ы к жоне даралык ерекшеліктері ескеріледі. Күн тәртібііше ор түрлі шүгылдану, үйктау жоне тыныгу, сонымен катар ашык таза ауада болу, мезгілімен жонс жүгымды тамактану. жекелей піпісііа ережелерін орындау жоне т.б. кдрсксттероің белгілі бір үэактыгы коздследі. Баланы күн тортібін оры ндауга норосте ксзінен дагды ланды ру керек. Бүдан баланы күтудін оңайлауымен бірге, баланың озі тортіпкс, тазалыкка үйренеді: бір жлрым- скі жастан бала күндіз бір мезгіл үйктауга, ауа райына орай 3 -4 сағат тмл ауада батуга дагдыланады. Күңде таңгы тамақтан кейіи I— 1,5 сагат дене шыныктырумен шүгыл- дану үсы ны лады . Ф н зн ологтар мсн гн гн ен аш ы ларды ң зерттеулері бала оріанизмінің сңбекке ең кдбілстп уакыты тацсртеңгі мсзгіл ек ен ін корсстеді. Сондыктан мектспке дейінгі балалар еңбек коп жүмсалатын с>рет салу, жапсырма қиіо-ою жоне т.б. саоактармсн таңертсңгі уакы тта ш үғы лдануы керск. С абак уакытында оалалардың дүрыс отыруын кадагалау кажет; козден үстелгс дейінгі аралык 30-35 см болуга тиіс. 3 -4 жастагы балалар 1 сабак, одан үлкендері арасына үзшіс сальш 2 сабак иіүгылданады. Түстсн кейінгі уакытта сабак мерзімін азайтып, тынығатын мезгілді үзарту кажет. Климат псн ауа райы жагдайына карай таза ауада ссПілдеуте 1-4 сагат болінеді. Мсктспкс д ей ін гі бал алард ы ң күн тортібінде таңсртсңгі дсне шынықтыру. ойындар, дене жатгыгулары камтылады. Осы жаста балаларды суда жүзуге, коньюі, шаңгы. велоснпсд тебуге үйретсді. Үш жастан аскан баланың тамақтануыныц үлкен- дсрдсн айырмашылыгы аз. Әйтсе де оның күрамында ашы шай. кофе, түздықтар, шоколад болмауы керек. Әрбір тамақтану кезінде (ойьпшан не сеШдден кейін 30 ми- нуг откен соір бір жол ыстык тамак бсрілуі керек. Кешкі тамақ үйктаудан 2 сагат бүрын берілуі кажст. Балага піпіеналык машыктар: озі жуынуы, тісін тазалауы жоне т.б. үйретілуге тніс. 6 жаска депін бала күндіз бір меэгіл үйктайды. Ата- аналар түнгі үйкы алдында баланы ойыннан кейін тьшыштацдырып, жуынып жатуын жоне т.б. кадагалайды. Үйқтар алдында болмсиі жслдстіп алу керек. Мектепке барү баланың оміріндегі бетбү- рысты кезец. Педатогтар мен ата-аналар- лыц Міндеті — осыган орай ксадесстін киынш ылыктарды еңсеруді барынша жеңілдету. Окулык жүктсменіц рауалы деңгейден асы п кетуі, о қ у жүмысы режімінің, жеткілікті тыныгудың, дене снбегініц, белсенді коэгалыстың дүрыс болмауы мсктси окуш ысының жүйкс жүйесінің тоэуына, орпиінэмнін иіаршап, ор түрлі н н ф екан яларга карсы түру куггыішн кемуіие аларып согады. Баланы үйдсгі сабак оку уакьггын дүрыс жүмсауга: ор гүрлі попдермен шүгылдануды ксэек- теспру. олардын арасында 10-13 мішупан үэіліс жасау, козді шыныктыру ерсжелерін орындауга үйрету маңыады. Үйде сабак дайындатуды жазба жүмыстардан бастап. ауыэша сабактармсн аяктау керек. Біршші кезекте киындыгы орташа тапсырмалар, одаіі соң ец киыңаары, акырыіша оңай- лары орындалады. 7—9 жастагы балалар мектспте үзақ дегенде 4 сагвт, 9—12 жас- тагьілар 4 - 5 сагат, жогары сыныіттагылар 6 сагат ш үгылданады. О ку жүмысы үзілістсрмсн жүргіэіледі. Балалардың таза ауада демалуын дүрыс үйымдастыру ксрек. Ссйілдеу, ойыңдар күніне 3 сагатган ксм болмайды асонс осы уақытш ң жлртысы мектсптсгі сабак пен үйдегі сабаққа 19 ---------------------------------------------- КҮН КҮН 120 дайындалу арасында болуға тиіс. Күш пен кабілетті қ ал п ы н а келтіру үш ін дүры с ү й к ы өте м аң ы зд ы . 7—10 ж астагы лар кемінде 10—10 1/2 сағат, жасөспірімдер 8—9 сағат үйқтауы тиіс, бүлай болмагаңда о л а р д ы н к а б іл е т і 30 п а й ы з г а д е й ін том ендейді. Ү й қ ы н ы ң үн ем і канбауы , ақы л-ойды ң қажуы невроздарға апарып согады, бала ш амш ыл, дөрекі, үмытшак б о л а б а с т а й д ы . Ү й к ы д а н қ а л д ы р ы п , баланы ң денсаулыгына знян келтіретін басы ар ты қ ж үктем елер болмауы тиіс. М ектеп о к у ш ы сы н ы ң дүры с там ақта- нуына көп көңіл бөлінуі керек. Мектеп оқуш ысыны ң дене күш інің толысуы мен ж үйке-психикалық жагынан дүрыс дамуы үшін тамақтану режімінің дүрыс үйымдас- тырылуының (күніне 4—5 мэрте) үлкен моні бар. Мектептегі дене торбиесі оқу- ш ы ны ң жасьпіа сойкестендірілген багдар- ламалар бойынш а жүргізіледі. Ата-аналар б а л а л а р ы н ы ң д е н е ш ы н ы қ т ы р у ы н ы ң д ү р ы с ж ү р г ізіл у ін е к ө м е к т е с іп , оны белсене үйымдастырушылар батуы керек. Сыныптан тыс, мектептен тыс 'ылдану түрлері мектептегі сабақтар санымен жоне үйге берілетін тапсырмаларды орьпщаумен д ү р ы с үш тасты ры луы қаж ет. М ектеп о қ у ш ы с ы н ы ң д е м а л ь іс к ү н д е р і м ен каникулдарын үйымдастыру ата-аиалар- д ы ң к ө ң іл б ө л у ін т а л а п е т е д і. Б үл күндердегі күн тортібінің негізгі элемент- тері (ү й к ы , т а м а қ ж оне т.