оисю  толықмокді окыту болмайш н оқу орскілі,  қүралы   ретіндегі  үлгілеу.  О.ү.  аркшм

аадіаратгык технологияның бір қүрауышы 
болып  табылады,  сондықтан  да  “О.к.” 
терминінін  орнына  н ақ  сол  мағынада 
“окытуды  акп ар аттан д ы р у ”  терм ині 
пайдаланылады.  Оқытуды  компьютер- 
лендірудің негізгі  мақсатгары  —  өскелең 
үрпакты  ақпаратгандырылған  қоғамда, 
яғни акпаратты үқсату жөніндегі қызмет- 
тін алуан түрі кеңінен тараған, ақпараттық 
технология  өндіру  қарекетінің  барлық 
салаларында жетекші орын алып  отырған 
когамда  өмір  сүруге  даярлау;  ақпарат- 
тандыру  күралдары н  ендіру  арқы лы  
оқытудын нотижелілігін арттыру.  Оқыту- 
дын компьютерлендірілуінің оқу процесі- 
нін  барлық  күрауыштарына  мәнді  осері 
бар.  Компьютердің  оқыту  мазмүнына 
елеулі  ықпалы,  бір  ж ағы нан,  бүрын 
жогары  білікті  маманның  ғана  шамасы 
жетеді  деп  с ан ал ған н ы ң   көбі  қ а зір  
окушының  қолы  жететін  игіліктерге 
айнадоы. Мүның мүмкін болған себептері 
ор  алуан:  компьютер  оқулық  мазмүнын 
көрнекілендіреді,  оқушының өзіне қажет 
көлемді  ақпаратқа,  соны ң  іш інде  өзі 
орындайтын  міндетке  тікелей  қатысты 
акпаратқа  қолы н   ж еткізеді.  Екінш і 
жагынан,  компьютер  оқыту  мазмүнына 
эр  түрлі  эвристикалық  күралдарды,  ең 
алдымен,  міндеттердің  ш еш імін  іздеу 
стратегиясын  қосуға  мүмкіндік  береді. 
Компьютер  оқы ту  одістерін е  елеулі 
өзгерістер  енгізеді.  Компьютердің  оқу 
мақсатгарында пайдаланылуы оқушының 
қарекетін  жеңілдетеді,  уақыт  көп  кететін 
амалдарды  орындаудан  босатады,  қажет 
акпаратты  өзі  іздеп  табуға  мүмкіндік 
алады,  қате  жіберіп  алу  қорқынышынан 
қүтылады, зерттеу жүмыстарын жүргізуге 
қатысады.  Компьютер  мүғалімге  шешім- 
дер кабылдау қажет болған кезде көмекші 
рөлін  атқарады.  Мектеп  оқушыларының 
компьютерлік сауаттылыгының  маңызды 
бір күрауьппы өндірісте, модениетте, білім 
беруде компьютерлердің қолданылатынын 
білу.  Олар  компью терді  іске  қосы п, 
багдарламалар  кітапханасынан  керегін 
алып  пайдалана  білуге,  онымен  мотін 
жазуга, керек ақпаратгы іздеп табуға, сурет 
салуда  пайдалануға  жоне  т.б.  үйренеді. 
Оқытуды  компьютерлендіру  дннамика- 
лық  процесс,  оның  дамуының  негізгі 
беталыстары компыотердің оқу процесіңде 
пайдаланылу  саласы н ы ң   үлғаю ы мен 
байланысты.  Компьютер  ф и зи калы қ- 
математикалық циклдың, жаратылыстану- 
дың  және  кәсіптік  оқытудың  оқу  курс- 
тарында  ғана  ем ес,  со н ы м ен   қатар 
гуманитарлық  пондердің  оқу  курста-
рында, барлық үлгідегі  оқу орындарында 
(тіпті  балабақш аларда  д а),  дары нды  
балаларды  оқытуда,  соңдай-ақ  ақыл-ой
-  оқы
күш інің  толысуында  ауытқулары  бар 
балаларды, дене мүшелерінің кемістігі бар 
балаларды оқытуда кеңінен колданылады
О Қ Ы Т У Д Ы Ң  
ғылымилығы
(Научность  обучения)  —  нақты  ғылыми 
білім дер  беріп ,  дүниеге  козқарасты  
қалыптастыратын  дидактикалық  қағида- 
лардың бірі.  Оқытудың ғылымилығының 
мазмүнына  тек  айқын  ғылыми  факгілер 
мен  ақиқатгар  алынады.
ОҚЫТУДЫҢ  ЖҮЙЕЛІЛІП  (Систе- 
матичность  обучения)  —  оқу  материалы 
мазмүнының зертгелетін  гылымның ішкі 
логикасына, сонымен бірге оқушылардың 
жас  ерекшеліктері  мен  психологиялық 
ерекшел іктері нс сойкес келуін талап ететін 
дидактикалық  қағида.
О Қ Ы Т У Д Ы Ң  
К Ө РН Е К ІЛ ІГІ 
(Нағлядность  обучеиия)  —  оқытудың 
оқушылар  қабылдаған  нақты  бейнеге 
негізделуін  талап  ететін  дидактикалық 
үстаным.  О.к.  оқушылардың  байқампаз- 
дықтары  мен  ойлау  қабілеттерін  дамы- 
тады,  оқытуды  неғүрлым  түсінікті  етеді, 
оқу  материалын  терең  меңгеруге  әсер 
етеді. 
.  „
О Қ Ы Т У Д Ы Ң  
қызықтылығы
(Занимательность  в  обучении)  —  оқушы- 
лардың  қызығушылығын  тудыру  жоне 
оқуға  ынталандыру  мақсатында  түрлі 
дидактикалық қүралдарды пайдалану. Ол 
сабақ  барысында  кы зы қ  моліметтерді 
келтірумен,  жақсы  уйымдастырылған 
көрнекі жоне безеңдірілген дидактикалық 
материалдарды пайдалану арқылы жүзеге 
асырылады.
ОҚЫТУДЫҢ  СЫНЫПТЫҚ-САБАҚ 
Ж Ү Й Е С І  (К лассно-урочиая  система 
обучения)  — білім беру мекемелерінде оқу 
сабақтарының үйымдастырылуы. Оқушы- 
лар  жеке  сыныпқа  жасына  жоне  білім 
деңгейіне қарай топтастырылады.  Мүнда 
оқыту  сыныптардагы түрақты оқушылар 
қүрамымен,  сабак  кестссімен  өткізіледі. 
О қуды ң  н егізі  —  саб ақ   болады .  Әр 
сыныпта оқыту мазмүны оку жоспарымен 
жоне бағдарламасымен анықталады. Сабақ 
оку жоспарыньщ негізінде қүрылған қатаң 
сабақ  кестесімен  өткізіледі.  Сабақты 
сынып  бөлмесінде,  оқу  кабннетгерінде, 
шеберханаларда,  оқу-тожірибелік  үлескі- 
лёрде  өткізеді.  Бүл  жүйе  XVI  ғасырда
қалыптасты.
ОҚЫТУШЫ  —  орта  мектептер  мен 
жоғары  оқу  орындарыңда сабақ, лекция, 
с см и н а р ,  л аб о р ато р и я  ж үмы стары н 
басқараты н  оқу  п ән дерін ің   маманы. 
“Оқытушы”,  “мүғалім”  сөздері  үстаз- 
торбиешілік рөлі жөнінен бірдей қолданы- 
лып айтылады. Жоғары оқу орындарында 
педагогикалық  жүмысты  аға  О.  жоне  0 ., 
арнаулы орта оку орындарында О., жалпы 
білім  беретін  мектептерде  мүғалім  жүргі-