б .) одеттегі күішердегідей болуы, оган қоса таза ауада, ж оры қтар мен топсеруендерде болатын уақыт үзартылуга тиіс. Демалыс күндері балалардың үйқылары қануына коп коңіл болінуі керек. КҮНДЕСТІК — бір ер адамнын екі немесе бірнеше ойелдерінің озара қатына- сын айқындайтын термин. Бір ойел екін- ш іс іп е , т о к а л б о й б іш е г е к ү н д е с т ік қаты наста болады. Күндестік психоло- г и я н ы ң н е г із і ер а д а м н ы н — о р т а қ күйеудің өзгелерден ар ты қ ілтипатына бөлену бакы ты н көздеудсн туындаган бақталастыктан бастау алады. Бакталастық оркаш ан да карсы ласы на қаты сты бір ж ақты , сы нш ы л қо зқар асты ң алдыңгы лекке шыгып отыруынан көрініс бсреді. Күңдестер копш ілік жагдайда карсыласы- ның сөзі мен орскетінен кемшілік іздсйді жоне оны жариялауга үйір болады, оны ш еттетіп тастау орекеттерін ж асайды . Қ а з а қ тіл ін д с к ү н д есте р арасы н д агы қатынастардан туындаган күңдсу деген соз бар. Күндеу өзге аяда, мыс., кызмсттсстер арасы нда болып ж ататы н , бірін іц ісін екіншісі коре алмаушылыҚ, нагыздыкка с о й к е с б о л м а с а д а с ы н а у г а ү й ір л ік танытудан көрініс береді. Бір ескере кетер жай, күндестік психология күндестер бар ж срд ің борін де бола берм еуі м үм кін . Мыс., қ а за қ арасында откеи гасырларда ойелдер “сары қары н бойбіше” деңгейіне жеткенде еріне өз ынтасымен төқал алып берген. Бүл қүбылыс сырттай қараганда керегар болып көрінгенімен, шын моніңце олеумстгік моселелерді оз түйінімен дүрыс шешуге септігін тигізген. Бойбіше ақылыи айтып, шаруашылыгын басқарып отыра- ды, тоқалдан туған балаларды да бағып, көмектеседі. Токдл ойелге тон бар жүмыс- ты аткарады, бойбіш ені сы йлап, озінің опкесіндей қаты н ас жасайды. М үидай жағдайда олардың арасыіща толы қ сенім орнайды, күндестік психолопіяны ң ізі де қалмаГщы. КҮ Н ТІЗБЕЛІК Ж ОСПАР (Калеңдар- ный план) — күнтізбе бойынш а белгілен- ген жүмыстың істелу бағытын, мерзімін айқындау. К ІН Ә , К Ш Ә Л Ы Л Ы Қ - адам ны ц м о р а л ь д ы к б о р ы ш ы н а т қ а р м а у ы н а н туындаган м інез-қүлы қты қ жай-күйі. К. үгымының мазмүны оиы ң жөн-жосықты деген үгымға қарсылығында анықталады; оны борыш талабынан асып түсетін орекет жасаған адам сезінеді. Адам парасат пен ерік-ж ігеріне сүй еи іп , өзін ің іс-орекет үлгісін таіідайды. Ол өз қылықтары үшін қогам алдында жауапты, сондықтан озіне ж ү к тел ген ж ау ап ты л ы қ тан ж алтарса, қабылданган моральдық қүндылықтарды елеусіз калдырса, кінолы болып шыгады. Адамнын одейі (ы қтияры м ен) ж аеаган, лажсыздан (еріксізден), абайсыздан жоне одейі смес жасаған қылықтары үшін кіносы сараланады. Кінэсын үғынуы үят ссзімін- де, ар азабыіща, опынуда біліиеді. Мораль- да кіно үшін басқа адамдардың кінолыны жазгыруы туындайды. Заңи түргыда К. қ ү қ ы қ ты қ нормаларды бүзгаи, кылмыс ж асаган адам гап бол аты н ж агдайды білдіреді. Мүндай жагдайларда К. кінолы- ны жауаптылыкқа тарту үшін жоне сотгын тиісті ж аза белгілеуі үшіи негіз болып табылады. Кіпоиың заңдык жонс мораль- д ы қ ү гы м д ар ы и д ін н м оральдагы К. үгымынан саралау керск; діни моральда К. адамга оуел бастаи тои, Адам-ата меи Х ауа-ан а ж аеаган б астап қ ы кү п о н ы п салдары дсп танылады. Қ үлы кты қ торбие теориясыіщ а ага-аналар мсн педагогтар колданатын жазалау одісінің жонс одаи туындайтын кінолылық сезімиіц баланың к ү л ы к т ы к к ал ы п тасу ы н д а п ри и ц и п ті м ацы зы бар деп есептеу достүрі бар. Алайда педагогикалык тожірнбе жазалау- д ы ц н о т и ж е с ін д е к ін о л ы л ы қ с е зім і міндетті түрде пайда бола бермсйтініи корсстсді, мүны ц себебі балада қүлы кты к с а н а н ы ң дам уы б о сац болуы м үм кін. Осыныц озінде бала жазаныц ыкналымсн емес, озін іц теріс қы лы гы п қүлы қты к түргы дан үгынуы ссбепті озін кінолы 121 ҚДБ скендігін сезіне алады. Сондай-ақ жазалау дореж есі мен туы ндайты н сезім н ің тсрсндігі арасында да тікелей байланыс болмайды. Бүл орайда, үры п-соғы п жазалаудың қүлықтық нотижесі барынша аз болмақ; күлыктық жазаның (жақсы көрмей қою, сөйлеспей қою жоне т.б.) баланың өзін-өзі үғынуының дамуына ықпал-өсері неғүрлым көбірек болады. К ІРІС П Е (Введение) — еңбектің беташары ретіндегі қүрылымдық бөлігі. Толімдік курс, диплом , т.б. зерттеу жүмыстарындағы кіріспеде еңбектің көкейтестшігі, нысаны, моселесі, мақсаты мен міндеті ашыльот, болжамы корсетіліп, зертгеу одістері сипатталады. КІСІ КҮТУ — мейманға, қонаққа, сыйлы адамға әдепті қызмет көрсету. Кісі күту қ азақ халқы ны ң меймандостық достүріне байланысты қалыптасқан росім. Мейманды қабылдау, оны сыйлау, ас-дом беру жоне т.б. росімлері кісі күтудің іс- орекетгегі корінісі. КІСІЛІК — адамгершілік, имаңдылық корсету д о стүрі. К ісіл ік д о стү р ін ің росімдері — имандылық, инабатгылық, ізеттілік, салауатты лы қ, көпш ілдік, өнерпаздық, сый-сыяпат корсете білу жоне т.б. адамның кісілік қасиетгері болып табылады. КІТАП (Книга) — мерзімсіз баспасоз басылымы; көркем-одеби, қогамдық- саяси, ғылыми не практикалық мазмүн- дағы үлкенді-кішілі туынды. К. — рухани қазы на-байлы қ, өмір айнасы, замана сыры, тарих шежіресі, өнер-білім бүлагы, оқу-торбие қүралы. Кітаптың ең ежелгі түрі — шиыршық қагаз. К. жасау ушін негізгі материал ретінде күлән, б.з.д. II гасырдан бастап пергамент, XI11 гасырдан бастап Еуропада қағаз қолданылды. Антик дэуірде жоне орта гасырда кітапты кошіру аркылы кобейтті. Кітапты кошірудің (кобейтудің) ең бірінші тосілі — ксилогра- фия болды. Ең бірінші баспа кітап болып Кореяда 704—751 жылдар аралыгында ксилограф нялы қ жолмен көшірілген мотін саналады. Кітап бастыру пайда болганнан кейін (Шыгыста XI ғасырда, Еуропада XV ғасырдың ортасында) К. шығару саны күрт өсті. КГГАПХАНА (Библиотека; грек. ЬіЫі- оп — кітап жоне Іһеке — сақгау орны) — баспасоз шығармаларын жинау, сақтау жоне оқырмандардың пайдалану ісін үйымдастыратын мскеме. Есксрткіш жазбаларды жинау ежелгі доуірде (Асси- рияда, Ежелгі Грекияда жоне Римде, ерте ортағасырлык монастырьда) пайда болды. К. кітап бастыру ойлап табылғаниан кейін XV гасырдан бастап дамыды. XIX гасырда копшілік кітапханалар үиымдастырылды К. бүқара халыққа білім беру, копшіліктін модени дорежесін арттыру жоніндегі мемлекетгің алға қойған мақсатын жүзеге асыратын модени мекемелердің бірі болып табылады. Міндетіне, кітап корының қүрамына жоне жүмыс одісіне қарай кітапханалардың копшілік, ғылыми жөне арнаул ы деп сараланатын негізгі екі түрлері болады. К ІШ ІЛ ІК — үлкен алдында одеп сақтау, үлкенді сыйлау, кіші адамға сай мінез-қүлы қ корсету, одептілік, жеке түлғаның адамгершілік қасиеті. Қазак халқы “кішілік те кісілік” деп, кішілік — одептілікті, ізеттілікті, сыйласымдылықты керсететін қасиет деп жогары багалайды. Үлтгық достүр бойынша кіші адам үлкен адамды сыйлауға міндетгі. КІШІПЕЙІЛДІЛІК — адамгершілікгі корсететін мінез-қүлық; үлкенге, айнала- сындағы адамдарға нманжүзділік сыйла- сым корсетудің корінісі. Қ ҚАБЫЛДАУ (Восириятие) — I) ссзім органдарының рецепторлық бетгеріне фнзикалык тітіркендіргіштердің тікелей осері кезінде пайда болатын затгардьщ, ж агдаяттар м ен о қ и ғал ар д ы ң түтас бейнесі. Танымның қажетгі сатысы ретінде мотивациямен бағытталып, ойлаумен, еспен, зейінмен азды-копті байланысты болады жэне белгілі бір аффектілік- эм о ц и ял ы қ рең кі болады . Ш ындык болмысқа барабар қабылдау мен иллю- зияны ажырата білу керек. Перцептивті бейнені тексеру жоне түзету үшін қабыл- даудың практикалық іс-эрекет, қарым- катынас жэне гылыми зерттеу процес- теріне қамтылуының шешуші мацызы бар. Қабылдаудың дамыған процестері субъектінің алдына қойған максатымен қадағаланады. Бүл процестердің интен- ционалды, багыттылық сипаты оларды перцептивті орекетгер сапасында қарасты- руга мүмкіндік бсреді. Қ. лездік оссрді енжар кошіру ғана емес, ол танымның ширақ, шығармашылық процесі. Қазіргі уақытга Қ. психологияда, физиологняда, кибернетикада жоне басқа гылым салала- рында зертгеледі. Қабылдаудың функция- сы, дамуы мен қүрылымы туралы молі- меттер ақпаратты бейнелеу жүйелерін жасаған кезде, тсхиикалык эстстикада, коркемдік конструкциялауда, педаго- гикада, спортга жоне т.б. қолданылады; 2) заттар мен қүбылыстардың мида түтас бейнелену процесі. Қабылдауда заттардыц түсі, дыбысы, исі, домі, түрі жоне т.б. касисттсрі түтас күйінде қабылданады. Қ. — ми қабыгыиын күрделі анализдік қызме- 122 Қ А Б Н И 1 тінің нотижесі. Қабылдаудың физиоло- ги ял ы қ негізінде бірнеш е тітіркендір- гіштердің жиынтығы мен олардың өзара орекетінен пайда болған уақытша байла- ныс жатады. Қ. процесіне адам маманды- гының тікелей қатысы бар. Қабыддаудың синонимдері — аңгару, үғу. ҚАБЫЛДАУДАҒЫ и л л ю з и я л а р (лат. іІЫ е ге — алдау) — қабылданатын з а т т ы , о н ы ң қ а с и е т ін б а р а б а р ем ес бей н ел еу . Қ азір гі у ақ ы тта н еғүрлы м зер ттел ген , и л л ю зи я л ы қ әсер лер : екі өл ш ем ді ко н турл ы к ө р ін істер д і көру қабылдауындағы илл юзиялық эффекгілер. Олар “оптикалы қ-геом етриялы қ иллю- з и я л а р ” д е п атал ад ы . Е н д і б ір т ү р і : ' контраст ай қы н ды лы ғы н ы ң ф еном ені. М ы с.,сү р ж о л а қ ты ң а ш ы қ түсті аяда күңгірт, ал кара түсті аяда ж арық болып көрінуі. ҚАБЫРҒА ГАЗЕГП (Стеиная газета) — қабырғаға немесе арнайы стендке ілінетін қолжазба газет. Қ.