оли
164
зеді.  Жогары  оқу орныііда  аға  О. доцент- 
пен қатар міндет аткарады,  ал  О.  практи- 
калық жүмыстар жүргізеді.  Сонымен бірге 
жогары  жоне  арнаулы  оқу  орындарында 
о қ ы т у ш ы га   о қ у ,  ә д іс т е м с л ік   ж он е 
өндірістік практика жүмысгары жүктеледі.
ОЛИГОФРЕНИЯ  (грек. 
0ІІ£05  —
  аз, 
рһгеп
 
—  ақыл)  —  ақыл-ойдың  кемдігі.
О Л И Г О Ф Р Е Н О П С И Х О Л О Г И Я  
(грек. 
0ІІ805 —
 аз,  болмашы, 
рһгеп 
—
 акыл 
жоне 
психология)
 
—  миымын  жстілмс- 
гсндігі  ауы р  н ы сан дагы   адам д арды ң  
психикалы к  дамуы н  ж оне  оны   түзеу 
м ү м к ін д ік т е р ін   зе р т т с й т ін   ар н ау л ы  
психологияның тарауы. О. олардың ақыл- 
ой  м сш еу л ігін ің   с с б е п т с р ін   (ж ү й к е  
жүйесінің туа біткен кемістіп, аурудың не 
ж арақаттануды ң  салдары)  аны қтайды , 
психологиялық ерекшсліктерін,  кемістік- 
тің  білінуінің  нысандары  мен  дорсжссін 
зертгейді.  Оларды  қосалқы  мсктептсрдс 
оқытудың багдарламалары  мен  одістемс- 
лерін  жасауга жордемдеседі.
ОЛИГОЭНЦЕФ АЛИЯ  —  созбе-сөз 
аударганда  “миы  аз”  дегснді  білдіреді. 
Мидын дүрыс дамымауынан ақыл-ойдың 
артта қалуы.
ОНЕИРОФ РЕНИЯ  —  кейбір  сипат- 
тамалары қарапайым шизофренняга үқсас, 
бірақ  бүл  бүзылуга  тон  диссоциациясыз 
түс  көруге  үқсас  жагдай.
ОНОМАТОМАНИЯ  —  белгілі  бір  соз 
терең  монге  ие  болгандықтан,  адамның 
сол  сөзді  ойы нан  ш ыгармауы  нсмесе 
қайталай  беруі.
ОНТОГЕНЕЗ  (грек. 
опіоз
 
—  тіршілік 
жоне 
£епезк
 
—  шыгу тегі,  паііда  болу)  —
жеке  организм нің  туы лганнан  бастап 
тіршіліпн жойганга дейінгі даму  процесі. 
Бүл  терминді  1866  жылы  неміс  биологы 
Э.  Г еккель  үсы нды .  Ол  о н то ген езд і 
филогенезгс  —  кейбір  снстематикалық 
т о п т ы ң ,  м ы с.,  б и о л о г и я л ы қ   т ү р д ің  
қалыптасу  процесіне  қарсы  қойды.  Ол 
жеке  даму  биогенетикалық  заңга  сойкес 
о тед і,  я гн и   0 .   ф и л о г е н е зд ің   қ ы с қ а  
мерзімде  жаңгыртылуы  болып  табылады 
деп есептеді.  Қазіргі  заманғы  биолопіяда 
о р г а н и з м н ің   0 .   б а р ы с ы н д а   ө згер у і 
ортаның  ықпалынан  болады,  алайда  ол 
текпк түргыда бағдарламаланған  ақпарат 
непзінде  жүзеге  асады  деп  түсіңдіріледі. 
Биологиялық  теориялар  мен  тсрмино-
лопіяны ң психологиялық-педагопікалық
ғылымдардың  қалыптасуы  үшін  маңызы 
зор  болды.  О.  термині  психолгия  мен 
педагогикаға  енгізіліп,  XIX  ғасы рды ң 
соңынан  бастап  психиканың  жеке  даму 
процесін  бщдірді.  XX  ғасырда  отандық 
ғылымда  онтогенездің  негізгі  мазмүны 
баланың  пондік  қарекеті  мен  қорытын- 
д ы лауы   (е ң   а л д ы м е н ,  ү л к е н д е р м е н  
бірлескен  қарекеті  жоне олармен  қарым-
к а т ы н а с ы )  д е ге н   т ү с ін ік   орнықты 
Онтогенезді  зерггеу  балалар  психолиш' 
сы ны ң  н е п зп   міндеті  болды.  Интеоип 
ризация барысында бала осы қарекет п »  
қарым-катынастың  әлеумеггік  белгілік 
символдық  қүрылымы  мен  қүралдаоын 
мсңгсрсді,  осы ларды ң  негізінде  онын 
санасы  мен  жеке  түлғасы  калыгггасады 
Сөйтш ,  адам  онтогенезінің  нсгізгі  мөні 
организм нің  кемелденуі  емес,  олеумст 
тенудің ор алуан институггары тарапынан 
о сер -ы к п ал   жагдайында  психиканын 
с а н а н ы ң   ж о н е  тү л ган ы ң   олеуметтік 
түргыда  қалыптасуы  болып табылады.
ОҢТАЙЛЫ ЛЬІҚ  (Оптимальносгь)  -  
б ер іл ген   ж агд ай д а  қатысушылардың 
уақыты  мен  күшін  мейлінше  аз  жүмсау 
арқылы  ең  жоғары  нотнжеге  жету.  Оқу- 
торбие  процесінің  оңтайлылыгы  проблс- 
м ал ар ы   о т а н д ы қ   дидактикада  үнсмі 
назарга алынып келе жатқан проблемалар 
болып  табылады.
О П А С Ы ЗД Ы Қ   —  адамның  азамат, 
ү й ы м н ы ң   м ү ш есі,  отагасы   ретіндегі 
олеумеггік позицияларынан (статусынан), 
парыз  үгымынан  жоне  т.б.  туыңдайтын, 
өзі  үстанган  принциптерін,  сенімдеріні 
міңдегтерін бүзатын іс-орекетінің сипатга- 
масы.  О пасы зды қ  адал  берілгендіктің 
қ а р а м а -қ а р с ы л ы гы   болып  табылады. 
Саткындыктан  озгешелігі  —  опасыздық 
өзі соган қатысты жасалган адамга не іске 
т ік е л е й   б агы ттал м ай д ы .  Сондықтан 
опасыздық байқалатын іс жүзіндегі өрекет 
п ен ш ы н  моніңде опасыздыкты білдіретін 
сенімдегі,  жақындықтагы  өзгерістердің 
арасындағы  шекгі  нақты  ажырату  қиын. 
Психолопіялық көзқарас түргысынан егер 
пайда  көздеген  ниеттен  туындаған болса, 
опасыздық кейде оңай жасалады, өйткені 
адам   ө зі  с о н ы ң   алды нда  опасыздық 
ж асаган   ад ам н ан   үялғаннан  гөрі,  0. 
нотижесінде колы жететін пайдаға көбірек 
мән береді. Сатқыңдық сняқты опасыздык 
та  барша  замандарда  қатаң  айыпталган. 
Ф е о д а л д ы қ   қ о ға м д а р д а   О.  ең  ауыр 
күнолардың  бірі  деп  бағамдалған.  Гума- 
нистік  дүниетаным  адахшың  ойлау,  өмір 
сүру  салты н  өзгертуге  деген  қүқыгын 
м ойы ндайды   ж оне  адалдық  пен  шын 
берілгендікті адамның бостандығын шек- 
тейтін қүралдар деп қарамайды. Өркешіет- 
ті  қоғамда  міндеттемелердің орындалуын 
т о қ т а т у   аж ы р асу ш ы   ж ақты ң  тартуы 
мүмкін шығынын  отеуді  коздейтін уагда- 
ластықпен  жасалуга  тиіс.  Ерлі-зайыпты- 
лықта, махаббат пен достықта адалдықтан 
ай н у д ы ң   есесі  қай туы   мүмкін  емес, 
сондықтан  ол  әр уақьпта опасыздык деп
саналады. 
»  7 'Н ^ :
О П Е Р А Ц И Я   (
психологияда)
  (лат. 
орегаііо
  —  іс-ерекет)  —  1)  субъектінін 
о б ъ ек ти вті  д ү н и е н і  таны п  білу  үшін