г. — қоғамдық пікірдін ж а р ш ы с ы . Қ а б ы р ғ а г а з е т ін д е үж ы м мүшелерінің тілегі мен талабы, ойы мен ү сы н ы сы б ілдірілед і. О куш ы лар мен с т у д е н т т е р д і, қ ы з м е т ш іл е р д і ж азу ға жаттықтыруда еңбекші бүқараға тікелей ы қ п а л е т іп , о л а р д ы ң б е л с е н д іл іг ін арттыруда маңызы зор. ҚАБІЛЕТ — бір іс-орекетгі орындау- дағы түлғаның жеке дара касиеті. Сонымен қатар белгілі бір іс-әрекетті берілген уақыт ішінде жүзеге асыруға мүмкіндік беретін с а п а л а р , м ү м к ін д ік , б іл ік , тәж ір и б е, шеберлік, талант жоне т.б. Мүнъщ монісі — адам міндетті тап қазір орындауы керек. Бүдан арғы жаггығудың қажеті болмайды. Осылайша қабілетгілік пен жарамдылык арасындағы айы рмаш ы лы қ сараланады. Қ аб іл еттіл ік д е ге н ім із — и н д и ви д тін қайсы бір іс-орекетті орындауға дайын болуы ; ж а р а м д ы л ы қ — қ а й с ы б ір іс- орекетті орындау үшін бар олеует немесе қ а б іл е т т іл ік т і д ам ы ту д ы ң бел гілі бір деңгейіне жету мүмкіндігі. Қабілетгілікті ан ы қ т а й т ы н тестер д ің , м ы салы , зи ят дең гей ін ан ы қтауға арналған тестілер болып табылады. ' . - • ҚА БІЛЕТТІЛІК (Способность) - 1) белгілі бір онім ді іс-орекетті табысты оры ндауды ң ш арты болатын түлғаны ң индивидумдық- психологиялық ерекше- ліктері. Қ. түлғаның жалпы бағытгылы- ғы мен, адам ны ң белгілі бір қарекетке бейімділігінің орны қты лы ғы м ен тығыз байланы сты . Т үрлері: ж алпы Қ. жоне арнайы Қ. Қабілетгіліктің даму деңгейі талант, дарын үғымдарымен байланысты. Қ. — табиғи дарыңдылық, қандай да бір орекетті ж асауға еп тіл ік. Қ. берілген уақытка сай белгілі бір орекетгі жасауды мүмкін ететін сапа, ептілік, икемділік, тожірибе, шеберлік, талант жоне т.б. Қ. пен жарамдылық үғымын ажырата білу керек. Қ. индивидтің орекетгі орындауға дай ы н д ы ғы . Ж ар ам д ы лы қ іс-орекетті оры ндайты н олеуетті немесе қабілетті дамытудың белгілі бір деңгейіне жету; 2) түлғаны ң белгілі бір өнімді іс-орекетті табы сты оры н дауы н ы ң ш арты болып т а б ы л а т ы н д а р а л ы қ -п с и х о л о г и я л ы қ ерекшеліктері. — адамньщ ақы л-ой о з г е іііе л ік т е ій н ің ж е к е қ а с и е т т е р ін көрсететін, кез келген адамнан табылатын қасиет. Қабілеттіліктің ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім жүйесінің, икемділік пен д а ғд ы н ы ң болуы на б ай лан ы сты . М ыс., мектеп балаларында техникалық қабілеттің ойдағыдай дамуы үшін техни- калы қ конструкциялардың қүрылысын, оны іс жүзінде пайдалануды үйрету қажет. Баланың қабілетін дүрыс байқап, онымен санасып отыру — мүғалімдердің маңызды м ін д еттер ін ің бірі. Қ. н егізін ен екіге болінеді: адамның ақы л-ой ерекшелікте- рінің жеке жақтарын көрсететін қабілет — жалпы қабілет д еп аталады. А қы лды ң оралымдылығы мен сыншылдығы, зейін- ділік пен бақы лағы ш ты қ, зеректік пен тап қ ы р л ы қ , т.б. осы си яқты ақы л-ой әрекетінде корінетін ерекшеліктер жалпы қ а б іл е т к е ж атады . Іс -о р е к е т т ің жеке ж а қ т а р ы н а н к о р ін іп , о н ы ң нотиж елі орыңдалуына мүмкіндік беретін қабілетті арн аулы Қ. дей ді. Б ү ған суретш ін ің , актердің, музыканттың жоне т.б. қабілеті жатады. Адамның қабілетгілігі қоғамньщ д ам у ы н а, о н ы ң олеум еттік си п аты н а байланысты дамиды; 3) еңбек процесіндегі адамның жеке бастық икемділік, іскерлік қасиеті. Баланың қабілетін оқуда, ойьпша, өн ер тү р л ер ін е қ аты н аста ан ы қ тау ға б о л а д ы . Б ір с ы п ы р а п е д а г о г т а р м ен психологтар бала қабілетін зертгей келіп, оны 3 түрлі аспектіде қарастырады. Мыс., п е д а г о г -ғ а л ы м Н . В. К у з ь м и н а о қ у м а т е р и а л ы н б а л а н ы ң и ге р у ін е қ ү р а отырып, олардың жеке бастық ерекшелік- тері мен жас ерекшелігін ескере окытуды үсынса, кейбір педагогтар іске үйымдас- т ы р у а р қ ы л ы о к у ш ы н ы ң қ а б іл е т ін ж етілдіруге болады д еп қ ар ай д ы . Ал п е д а г о г -ғ а л ы м д а р д ы ң ен д і б ір тобы қабілеттілікті сынып үжымы мен жеке қ а р ы м -қ а т ы н а с ы ар қ ы л ы о қ у ш ы н ы ң сабақ процесінде қалыптастырып жетіл- діруге болады деп есептейді. Ф. Гальтон, К окс, Дж . К еттел, Вольтер ж оне т.б. шетелдік ғалымдар қабілетгілікті түқым қ у а л а у ш ы л ы қ д е п қ а р а п , то р б и ед егі ортаның, торбиенің озінің ролін ж оққа шығарды. Қ А БІЛ ЕТТІЛ ІК Т Е С Т ІЛ Е РІ (Тесты способностей) — жалпы алғанда қайсыбір мақсатқа жетудің олеуеттік мүмкіндігін 123 өлшеу үшін күрастырылган кез кслгсн тест. Арнайы қабілсттерлі, жалпы кабйіет- терлі жоне көпжакты қабілеттерді мөл- шерлеп аны қтауга арналған түрлері курастырылады. ҚАҒИДА — дүниені тану мен өзгерту процесіңде немесе енер мен ғылымнын белгілі багытын бірізге салуга кызмет ететін, олардьщ жиыншғынын түп негіэі ретінде корінетін ғылыми танымиың ерекшелік нысаны. Әдебиетте, ғылым саласыңда — ереже, іргетас, басшы идея, басты үғым. Т үсін іктер арасындагы донекер буын, қүбылыстьщ кажетгілігін немесе эаңды лы к көрін ісін ашатын педагогикалы қ білім . П едагогикада “дидактикалық кагида” деген үғым бар. Мыс., білім берудің жүйелілігі, корнекілігі, гылымилығы, теорияның тожірибемен, өмірмен байланы сты лы гы , жеңілден біртіндеп ауырға, нақтыдан абстрак- циялық үғымга кошу қагидалары басшы- лыкка алыиады. ҚАДИМИ МЕКТЕПТЕР — діни оқу оры ндары . Қ .м . мектеп (бастауы ш , училищс) жоне медресеге (орта, кейде жоғары оқу орындары) болінеді. Қадимн мектептерде оку араб, парсы тілдерінде жүреді, барлык жүмысы исламның бшікті насихатшыларын даярлауға бағытталады. ҚАЖЕТСІНУ (Потребность) — орга- низм нің, жеке адам ны ң, олеуметтік топтың, қогамның омірлік қарекеті мен дамуын қолдау үшін объектнвтік түрғыдан қаж ет дүн и елерді ксрексін уі. Адам кажетгшігінің ерскшелігі, оньщ алеуметгік іс-орекеті — еңбекпен сипатталады. Адамзат тарихында адам қажетгілігінің іс- орекетке айналуы, аткараты н міндет болып қалыптасуы өндіріске байланысты. Өндірісте табиғи заттар тек биологиялык азық-түлік күйінде қалып коймайды, оларды адам еңбек қүралдарымен оңдеп озгерту арқылы оз кажетіне жаратады. Соитіп, адам қажеттілігінің одан орі дамуы адамзаттъщ даму тарихының негізгі элемснттсрінің біріне айналады. Өндіріс субъектімен (адаммен) тікелей қатынаста болмай, тек Қ. арқылы ғана байланыста болады. Сондықтан да органикалық Қ. адамның тек еңбек етуінің себепшісі ғана емес, нотижесі де болы п табылады. Осының аркасьпша гана ол процестер жеке адамнын ойы , сезімі, жігері аркылы жүзеге асырылады. і ҚАЖЕТТІЛІК {психологияда) — 1) ор- ганизмнің күйін жақсартатын бір мүқтаж- дык күй. Қ. мүңяа базалык иемесе оиоло- гиялық болуы мүмкін; 2) организмнің ішкі куйі; бір затка немесе іске мүқтаж болу. Қ. кейае түрткі, сгимул, тілек, үмты- лу сияқты үғымдарға синоним ретінде колданылады. Түрлері: биологиялық (та- биги) Қ., олеуметтік (модени) Қ., аффи- лиацияга (бірігуге) Қ., жақындасуга Қ., жетістік қажетгілігі, катексис қажетгілігі, таным кажетгілігі, қүрмстке Қ., осуге Қ , каш у каж еттілігі, қарсы ласуга Қ ., алғашкы Қ.; 3) организмнің тіршілігі мен дамуын камтамасыз ететін объективті мүктаждық. Жануарлар мен адам қажетгі- лігінің арасыңда үлкен айырмашылық бар. Жануарлардың қажетгілігі қорек пен озін- озі қоргаум ен ш ектеледі, адам ны ң қажетгілігі олеуметгік заңдылыкқа тәуелді. Қ. материалдық жоне рухани-модени болып болінеді. Материалдық Қ. органи- калық (ауа, тамақ) жоне қогамдық омірдің нотижесінде пайда болган Қ. (киім, үй, отын) деп болінеді. Органикалык Қ. жануарларға да тэн, бірақ бүл қажетгілік адамда озгсше. Мыс., етті пісіріп шаньпп- кымсн жеу — тек адамға ғана тон қасиет. Рухани-модени Қ. матсриалдық игіліктер- ді камтамасыз стксннен кейін барып пайда болады. Рухани-модени Қ. үшке болінеді: 1) адамның озінің модсниетін арттыру қажетгілігі (оқу, тиісті мамандыққа ие болу); 2) рухани оуестенуін қанагат- тандыру қажетгілігі (кино, театрға бару); 3) озгелерге камкорлык корсету, яғни моральдык Қ. (суға кетіп бара жаткан адамды күткарып алу, т.