процестерді  нак/гылы  зертгеуге  мүмкін-  жөрдемдесуі  мүмкін.  О.  түтас  алғанда 
шілік бермейді. Женева психологгарының I  сындарлы,  адамдарды  болмысқа  коңіпі 
басга өкілі Ж.  Пиаже  ой  процестерщдеп  толушылық  сезіміне  болейлі  К
янйғят
 
0.  белгілі  бағы тталғаң  орекетті  ой  шылдық,  қуаныш,  бақыт сүйінінітерімен 
қішылын  көрсетеді  дейді.  Н епзп  ойлау  астасады.  Алайда  ол  болмысты  сыни 
операциялары салыстыру, анализ, синтез,  түрғыдан үғынумен астаспаса, адамдаөлы 
абстракция жоне түжырымдаудан түрады.  тек жағымды жайтгарды  ғана қТбы^аІта 
Осындай  операциялар  арқылы  адамда  I  бейімдеп,  түлғаның  орнықты  психоло- 
жаңадан  пікір  д ү н и ед еп   заттар  мен  ғиялы қ  үстанымы  нысанына  айналүьі 
қүбылыстар  жайында  үғым  туады.  Кез  мүмкін. Мүндай жағдайда санада адамдап- 
келген психикалық процестерді зерттеуде  ды  б ағд ар ы н ан   ж аңы лды раты ндай 
операцияның  рөлі  зор;  2)  белгілі  бір  уақы ты н да  дүры с  ш еш імге  келуін е’ 
міндетгерді орындау бағьпындағы аяқтал-  қоғамдық процестерге араласуына кёдеогі 
ған әрекет; 3) мекеме, кәсшорьш, т.б. мін-  келтіретіндей  ор  түрлі  жалған  үміггео 
кызметіне байланысты қайталан-1  үялайды.  Мүңдай көңіл ауанында қогам- 
балы әрекеттер. 
ды қ  сана-сезім  басқадай  мүдце  көздеген
ОППОНЕНТ (лат. 
орропетіз
 — қарсы  адамдардың  тарапынан  бүрмалауға,  өз 
болушы) — 1) баяңдама, диссертация, т.б.  мақсатгарына пайдалануьгаа оңай беріледі. 
жүмыстарды бағалаушы адам;  2) дауласу-  Кейін  бүқараның  бүған  көзі  жетуі  оньі 
дағы қарсылас адам. 
I  қатты  түңщдіріп,  0 .  орнына  пессимизм
ОПТИКА  (ғрек. 
орііке)
  —  жарықты  I  дендеуі мүмкін.  Қоғам сындарлы өзгеріс- 
хәне оның көруге байланысын зерттейтін  теР жағына  іс жүзііще  аяқ басқаңда  ғана 
физика саласы. 
I  адамдардың сана-сеэімі болмысты  неғүр-
ОПТИКАЛЫҚ  АТАКСИЯ  (Оптичес-  льш жаРКЬІН өміршеңдік ауанда бағаңдауға 
каяатакспя)  — визуалды бақылау кезінде  0ЙысаДы -  Зүлы м ды қ  ж еңіліп,  ізғілік 
обьектіге  жете  алмауымен  сипатталатын  I  Үсте^Д1к  стетін  қоғам  орнатуға  болады 
атаксия. 
дейпн  түсініктер  қиял  және  осы  себепті
ш
яғни  етік  немесе  “етік  кию”  деп  айта 
‘  "   * « д а и л « іи .і  ..^илилш иилык,
алмайды). 
“Аномия"
  деп те  аталм ы  
түрғыдан  дайын  болады.  Оптимистік
н
ріірга
 
-------------’ 
1-31 иііічкс,  вдш діккс,  ж ар қы н   о о л аш аққ а
шағылыстыру 
икалы қ  күрылғымен  I  д еген   сен ім   болм ай ы нш а  түлғаны ң
яақсы;  —  дүниеде  ізгілік  үстем  болады,  рын  елемейтін,  торбиеде  жоне  түлғаның 
дшег салтанат қүрады  және  барша жүрт  езіндік  торбиесінде  рухани-қүлықтық
оақытқа  кенеледі  деғен  сенім дідікке  күйініштердің,  тарих  пен  жеке  омірде
пзделген  дүниетану  тусінігі.  П есси-  бастан  еткен  оқиғалардың  мон-мағына-
"^мге қарама-қарсы. “О.  терминіалғаш  сын  түсінбейтін  педагогиканың  келешегі
рттовдщ  өлем  “ықтимал  олемдердің  ең  ж оқ.  О птимистік  қабылдау  адамның
тіи
 л СЫ  ДІ П пайымдаған Г. В. Лейбниц-  омірдің ауыртпалықтарына тозуге, оларды

О Р Г ---------------------------- --------  ІС
тып, адамдардың арманшыл көңіл ауанын  I 
емес, өмірлік табандылығын бейнелегеңде 
ғана  жағымды  болмақ. 
I
ОРГАН  (грек. 
ощапоп
 
—  аспап,  кү- 
рал) —  1) қоғамдык өмірдін белгілі саласы  I 
бойы нш а  н ақты   міндеттер  атқаруш ы  
үйым,  мекемелер  (мыс.;  денсаулык  сақ-1 
тау, халықка білім беру  жоне т.б.); 2) мерзім- 
дік басылымдар. 
I
О РНЫ ҚСЫ ЗДЫ Қ (Лабильность; лат. 
ІаЬіІі
5
 
—
  сырғыгыш,  орнықсыз)  —  жүйке 
к л етк асы   не  ф у н к ц и я л ы қ   қ ү р ы л ы м  
уақьптың бір олшемінде бүрмаламай бере 
алаты н  и м п ульстерд ің   е ң   көп  сан ы . 
Терм инді  Н.  Е.  Введенский  үсы нған. 
Д и ф ф е р е н ц и а л д ы қ   п си х о л о ги я д а  О. 
жүйке  процестерінің  пайда  болуы  мен 
тоқтауьш  сипаттайтын  жүйке  жүйесінің 
қасиетгерінің бірі  болып табылады.
О РН Ы Н   БАСУ —  көрінуінің ор түрлі 
екі  ны саны   бар  қорғаны ш   механизм. 
Психикалық  талдауда  объектінің  орнын 
басу арқылы қорғаныш жоне қажетсінудің 
орнын басу арқылы қорғаныш сараланған. 
О .б.  к е з ін д е   а л аң д ату ш ы   о б ъ е к т іге  
бағытгалуға  тиіс  болған  сезімдер  мен  іс- 
орекет иррелевантгық объектіге (жағдаятқа 
жоне  кикілжіңнің  себебіне  қатысы  жоқ) 
көшіріледі.  Обіьектінің  орнын  басу қажет 
объектіге қатысты сезімді білдіруге, немесе 
іс-орекетті  жүзеге  асыруға  олеуметтік  не 
физикалық себептер салдарынан мүмкін- 
д ік   болм ағанда  ж үзеге  асады .  М ыс., 
бастыққа қатысты агрессия отбасы мүше- 
леріне шүйіледі. О.б. бойынша қорғаньші- 
тың  енді  бір  көрінісі  —  объекті  сол  күйі 
сақгалып, сезім қарама-қарсы сезім болып 
озгереді (жауап таба алмаған сүйіспеншілік 
жеккөруш ілікке,  ж ы ны сты қ  қаж етсіну 
агрессияға айналады).  Психодинамикалық 
теорияларда  О.б.  кезіндегі  қорғаныштьпс 
нотнжелерге  катарсиспен  астастырып 
энергияны сейілту есебінен қол жетеді деп 
есептел еді.
ОРТА  БІЛІМ   —  қоғамды қ  пайдалы 
еңбекке қатысуға жоне жоғары білім алуга 
қажет  білім  деңгейі.  О.б.  жалпы  жоне 
арнаулы больш бөлінеді.  О.б. жалпы білім 
беретін орта мектептерде беріледі. Кейінгі 
жылдарда  орта  мектепте  берілетін  О.б. 
мазмүны  гылым  мен  техниканың  даму 
дорежесіне сай қайта қаралды. Жалпы орта 
білім Ежелгі Грекия,  Ежелгі  Римде белгілі 
болғанымен,  XV  ғасырдың  соңында  ғана 
қалыптаса  бастады.  XV-XVI  ғасырларда 
классикалы қ  білім  жүйесі  орын  алды.
XVIII  ғасырда реалдық білім беретін  орта 
о қ у   оры ндары   пайда  болды .  Ол  о қ у  
оры н дары н да  (р еал д ы қ   учи ли ш елер) 
негізінен  жаратылыстану,  физика,  мате- 
матика  ғылымдары,  ж аңа  тілдер  оқы - 
тылды. Жалпы О.б. саласындағы екі багыт 
(классикалық  жоне  реалдьпс)  XIX  ғасыр
мен  XX  ғасьфдың  басында  көп  елдерге 
тарады. Арнаулы О.б. белгілі мамаңдықты 
игеруге  кажет  ғылым  негіздерін,  теория- 
л ы к   ж о н е   п р а к т и к а л ы қ   білімдерді 
м ам ан ды ғы   бойы нш а  қаж ет  косіптік 
д ағд ы л а р   м е н   ш еб ерлікті  меңгеруді 
қам ти д ы .  Ж алпы   жоне  арнаулы  0.6 
жоғары  оқу  орындарына  түсуге  қүкық
береді. 
' 
Щ | 
' V'
ОРТА  БІЛ ІМ   БЕРУ  —  үздіксіз  білім 
беру  жүйесіндегі  негізгі  деңгей  болып 
табылады жоне жалпы, косіптік бастауыш 
жоне  косіптік  орта  білім  беруді қамтиды. 
Ж алп ы   орта  білім   беру  үш  сатылы: 
бастауьпи  (1-4-сыныптар),  негізгі  (5-9- 
сы н ы п тар )  ж оне  жоғары  (10-11(12)- 
сыныптар).  Мектептің бірінші сыныбына 
б а л а л а р   6  н е м е с е   7  ж астан  бастап 
қаб ы лдан ад ы .  А талған  сатылар  бірге 
немесе дербес жүмыс істеуі мүмкін. Олар 
тиісінше жалпы бастауыш, жалпы негізгі, 
жалпы  орта  білім  беруді  іске  асырады. 
Ж ал п ы   б іл ім   б ер етін   о қ у   орнының 
бастауыш, негізгі жоне жоғары сатылары- 
ны ң  білім  беру  багдарламалары  сабақтас 
болып  табылады,  орбір келесі бағдарлама 
алды ңғы сы на  негізделеді.  Жалпы  орта 
б іл ім н ің   к ө п   нүсқалы лы ғы н а,  білім 
б ер у д ің   ау қ ы м д ы   инфрақүрылымын 
^қалыптастыруға жалпы орта білім беретін 
ү й ы м д а р д ы ң   ор  алуан  түрлері  мен 
үлгілерін:  жалпы  білім  беретін  мектеп, 
гимназия,  лицей  жоне  басқаларды  қүру 
аркылы  іске  асырылады.  Косіптік  бас- 
тауыш   білім  к ә с іп т ік   мектептер  мен 
косіптік  лицейлерде  негізгі  жалпы  білім 
беру базасында алынып, жалпы орта білім 
алумен  үштастырылады  және  ол  еңбек 
қы зм етін ің   түрлі  бағыттары  бойынша 
білікгі еңбек қызметкерлерін (жүмысшы- 
Іларды,  кызметкерлерді)  даярлауга багыт- 
талады.  Косіптік орта білім колледждерде, 
училищелерде  негізгі  жалпы  білім  беру 
базасында  конкурстық  негізде  алынып, 
жалпы орта білім алумен үштастырылады 
жоне ол косіптік орта білім алып шыгатын 
мамандар  даярлауға  багытталады.  Кол- 
ледждерде,  училищелерде  оку  мерзімі  -  
3—4  жыл.  Үқсас  мамандықтар  бойынша 
жалпы орта және косіптік бастауыш білімі 
бар  азаматтардың  қысқартылған,  жедел- 
детілген  бағдарламалар бойынша косштік 
орта  білім  алуына  болады.
ОРТОПСИХИАТРИЯ  (грек. 
огіһоз  -  
тура, дүрыс және 
психиатрия)
 — психика- 
лы қ  жоне  эмоциялык  бүзылуды  ертерек 
емдеу  арқы лы   болдырмауды  қарасты- 
ратын  пон. 
• ч / .'  1 
и -  і’;
О Т А Н Д Ы Қ   Т Ә Ж ІР И Б Е   (Отечес- 
твенный  опыт)  —  оқу,  торбие  процесін 
жетілдіру  бағытындағы  белгілі  бір  елдін 
өзіндегі  озы қ  тожірибелер  жиынтығы.