б.). Озгелерге қамқорлық жасау қажетгілігі де кейде сол адамнан біраз күш-жігер жүмсауды қажет етеді. Мыс., орттің ішінпе қалған адамды қүтқарамын деп сол адамның озі казага үшырауы ыктимал. Қ. — психологиялық түргыдан алганда адамды белгілі іскс қозғаушы түрткі. Бірақ ол түрткі сол адамды істі меңгеруге тікелей жетектеуге себспші болмайды, тек оған жанама түрде ғана осер ете алады. Мыс., үлкендердің балага “сабағыңцы оқы" деуі оны тікслсй оқуға үмтылдыратын негізгі себеп — орекет үсгіңде туатын Қ. Іске итермелеуші Қ. адамда туа бітпейді, қоршаган дүнис- дегі ж ағдаяттан туындайды. Адамды к аж еттіл іктің ж агымды тү р лер ім ен оуестсндіру үшін, алдымсн оған жағдай жасау керек. ҚАЖУ — 1) организмнің дене жоне акыл-ой жүктемелері үзақ уақыт осер еткенде қалы птасаты н ж оне жүмыс қабілетінің томендеуімен сипатгалатын күйі. Организмнің карекетгі қамтамасыз ететін пснхофизиологиялык жүйелері жүмысының үйлесімсізденуінен білінеді. Бүл қан айналысының, тыныстаудың, терморсгуляцияның жоне т.б. теңдес емсс озгерулерінен, ал ой еңбегінен қажығанда зейіннің босаңсуынан, ойлау процесте- рінің баяулауынан, жадтың (қайта жаң- гыртудың) қателесулерінен корінеді. Субъективтік түрғы да Қ. жүмыстың қиыңдығы жоне жалгастырылуы мүмкін ■ Қ А Ж КДИҒЫ (Горе) — тсрец эмоциялық байланыста болған біреудсн (нс бірдеце- 124 --------------------------------------------------------- еместіпне күніну рстіндегі шаршау сеюлді сезіл ед і. А л ай д а ш арш ау қ а ж у га тон органиімдсп озгерістерге ор кеаде сай бола бсрмейді, ол түрпа-себеитщ ж еткіліксш і- гінен, ж үмы сқа деген ы іп ан ы н жойылуы- нан жоне т.б. туындлуы мүмкін. Ж оне, керісінше, объектіштік түргыдан қажыган адам жүмысқа берілуі ссбспті шаршаганыи сезбсуі м үм кін . Ересек адам Қ. пайда болган кездс организмнщ компенсатор- л ы қ мүмкіцдіктерін паішалану сссбінен біраз уақыт бойына жүмысты жалгастыра беруі ықтныал. Бірақ бүл орайда аткары- латын ж үм ы сты ц, одеттс, санды қ жоне с а п а л ы қ к ө р с е т к іш т с р і б ү га н қ ар сы ар н ай ы ш үй ілм есе тем сн д ей д і. Б асқа жагдайлар бірдей болганда Қ. жүмыстыц ү з а қ т ы г ы и а ж о н е к а р қ ы н д ы л ы г ы н а тоуелді. М ектсп к е д е й ін г і б ал ал ар д а к а ж у д ы н а л г а ш к ы н ы с а н д а р ы г а н а білінеді: оны ц алпш іқы бслплсрі пайда болганда бала атқарып ж атқан кдрекстін токтатады . Қажуга ссбепш і жагдайлар: ж үм ы сты н бірсары н ды , іш пы сты рар- лы қтай, қы згы лы ксы з болуы; жүмыстын қолай сы з ж агдайда аткары луы (ш уыл, ж ары қты н жстіспеуі); қозгалыс бслссн* д іл іг ін ің б о л м а у ы , б ү л ш ы к еттер д іц с т а т и с т и к а л ы к ш иры гуы (тапж ы лы ай отырып жүмыс істеу). Кджудын білінуі бала организмінің күйіне де байлаиысты. Ол ауырып түрганнаи ксйін, созылыцкы и н т о к с и к а ц и я к е зін д е ж о и е т.б . тез басталады. М сктсп оқуш ы сы ны н кджи бастаганы ны ң нышандары: козгалактап т ы н ы ш с ы з д а н у , э с й ін н ің б о с а ң с у ь і, ш а м ш ы л л ы қ , ж у м ы сты ң долдігі меи жылдамдыгынын кемуі, рсакшія шапшаң- д ы гы и ы ң азаю ы , м атери алды ң наш ар игерілуІ, бас ауруы. Қажудыц те:і басталуы- и ы ң ал д ы и ал у ам ал д ар ы ж ү м ы сты ң к аіем ін бала организмш ің физиологня- л ы қ мүыкіцдіктерінс, психикалық процсс- тердің дам у д сц гей іи е сой кестси діру, с о н д а й - а қ ж у м ы с т ы о р ы и д а у ү ш ін колайлы жагдай жасау болып табылады. О қуш ылардың акы л-ой күш ін ор түрлі дорсжедс жүмылдыруды талап етстіндсй сабақтароы кеэсктсстіріп отыру маиызды, 2) ж ү м ы с қ а қ а б іл с т т іл ік т іц уақы тш а томсндсуі. Қ. мінез-қүлыкта (жүмыстың онбеуі), ф нзиолопіялы к жагдайда (жүйкс процсстеріидегі инсрция), психоаогиялық ж агд ай д а (е с т ін , э и я т т ы ң , э е й ін н ің , с с з г іш т ік т іц б ү з ы л у ы ), э м о ц и я л ы қ - ч о т и в а ц и я л ы қ д ец гсй д іц бүэы луы нда кездессді. Қ. түрлері: (Ьизикалык Қ., ақыл- ойды ң қажуы, откір қ . жоне түрақты Қ. болып болінсді. Қ А ЗА Қ У А Р — қ а э а к х а л қ ы н ы ң үлтгык срекшеліктсрін бойына сіцірген, үлттық м інсз-қүлкы , одст-гүрпы срекшс корінетіи түлга. Қ А З | щ щ ден) айырылу кезінде болатын қарқынды эм оц и ялы к күй Қ. тсрм ині дспрессна термншне синоним бола алмайды. ҚАЙРАТТЫ — 1) омірде кездесстш қиы нш ы лы ққа тозімділікпен қарсы түра алатын адам; 2) дене бітімі, бүлш ықетгсрі жстілген, бітім-болмысы ш нрақ адам. ҚАЙТА Ж А Ц ҒЫ РТ У - бақы лауга болаты и, кайстабір белгілік нысандагы актуадданган маэмүнды қалпына келтіруге ж оне қай та күруга саяты н ой орекёті. Т а н у д а н о зге ш е л ігі сти м у л д ы қ а й т а кабылдаусыэ жүэегс асырылады, ырықты жоне ырыксыз нысанда болуы мүмкіи. Ырыкты Қ ж репродукцііялык міндеттен туындайды, оны субъект не озіне-озі не оган басқа адамдар қояды. Тану сияқты к ай та ж ангы рту да естс сақтауды ң ис и гср у д ін и о т и ж е л іл іг ін а н ы қ т а у д ы н одістсмелік тосілі ретінде колданылады. Қ.