167
ӨЗІ
ОТБАСЫ — үйелмендердің жанүялық 
бірлігі. Отбаеы төрбиесі — үдтгық торбие- 
нің
 негізі болып табылады.
ОТБАСЫ  М ЕН   Н Е К Е   П С И Х О - 
ЛОГИЯСЫ — психологиядағы нске жоне 
отбасы проблемаларын зерггейтін понара- 
лык  бағыт.  С оциология,  экон ом и ка, 
этнография,  тарих,  заңтану,  демография 
салаларындағы  зерттеулерді  қамтиды. 
Отбасы мен неке психологиясын жүйелеп 
зертгеу алғаш  рет  XX  ғасырдың  20-жыл- 
дарынын  аяғында  —  30-жылдарының 
басында АҚШ-та басталды. Зертгеулердің 
кауырт дамуы  нотижесінде  60—70-жыл- 
дарда неке  мен отбасы  зертгеулерін жске 
бір  ғылым  етіп  саралау  туралы  моселе 
белсенді түрде талқылана бастады. Алайда 
бүл  обьекгіні  ғылымдардың  орқайсысы 
өзіне  етене  тон  көзқарас  түрғысынан 
карастыратынына байланысты бүл моселе 
шешілмеген  қалпында  қалды.  Неке  мен 
отбасын  психолоғиялық  зерттсулерғе 
мыналар  камтылады:  некснің  сапасына 
ыкпалы  бар  ф акторларды   зерделеу; 
отбасынын даму циклы, отбасының ролдік 
күрылымы, биліктің отбасы  мүшелерінің 
арасында  бөлінуі,  ерлі-зайыптылардың 
арасындағы  қары м -қаты н ас,  некелік 
хүбын  тандаудың  детерм и н ан ттары , 
торбиенін  ор  түрлі  п а т т е р н д е р ін ің  
нотижелілігі,  ата-аналар  мен  олардың 
балаларының  психологиялық  ерекшелік- 
тері  жоне  т.б.  Отбасылық  жоне  нскслік 
консультациялау  процесін  жоне  оның 
нәтижелілігін зерделеу зерттеудің жеке бір 
саласы болып сараланды. Отбасы мен неке 
психологнясы  жинақтаған  моліметтер 
отбасына  көмектесуғе  бағытталған  ор 
алуан  олеумеггік  жоне  пснхолопіялык 
бағдарламалар  мен  үсыныстар  қалып- 
тастыру үшін негіз болып  табылады.  Бүл 
моліметтер  түтастай  алғанда  отбасына, 
сондай-ақ  оның  жекслсгсн  мүшслерінс 
коррекцнялык  ы қпал-осср  амалдарын 
жүзеге асырушы,  отбасыларына  қатысты 
жүмыс жүргізуші  мамандар  мен  қызмет- 
керлер даярлаудың ғылыми принцнптерін 
талдап-белгілеудің  н еғізд ері  ретіндс 
пайдаланылады.
ө
ӨЗАРА ОҚЫТУ (Взаимное обученне)  — 
тоішен оқыту одісі.  Оқыту  ісі  барысында 
білім  алушылардың  орқайсысы  топтың 
өзге  мүшесінс  бір  м сзғілде  мүғалім 
болады, ол езі жеткілікті  меңгсрген білімі 
меи  дағдысын  озгелердің  үйренуіне 
көмектеседі.  Сөйтіп,  оқу  матерналдарын 
меңгерудің  жалпы  дсңгейін  теңсстіругс
ықпал етсді.
ӨЗДІГІНЕН  БІЛІМІН  ЖЕТІЛДІРУ 
(Самообразования)  —  жеке  адамның  өзі 
басқаратын мақсатты танымдық іс-орекеті; 
ғылымның,  техниканың,  модениеттің, 
саяси  өмірдің  жоне  т.б.  қандай  да  бір 
саласынан жүйелі түрде білім алу. 
О .6 .Ж .  —  
өзін-өзі  торбиелеу  қүралдарының  бірі. 
Оздіғінен  білімін  жетілдірудің  неғізгі 
нысандары сан алуан. Адамның өздігінен 
білімін  жетілдірудегі  мақсаты  —  білікті- 
лігін (мамандығын) немесе білім деңгейін 
көтеру.  О.б.ж.  дағдыларын  қалыптас- 
тыруда  мектеп  маңызды  рол  атқарады. 
Окушылардың О.б.ж. дағдыларын қалып- 
тастыруға  сыныптан жоне  мектептен тыс 
ор  түрлі  үйірмелердегі,  клубтардағы, 
дорісханалардағы  сабақтар,  тожірибелік 
жүмыстар  жоне  т.б.  себепші  болады. 
Мектепте  үйретілген  О.б.ж.  дағдылары 
арнаулы  орта  жоне  жоғары  оқу  орында- 
ры ны ң  о қу   процесінде  тереңдетіліп, 
жстілдіріледі.  Семинардагы,  ғылыми 
үйірмелердегі,  студенттердің  гылыми 
қоғамдарындағы  сабақтардың,  зертгеу 
экспеднцияларына  қатысудың  және  т.б. 
маңызы  эор.
Ө ЗІМ Ш ІЛДІК  (Эгоизм;  лат. 
е%о
  — 
мен)  —  1)  адамды  оның  когамга  жоне 
басқа  адамдарға  қатынасы  түрғысынан 
си п аттай ты н   өм ірлік  п ри н ц н п   пен 
м оральды қ  қасист.  Ол  басқаларды ң 
мүддесімен санаспайтын, тек оз мүддесін 
гана коздсуін корсстетін жеке бастық теріс 
қасиетгі  бейнслсйді.  Ө.  жалған  адамгер- 
шілік прннцип ретінде аморальдық қаснет 
болып саналады; 2) субъектінің қүндылық 
бағдары;  омірлік  қарекетінде  оз  қамын, 
оз  қажстсінулерін  басқа  адамдар  мен 
олеуметгік топтардың мүдделерінен үстем 
сашуиіылық. 0 . коріністеріне субъекгінің 
озінсн басқаға қарақан басының мақсат- 
тарына  жетудің  объсктісі,  қүралы  деп 
қарау тон. Озімшілдіктің дамуы, түлганың 
үстем  ой-ннстіне  айналуы  индивидті 
торбнелеудсгі  слсулі  кемшіліктерден 
болады.  Отбасьншағы  торбиенің  бағдары 
баланың озін тым жоғары санауына, яғни 
эгоц сн трн зм ін с  багы тталса,  бала  өз 
мүдделсрін,  қажетсінулерін  ғана  негізге 
алатын мінез-қүлық қалыптаса бастайды. 
Ессйе  ксле  мүндай  мінез-қүлық арқылы 
о зіи   ган а  ж ақ сы   коруш ілік,  озінсн 
басқаның күйініш-сүйінішіне немқүрай- 
д ы л ы қ   д ен д еп ,  су б ьек тін ің   сы ртқы  
дүнисде  озіи  оқшау,  жалгыз  санаушы- 
лыгы  туыішайды.  Қайсыбір  психолопія- 
лық  жоне  одептік-пснхологиялық түжы- 
рымдамаларда  0 .  адамның  туа  біткен 
қасисті,  осының  арқасында  ол  озінің 
омірлік  қарскетін  камтамасыз  стеді  деп 
қарасты ры лады .  Әдеттсгі  үғымда  0 . 
альтруизмғс  (копшілдік)  қарама-қарсы 
мағынада  колданылады.