ж. ж атты қкан да ж оне м отивациясы жогары болганда, катслер саны аэаяды. Қайта жаңгыртудың нотнжелілігі қопда- нылатын одіскс байланысты. Қ.ж. жаг- даяты ссте сактау жагдаятына нсгүрлым үксас болса, кайта жаңгырту согүрлын ж аксы болады. Ы ры қсы э Қ .ж . арнайы қойылган Қ.ж міндеті ж о қ кезде байқа* лады ж оне ол қ ай сы б ір объ сктін і ис ж агдаятты қабы лдаудан, не сол сотте орындалып ж аткан іс-орсксттсн (кітап оқу, киноф ильм кору жонс т.6.) туган т ү сін ік тер д ің , о й л ар мен ссэім дсрдіц ы к п а л ы н а н п айда б о л ган ж агдяятта байкалады. | ҚАЙТА ТӘ РБИ ЕЛ ЕУ (Псревоспита- ііис ) — балаиы ң қогам иормалары мен талаптарына қайшы кслетін кейбір теріс пигылдары жонс жат кмлмқтарын зүзетуге багы тталган псдагогикалы к ы қпал сту ж үйесі; ж алпы торбие п р о ц есін ің бір бодігі. Қ.т. торбиеші меи торбиелснушініц оэара орскеті ретінде уйымдастырылады. Қаитя торбиелеудің непзгі максдты — жеке адамды жонге салу. Қ.т. — күрдслі де ү:шк процесс. Торбие процесінін барысыида түрлі ссбснтсрмен ксйдс псдагогикалык мақсат толыгымсн орыңш&лмайды (орта- ны ң теріс ықпалы, ата-ананың, педагог- тард ы іі к а т с л ігі, то р б и е ж ү м ы сы н ы ң иаш арлы гы ). О сы ган байлаиы сты жас оспірімдердін торпбінде ксйде нормадаи а у ы тқ у л ар б а й қ а л а д ы . Д с г с и м е н , ол ауытку дагдыга айналып, кдлыптаспаган. Мүндай жагдайла ол ауытқуларды жалны торбис ж үм ы сы и ы ң бары сы н да тиісті ы к п ал сту тосілдсрі ар к ы л ы түэстуге болады Ал, уакытыида колга алыибаса, ол ауытқулар түракты дагдыга айиалүы мүмкін. Бүл жагдайда Қ.т, үшиі дербес мш- дгт койып, ерскше шаралар қолдану ка* 125 жет. Қайта торбиелеудің бірінші талабы — балаға теріс ықпал еіуші жағдайды өзгерту. Ол үшін отбасындағы жағдайды озгерту немесе баланы үй жагдайынан мүлдем аулақтату қажет. Кейде оқушыны басқа сыныпқа не мектепке ауыстыруға тура келеді. Жагдайды өзгертумен бірге қайта торбиеленушінің сезімін оятып, жалпы тәртіб ін е әсер ететін дей ж үм ы стар жүргізіледі. Педагог-торбиеші баланың қүпия жатқан сырын ашып, оның кемескі қызықтайтыны не норсе екенін анық- тайды. Оқшау мінез, дағдылардың қалай, неліктен пайда болғандығына көз жеткі- зеді. Қайта тәрбиелеуде сендіру тосілі, үжымның үзілді-кесілді талабы жоне т.б. маңызды рөл атқарады. Осылай ықпал етудің нәтижесінде пайда болган ішкі өзгеріс қайта торбиелеудің бастамасы болып табы лады . К ейінгі өзгерістер педагогтардың, үжымның қайта торбие- ленушіні қалай дүрыс багытқа салып еліктіріп окетуіне байланыстьі. Тәрбиенің нашарлығынан, ортаның кері ықпалынан теріс жолға түскен адам тортібі кейде қогам мүддесіне қарсы сипат алады. Мүндай жағдайда ықтиярсыз Қ.т. жүмысы жүргізі- ліп, арнаулы мекемелерде педагогикалық ықпал етудің арнайы шаралары қолда- нылып, ерекше педагогикалық режім жасалады. ҚАЙТА Т Ә РБ И Е Л Е У Д ІҢ АЛГО- РИТМ І (Алгоритм перевоспитания) — торбиешінің алдына қойган жоспарланган мақсаты мен міндеттерінің біртіндеп, жүйелі түрде торбиеленушіге ықпал етуі. ҚАЙТАЛАП ТЕКСЕРУ (Повторная проверка) — сабақ барысында оқушының білім, білік, іскерлік дагдыларды игеруін бақьшау. ҚАЙТАЛАУ — 1) бүрын өткен оқу материалына қайта оралу; оқытудың мазмүнын тиянақты, тыңғылықты жоне жүйелі меңгерудің қажетгі шарты. Қайта- лауға қойылатын дидактикалық талаптар оқыту процесінің заңдылықтарына жоне педагогикалық психологияның молімет- теріне негізделеді. Қайталау оқытудың мазмүнына идеялардың, үғымдардың, біліктердің дамытылуы қамтылса, оның қүрылымында сабақтастық пен жүйелілік сақталса ғана жемісті болмақ. Қайталауда ең бастысы — оқьпудың мазмүнына да, өдістеріне де жаңалық енгізу, бүрын өткен ережелерді, анықтамаларды жоне т.б. қарадүрсін қайта еске түсіру болмауы. ӘіігИесе ол нотиже бермейді, орі оқуга деген ынтаны кемітеді. Қайталауда жаңа- лыкка таныс объектілерді жаңа қырынан көрсету, понішілік жоне понаралық байла- ныстарды, оқушылардың практикалық кызмстте, ор түрлі бүқаралық ақпарат қүралдарымен жүмыста алған деректерін Қ А Й корсету арқылы жетуге болады. Откенге қайта оралу білімді тереңдетіп, кемелден- дірумен үштасуы, жүйелеп, қорытын- дылауга жеткізуі тиіс. Түптеп келгенде, білімдерді қайта қүруға жеткізіп, Қ. оку- шылардың д үнистан ымын ын не гіздерін де қалыптастырады. Қ. белсенді де үгынықты болуы керек: оқушылар оз жүмысының мақсаты мен одістерін, іс-орекетке негіз болған ережелерді түсінуі, өзін-өзі бақы- лау әдістерін пайдалануы, оз жүмысыңдағы кемшіліктерді аңгарып, қателерді түзетуі қажет. Қ. кезіңде түтас оқытуға тон