ө
ӨЗІПДІК  ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС  (Само- 
отношение)  —  қ . 
О зін-өзі  анықтау.
Ө З ІН Д ІК   С А Н А -С Е ЗІМ   (С ам осоз- 
нание) — адамньщ  өзін практикалы қ жоне 
таны м ды қ  іс-өрекеттің  субъектісі,  жеке 
түлға  (ягни  өзінің  адамгершілік  қасиет- 
терін ,  қы зы гуш ы лы гы н ,  қ ү н д ы л ы ғы н , 
мүраты н  ж оне  м ін ез-қү л ы ғы н )  ретінде 
үгынуы жоне багалауы.  Ө.с.-с.  индивидке 
гана  емес,  қоғамға,  сы ны пқа,  өлеуметгік 
т о п қ а ,  ү л т қ а   т ә н .  Ө зін д ік   с а н а -с е з ім  
рефлексиямен  тыгыз  байланысты,  мүнда 
ол теориялык ойлау деңгейіне котеріледі.
ӨЗІНДІК ТӘРТІП  (Самодисциплина)  —
1)  адамны ң  озінің  м ін ез-қүлқы н   бақы - 
лауы.  “Озін-озі  бақы лауды ң”  синоним і;
2) кейде "озіндік ж аза” магынасында қол- 
данылады. 
г
Ө З ІН - Ө З І   АЛДАУ  (С ам ообм ан)  — 
өзінің  шектеулерін  дөл  түсіне  алм аған- 
ды қтан адамны ң өзін-өзі  алдауы;  өзін-өзі 
алдайтьш адамда өзін-озі қабылдау қабілеті  | 
бөлмайды.
Ө З ІН -Ө З І  АНЫ КТАУ  (Самоопреде-  | 
ление) — өзін бағалау.  Бүл термин, өдетге, 
индивид  өзі  туралы  ақпарат  алатын  жеке 
адам н ы ң   бағалау  тө сіл д ер ін е  қ аты сты  
қолданылады.  “Ө зін-өзі  бағалау”  деп  те 
аталады.
Ө ЗІН -Ө ЗІ АҢҒАРУ (Самоосознание)  — 
адамның  өзін  аңғару  күйі.
Ө З ІН -Ө З І  БАҒАЛАУ  (Самооценка)  — 
адам н ы ң   өзін е  сы ндарлы   к ө зқ ар асп ен  
қ а р а п ,  ө з  м ү м к ін д ігін   өм ір  т ал а б ы н а  
сэйкес  бағдарлай  білуі,  өз  мақсаты н  н ақ- 
тылау, өйын түйіндеу қабілетгілігі. Ө.-ө.б. 
адамның  өзіне  деген  сенім ін  арттырьш , 
рухани  үйлесімділігін  дамытады.  Ө .-ә.б. 
адамның  айналасындагылармен  қары м - 
қаты н асы н ,  өзіне  сы н  көзбен  қарауы н 
жөне  талап  қ ө я   білуін,  жетістікке,  жөне 
сөтсіздікке  қалай  қарайты ны н  көрсетеді. 
С он ы м ен  
қ а т а р ,  Ө .-ө.б .  ад ам н ы ң   іс- 
өрекетінің  тиімдшігіне  жөне  оны ң  түлга 
ретінде  дамуьгаа  өсер  етеді.  Ө .-ө.б.,  е ң  | 
алды м ен,  адам ға  б асқ ал ар д ы ң   беретін 
бағасына  қарай  қалыптасады.  Адам  әзін 
айналасьшдағьілар  қалай  бағалайтьш ына 
қарай  өзін-өзі  бағапауға  бейім  келеді.
Ө З І Н - Ө З І   БА Й Қ А У   (С ам он аблю - 
дение)  —  1) адамның өзінің м інез-қүлқы н, 
ө зін   б а қ ы л а у ы ;  2)  и н т р ө с п е к ц и я н ы ң  
синөнимі.
Ө З І Н - Ө З І   Б А Қ Ы Л А У   (С а м о к о н -
троль)  —  адамны ң  өзін  бақылауы.
Ө З ІН -Ө ЗІ  БАСҚАРУ  (Самоуправле- 
ние) 
үжым  мүш елерінің өз  үжымдары- 
на басшылық етш,  басқару өрекеті. Ө.-ө.б. 
негізінен  сыныптан  тыс,  мектептен  тые 
жүмыс түрінде кеңінен  көрініс  береді.
Ө З ІН -Ө З І  Б Е Л С Е Н Д ІР Е Т ІН   ТҮ Л - 
ҒА  — 
езінің  өлеуеттік  мүмкіндіктерін 
Үнемі  неғүрлым  төлық 
аш ы п 
дамытуға
ӨЗІ  ----------------------  
1 6 8
үмтылуш ылық  төн  түлға.  Мүңдай түлга
л а р   ш ы ғ а р м а ш ы л ы қ қ а ,  толыққанлы
қары м -қаты н ас жасауға, өз ойындағысьш 
орыңдауға қабілетті. Өзін-озі белсеңдіретЫ 
түлға  ізгілікті,  түлғалық  бағдарлы тәпбис 
ж үйесінде қалыптасады.
Ө З ІН -Ө З І  Ж ЕТІЛ Д ІРУ   (Самосовер- 
шенствование) — өзінің өмірлік қуатынвд 
мөнга, мақсатын жүзеғе асыратын, тәңдік 
ж а н д ы қ ,  р ухан и   күш -қуаты н   сандш 
ж өн е  с ап ал ы қ   езгеріске  түсіретін  ішкі 
объективтік  процесс.
Ө З ІН -Ө З І  ҚАБЫЛДАУ ТЕОРИЯСЫ 
(С ам овосп ри яти я,  теория)  —  адамның 
б а ғд а р ы ,  с е н ім і  м ен   өзін -озі  бағалау 
сипаттамалары  едөуір  дөрежеде  олардың 
өздерінің м інез-қүлқы н бақылауы арқылы 
аны қталады  дейтін  теөриялық көзқарас
О З І Н - Ө З І   Т Ә Р Б И Е Л Е У   (Само- 
во сп и тан и е)  —  а д а м н ы ң   өзінің  теріс 
қ ы л ы қ тар ы н   ж өйы п,  жагымды  қасиет- 
терін жетілдіру жөніңдегі саналы, мақсатш 
іс -ө р е к е т і.  Ө .-ө .т .  элементтері  мектеп 
жасьгаа  дейінгі  балаларда  кездеседі.  Бүл 
кезде  бала  өзінің  жеке  түлғалық  қасиет- 
т ер ін   т ү с ін б е й д і.  Б ір а қ   өзінің  мінез- 
қ ү л қ ы н ы ң   үлкендерге  үнайтын-үнамай- 
тьгаын  үғынады.  Өзін-өзі  тану,  өзін-өзі 
б а ға л а у   ж ө н е  ө з  қы л ы қтар ы н   талдау 
ж еткінш ек алды  жаста  байқала бастайды 
Ж еткілікті  элеуметтік  төжірибенің  және 
п с и х о л о ги я л ы қ   дай ы н ды қты ң   жоқты- 
ғы нан  жасөспірімдер  өз  қылықтарының 
мөтивтерін  түсіне  бермейді.  Сондықтан 
үлкендердің көмегінсіз өзін-езі торбиелен 
алмайды.  Оларга міндетгі түрде педагоги- 
калы қ  жетекш ілік  қажет.  Жеке  адамдық 
қасиеттер  едөуір  дэрежеде  қалыптасқан 
ж асөсп ірім дік  ж аста  Ө .-ө.т.  жеткіншек 
алды   ж а с қ а   қ ар аған д а  мақсатты  және 
сапалы  түрде  бөлады.  Ө.-ө.т.  —  адамның 
моральдық қасиетінің бір түрі. Адам өзінін 
іс-орекетін, ақыл-санасын іштей бақылап, 
бағьптап өтыруы, өзін-өзі бақылау арқьшы 
ж а м а н   э д е т т е р д е н   ты й ы л ы п ,  жақсы 
өдетгерін,  жағымды  мінез-қүлқын дамы- 
тып жетілдіреді. Өзін-өзі бақылау, торбие- 
л еп   жетілдіру  үш ін   еркін  берік  үстауы, 
үстамдылығы,  саналы  орекеті қажет.
Ө З ІН -Ө З І  ҮСТАУ  —  адамның  өз  іс- 
өрекетінің  ш ы рқы н   бүзатьга,  эмоциялық 
саласына ы қпалы  болатын жагдаяттарда вз 
қ ар ек етін   ж үзеге  асыруға  қабілетгілігі. 
Ө зін-өзі үстауда өсы  іс-өрекетті реттейтін 
п сихи калы қ  прөцестерді  саналы-еріктік 
үйыледастыру көрінеді.  Өзін-өзі үстай білу — 
тү л ған ы ң   э м ө ц и я л ы қ   ж өне  элеумеггік 
кемелділігінің көрсеткіші.
Ө К І Н У   ( Р а с к а я н и е )   —  істелген 
өрекетгің  қателігін,  адамгершілікке  жат 
немесе қылмысты бөлуы салдарын сезініп, 
ар-ож данды қ күйзеліс күйін білдіретін ой 
нотижесі.  Ө.  —  адамның  өзінің  кінөсын

169
м о й ы н д а п , 
ж ағы м сы з  қы л ы ғы   мен 
кы лм ы сы на 
опынуы.  Ар-үятгың,  үждан- 
нын  байқалуымен  тығыз  байланысты 
ж әне  т ү л г а н ы н  
өзін -езі  адамгершілік 
хаіъшан бағалаушылык рөлін  аткарады.
ӨМІР  САЛТЫ  —  индивидтердің, 
олеуметгік топтың,  түтас  алғанда  қоғам- 
нын  өмірлік  қарекетінің  тән   сипатты 
түрлерінін  жинақтамасы;  өмір  жағдай- 
ларымен  бірлікте  қ а р ас ты р ы л ған д а 
адамдардын  олеуметтік  тіршілік  қареке- 
тінін негізгі салаларын өзара байланыста, 
кешенді түрде зерделеуге мүмкіндік береді. 
Бул салаларға адамдардың еңбегі, түрмы- 
сы,  мөдениеті,  әлеуметтену  жағдайлары, 
өлёуметтік  бел сен д іл ігі,  с о н д а й -а қ  
олардын қалыпты жоне девианпык мінез- 
күлықтарынын  себептері  қамтылады. 
Әлеуметтік-тарихи  О.с.  (индивидтің, 
олеуметтік  топты ң,  белгілі  бір  даму 
кезеңіндегі  қоғамның),  ор  түрлі  өңірлер 
бойынша  Ө.с.  (қ а л а л ы қ ,  ау ы лд ы қ), 
әлеуметгік  қамту  бойынша  Ө.с.  (жастар, 
ойеядер, зейнеткерлер) болып сараланады. 
Ө.с.  санаты  алуан  түрлі  салыстырмалы 
талдауларда  көп  пайдаланылады.  Ө.с.  — 
белгілі бір адамның,  топтың  қоғамға тон 
тіршілік  іс-әрекетінің  амалдары  мен 
тұрлерінің  жиынтығы.  Ж ас  үрпақты  
салауатга  өмір  салтына  тәрбиелеу  әрбір 
тэлімгер  мен  ата-ананың,  телімдік  білім 
беру мекемелерінін  басты  міндеті  болып 
табылады.
ӨМІРЛІК  ҮСТАНЫМ  (Жизненная 
позпщія)  —  адамның  дүниетанымдық, 
моральдық-психологиялық  қасиетгері 
жоне  оның  қоғамға  қарым-қатынасын 
білдіру арқылы  корінетін  ішкі  қағидасы. 
Ө.ү. адам іс-әрекетінде  белсенді  (айнала- 
дағы шындықты озгертуге  үнемі  үмтылу) 
немесе  босең  (қалыптасқан  достүр  мен 
норманы  сақгау)  түрінде  керініс  береді. 
О.ү. — жеке адамның іс-орекетінің белгілі 
бір  багыттылығы.  Адамгершілік  багытта 
Ө.ү. жеке адамның мінез-қүлық жүйесінен 
корініс табады, адамдардың сенімінен, ар- 
ожданынан, ндеялық бір бағыттылыгынан 
байқалады.  Адамның  емірлік  үстанымы- 
ның  шындыгын  ж оне  д ү р ы сты ғы н  
айқындау  коғамныц  прогресті  бағытта 
дамуына  сай  келуімен  елшенеді.  Түлға- 
ның жеке бастық дамуын анықтаудың ең 
басты  белгісі  оның  қоғамды қ  тарихи 
процестегі  орны н  белгілеу  б о л м ақ . 
Адамның жеке түлға ретінде калыптасуы, 
ең  алдымен,  оның  омірден  оз  орнын 
саналы  түрде  таба  білуіне  байланысты. 
Жеке түлғаның озіндік емірлік үстанымы 
оның қоғамға, қоғамдық байлыққа деген 
көзқарас пікірінен,  іс-орекетінен,  когам- 
Дыққызметінен, өмірге деген козқарасы- 
нан білінеді. Адамның омірі мен қызметі, 
өмірге  деген  көзқарасы  оның  маманды-
Ө Н Е
ғына  да  байланысты.  Адамның  өмірлік 
белсснді  үстанымы  еңбек  процесінде 
айкындалады,  шыцдалып  беки түседі.  Ол 
іс-орекет  пен  сездің  бірлігінен,  адамның 
алға  қ о й ға н   м ақсатты   орындаудағы 
белсеңділігінен, теориялық  білім,  білік, 
іскерлік  қабілетін  жүзеге  асыра  білуінен 
байқалады.
Ө Н ЕГЕ  —  үлағатты  адамдардың, 
қарттардың  жастарға  корсеткен  үлгісі; 
айтқан насихаты. Үлағатгы адам жастарга 
үлгі-енеге керсетеді.
ӨНЕГЕЛІ  —  басқаға  үлгі  корсететін, 
езгеден онеге үйрене білетін адам. Өнегелі 
адам  иманды,  зерделі,  инабатгы  болады, 
одан басқа адакшар жақсылықты үйренеді, 
оны езіне үлгі түтады.
ӨНЕР  ПСИХӨЛӨГИЯСЫ  -   сурет- 
керлік  қарекеттің  психологиялық  меха- 
ннзмдерін  және  адамның  енер  туынды- 
лары н   ж асау  ж ен е  үғы ну  кезіндегі 
түлғалық корінісінің ерекшеліктерін зерт- 
тейтін психологиядагы бағыт. Өнер психо- 
логиясының  өнер  түрлеріңдегі  (музыка, 
бейнелеу  енері,  одебиет,  театр  жэне 
киноенері,  хореография,  архитектура) 
д е с т ү р л і  проблем алары   суреткерлік 
ш ы ғарм аш ы л ы қты ң   туынды  туралы 
ниеттен бастап, оны үғыну мен бағамдауга 
дейінгі  барлық  кезеңдеріндегі  проблема- 
лары  болып табылады.  Коркемдік  бейне- 
нің  пайда  болуы,  тожірибе  осерлерін 
еңдеу,  ш ы ғармаш ы лы қ  елестету  мен 
ойлау,  шығармашылық  психикалық  күй 
процестері,  сондай-ақ  түлғаның  белсен- 
ділігі  мен  бағыттылығы  проблемалары, 
суреткерлік қабілет пен талант зерггеледі. 
Өтандық  енер  психологиясында  жасы, 
б іл ім і,  модени  д ең гей і,  олеуметтік- 
демографиялық  белгілері  бойынша  өр 
алуан  то п тар д ы ң   коркем д ік  үғыну 
процестері  зерделенеді.  Суреткерлік 
туы н ды н ы ң   қүры лы м ы на  деңгейлес 
үгынудың  психологиялык  механизлшері, 
сондай-ақ  бүл  үғыну  процееі  бүрмала- 
наты н  ж агдайлар,  керкем дік  торбие 
берудің   п си х о л о ги ял ы қ   м оселелері, 
суреткерлік  қабілеттерді,  коркем дік 
талғамды,  онерге  эстетикалық  сезімтал- 
дықты  қалыптастыру моселелері, балалар 
ш ы ғарм аш ы лы ғы н ы ң   ерекш еліктері 
зерттеледі.  Өнер туындыларын  үғынатын 
адамдардың  эстстнкалық  реакциясының 
пснхологиялык  механизмдері  пробле- 
масын  онер  психологиясыныц  негізгі 
проблемасы  деп  есептеген  Л.  С.  Выгот- 
скийдің  пікірінше,  эстетикалык  реак- 
цияны  керкем  шығарма  қүрылымының 
езі  бағдарлайды.  Қазіргі  заманғы  Ө.п. 
суреткерлік  шыгармашылық  процесінің 
псііхолопіялық  аспекгілерін  жоне  сурет- 
керлік үгыну процесін бірлікте жоне өзара