тосіл- дер мен одістер пайдаланылады. Доріс, оңгіме, топсеруен, есептер шығару көбінесе жаңаны хабарлау процесінде Қ. үшін қолданы лады ; жаттығу жоне сүрау негізінен пысықтаумен жоне бақьшаумен байланысты. Жүйелеу элементтері бар қайталау үшін шолулық доріс, кинофильм- дер, қорытындылауш ы оңгімелесу, оқушылардың схемалар, кестелер қүрас- тыруы қолданылады. Агымдагы жоне жинақтама қайталау деп саралау бар. Ағымдағы қайталау ж аңаны о қ ы п - үйренумен қатарлас жүзеге асырылады, оган кіріспе кезіңде тірек қызметін атқа- рады, білімді пысықтаумен үштастыры- лады. Жинақтама қайгалау мазмүнның аз- ды-көпгі біршама аяқталган фрагментіне — тақы ры п қа, тарауга қаты сты жүмыс томамдалған кезде жүргізіледі. Емтихан алдындағы қайталау да жинақтама Қ. болып табылады. Бүл қайталау ірі-ірі блокгар бойынша, ең бастыларын ескере отырып жүргізіледі. Емтихан билеттері бойынша қайталау педагогикалық талап- тарга қайшы келеді, формализмге бас- тайды; 2) физиологиялық немесе психи- калы қ функцияларды қайта қалпына келтіру. Физиологнялық функцняларды қалыптастыру үшін Қ. жеткілікті болады. Психикалық функцияларды қалыптастыру үшін Қ. жаттыіу түріңде болып, оқьггу мен торбиелеуде, жатгыгуда кодданьшады. ҚАЙШЫЛЫҚ (Противоречие) — 1) ло- гикада — екі п ікірд ің біреуін шын, екіншісінің міңдетті түрде жалған болуы. Ягни екеуі де бір уақьпта ақиқат немесе жалган бола алмайды; 2) қайшьшыгы бар озара орекетті суретгеу. ҚАИЫР-САДАҚА. “Жетім корсең, жебсй жүр” дсп, халык кемтарлар мен кембагаларга қайыр-садақа беру — орбір адамның парызы деп есептейді. Қайыр (қайырымдьшық жасау) — адамгерш іл іктің, имандылықтың белгісі. Қайыр-садақа беру діни росімдер (үшыр, зекет, т.б.) арқылы жоне жеке түлганың оз мүмкіндігіне қарай орындалады. Бүл росім жеке түлғаны мейірімділікке, қайырымдылыққа торбис- лейді. “Қайырымдылық қоры” осы торбие- нің бір тірегі болып табьшады. Қ А Й Ы Р Ы М Д Ы Л Ы Қ (Благотвори- тельность) — адамға, жан-жануарларға, табиғатқа жақсылық, қамқорлық, қайы- рым жасаудыд көрінісі. ҚАЛАУ (Выбор) — адамның өмір-^ тіршілігінде өзінің ішкі дүниесінің “ мені” бойынша өмір сүру салтын саналы түрде қалауы. Мамандық таңдау, жар таіщау, т.б. ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ (Восстанов- ление) — 1) бүтіңді оның жеке бөліктсрін біріктіру арқылы қайтадан қүрастыру; 2) адамның, мүшенің, нейронның, реакция- ның жоне т.б. қалыпты, бастапқы күйге келуі; 3) естен ақпарпы шығару орекеті. ҚАЛЫ П, Т Ү Р П ІШ ІН (Форма; лат. /огта) — 1) бірдеңенің физикалық түрқы. О бъектінің не ф игураны ң контурына, т ү р п іш ін ін е , с ы р т қ ы қ ү р ы л ы м ы н а қатысты айтылады. Кез келген түрпішін- нің негізгі психологиялық аспектісі — фшураньщ бейнесі, одетге, оны қүрайтьш боліктеріне қарағаңда маңызды болып қабылданады. Психологияда түрпішінді үғу жоне қабылдау оте маңызды. Түрпі- шінді ең алғаш гештальтпсихология мек- тебі зерттеді; 2) л о т к а л ы қ пайымдаудың (долелдеме, түжырым, салдар, негіз, т.б.) мазмүнына тоуелсіз логикалық қүрылы- мын бейнелейтін үғым. О ны ң ішінде мазмүны ор түрлі сойлемдер, пайымдау- лар болуы мүмкін. Логикалық заңдар, ережелер, үғымдар, ойлаудың логикалық жүйесі жоне т.б. логи калы қ қалы пқа жатады. ^ ’’ ; ; ҚАЛЫПТАСТЫРУ (Формнрование, становленне) — баланың қогамда оздігінен омір сүруге қабілетгілігін, озінің тагды- рьша озі үкім ете білуін жоне өз мінез- қүлқы н жонге сала білуін, сондай-ақ д ү н и е м е н ө з ін ің қ а р ы м -қ а т ы н а с ы н түсінуін меңгерту. ' ‘ ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ ЭКСПЕРИ- М Е Н Т — ж ас т ү р гы с ы н д а ғы ж оне педагогикалық психологияда қолданы- латын, зерттеушінің сыналушыга белсснді ы қ п а л -о р е к е т і п р о ц е с ін д е б ал а н ы ң психикасындағы өзгерістерді қадағалау о д ісі. Қ .э . а н ы қ т а л а т ы н ф ак тіл ер д і тіркеумен гана шектеліп қалмаи, арнамалы жағдайлар жасау арқылы жеке адамның психикалық дамуының заңдылықтарын аш у ға, бүл п р о ц ссті о ң тай л ан д ы р у м үм кін діктерін аны қтауга м үм кіндік береді. Н ақ осы себепті баланың жеке түлгасын қалыптастырудың шарттарын, принциптсрін, жолдарын зерттеуде Қ.э. кеңінен қолданылады, психологиялық зерттеулердің оқу -то р б и е п роц есін ің негүрлым порменді нысандарын педагоги- калық іздеумсн жоне жобалаумен бірік- тіруді қамтамасыз стеді (қалыптастырушы э к с п е р и м с н т т ің с и н о н и м д е р і қ ай та жүктеу/скачать 13,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|