б а й л а н ы с ы н д а   з е р т т с у г е   м ү м к ін д ік  I 
беретін жүйелі көзкарас түргысыи жүзеге  I 
асырып  келеді.
Ө Н Е Р Д ІҢ   Х А Л Ы Қ Т Ы Қ   П Р И Н -  
Ц И П І  —  ө н е р   а т а у л ы н ы ң   х а л ы қ п е н  
тыгыз  байланысын,  көркемдік  қүбы лы с- 
тардын адам өмірімсн, табнгат осемдіпмен 
ү н д е с е т ін ін ,  о н ы ң   а д а м н ы ң   а р м а н -1  
мүддесін, ой-өрісін, өмірге деген козқара- 
сы н ,  сезім ін  білдірудің  күралы   ек ен ін  
ойшылдардың  бәрі  долелдеген.
Ө Н ІМ Д І  ЕҢ БЕК   (Пронзводіггельный 
труд)  —  түты нуш ылық  қүны   бар  мате- 
рналды к  игіліктер  мсн  зиятты қ  орекет 
онімдерін  жасайтын  еңбек.
Ө РН ЕК,  БЕД ЕР  (Узор,  орнамент)  —  | 
қ а т т ы   з а т т а р г а   т ү р л і  о и іе к с й л е р д ің  
ойылып,  бедермен  бейнеленуі.  Зергерлік 
бүйымдар мен түрмыстык затгар жасау — 
сжелден  қолданылып келе ж атқан халық- 
ты қ  өнер.  Өрнекте  нақыш тау,  бүдырлау, 
бунақтау  торізді  түрліше  тосілдер  қолда- 
нылады. 
і 
'Л4*с.
Ө С И ЕТ  —  кейінгі  үрп аққа  айтылган 
акы л-кенес,  пібрат.  онеге,  ата-бабаның, 
а т а -а н а н ы ң   ү р п агы н а  а й т қ а н   н а қ ы л - 
насихаты. Оснет — үрпаққа торбие беретін 
көсем сөз  Үлтгық тербие тарнхында  үлы 
адамдар толімдік осист создер қалдырған.
Ө С И Е Т Т Е У   —  ү л ы   а д а м д а р д ы ң  
үрпагы на  асыл  создер  айтуы ,  насихат 
қалды руы .  Ү л гіл і-о н е ге л і  адам дардан  
ж ақсы л ы қты   үйренуді  уагы здап,  кім - 
дсрден үлгі алу керек екенін насихатгайды.
Ө П Р ІК   —  шын  моніндегі  жагдайды 
одейі  бүрмалауга  саятын  қары м-қаты нас 
феномені.  Огірік  кобіне  дереу  тексерілуі 
қ и ы н   не  м ү м к ін   ем ес   с о з д ік   х а б а р - 
л а м а л а р д ы ң   м а зм ү н ы н д а   б іл ін е д і 
ііс
 
корініс  табады.  Отірік  создік  қарекеттің 
р е и и п и е н т т е р д і  ш атасты ру  м а қ с а т ы н  
коздейтінін үгына отырып жасалган онімі 
болып  табылады.  Әдеттс,  Ө.  нақты   бір 
ж а гд а я тт а р д а   ж ексл ей   н с  о л су м еттік 
артықш ы лы ктарга  ие  болуга  тырысудан 
туы ндайды .  О ган   то и   си п ат  и н д и в и д  
озіш ң  отірігін  орны қсы з  жоие  уақытш а 
бірдеңе деп  үгынбай  багамдайды;  осьідан 
да  бастапкыда  оган  жаңа  қуаттамаларды 
коптеп  ойлап  табуга  ты ры суш ы лы қ,  ал 
к е й ін ір с к   ол  турал ы   м ү л д ем   еш тсң с 
демеугс  бсйім ділік  и нтени иясы   қабат- 
т а с а д ы .  Ә л с у м с т т ік - п с и х о л о г и я л ы қ  
түрғы дан  О.  ор  уакы тта  қ у р ал   болы п 
көрінетін  болса,  психопатология  сала- 
сы н д а  ол  ай н ал асы н д агы л ар д ы   алдап  
ш атасты ру  п роц ссін ің   озіпси  қ ан ағат- 
т а н г а н д ы қ   с е з ім ін е   б о л е н іп ,  к ө ң іл і 
т о л а т ы н   м и ф о м а н - п с и х о п а т т а р д ы ң  
мақсаты болып  корініс береді.

жүктеу/скачать 13,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: