Казақ тілі терминдерінің салалық гылыми түсіндірме создіктерінің топтамасы Қазақстан
жүктеу/скачать 13,68 Mb. Pdf көрінісі
|
| іт р гоуізиз
— күтпеген, к е н е т т е н ) — п е д а г о г и к а л ы қ қарым- қатынас барысьщда мүталімнің, тәрбнеші- н ің алды н ал а ойластыры лмай жүзеге а с ы р ы л а т ы н о р е к е т і. Педагогикалык им провизацияны ң мақсаты — оқьпу мен торби елеудің н ақ ты жағдайларда жана ш е ш ім ін т а б у . К е н е т т е н туындаган педагогикалы қ міндетке тез жоне икемді жауап беру — педагөгикалық импрови- зацияны ң м онін қүрайды. П Е Д А Г О Г И К А Л Ы Қ КӘСІПТІК Б О Р Ы ІІІ (Профессиональный педагоги- ческий долг) — педагөгтің косіптік іс- о р е к е т ін ж ү зе ге асы раты н қүлықтык талаптар жүйесі. ' 1 7 4 ____________________________ __________ 175 ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КЕҢЕС (Педа- тпяеский совет) — білім беру мекемесінің гүоакты жүмыс істейтін, кеңесетін үйымы. Ш күрамына директор (төрага), оньщ ооынбасарлары. мүғалімдер, кітапханашы, исктеп дәрігері, ата-аналар комитетінің төоагасы кіреді. Педагогикалық кеңестің міректор бекіткен шешімі білім мскеме- с К барлык қызметкерлері ушін міндетгі. П.к. ор оқу тоқсанында кем дегенде бір ост отырыс өткізеді. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КОНСИЛИУМ ( П е д а г о г н ч е с к н і і конеилиум) — оқушы- лардын үлгерімі мен тортібін тсреңірек карастыратын, оларды оқыту мен торбие- леуде байкалган кемшіліктерді жоюга дүрыс жол табу мақсатында өткізілетін мүгалімдердін кеңесі. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КУРСТАР (Педагопиеские курсы) — мектеп мүга- лімдерінін косіби дайындығын котерудщ бір жолы. П едагогикалы қ курстарда мүғалішер теориялық моселелермен жоне озат педагогикалық тож ірибелерм ен танысып, білім дерін то л ы қ ты р ад ы . Педагогикалык курс т ақ ы р ы п тар ы мектептің жылдық жоспарына кіреді. Педагогикалык курстар ор түрлі вариантга өткізіледі: доріс, кейде жеке баяндама жасау, пікір алмасу ретінде өткізіледі. Педагогикалық курстарда тожірибелі мектеп мамандары мен м үгалім дер, мүгалімдердің білімін жетілдіру институ- тының одіскерлері, жоғары оқу орында- рынын ғалымдары доріс оқиды. Педагоги- калық курстардың мақсаты — оку-торбие жүмысының деңгейін көтеруде өз бетімен білім алушы мүгалімдердің психология, педагогика ғылымдарьшың соңгы жаңа- лыктарын жоне озы қ педагогикалы қ тожірибені м еңгеруіне ж ордем десу. Мүгалімдердің іскерлігін, шығармашылык қабілеттерін дамытуда м аңы зды рөл аткаратын бүл курстарда оқы ту мен торбиенің ең өзекгі моселелері сөз болады. Педагогикалық курсты тыңдаған мүғалім- дерге арнайы куэлік беріледі. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚА БІЛЕТТЕР (Педагогические способностн) — мүғалім- нің педагоггік қызметте жоғары нотиже- лерге жетуін қамтамасыз ететіндей дара- лық-психолөгиялық ерекшеліктері мен косіпгік түрғьщан маңызды қасиетгерінің жалпылама жиынтығы. Педагогикалық кабілеггершң мынадай түрлері сараланады: шостикалық (танып-білу жөне одан лоззат ала білу), дңдактикалық (түсіндіре білу, білім бере, үйрете б іл у ), к о м м у н и - кациялық (қарым-қатынас, ынтымақ- тастық жасай білу), конструктивтік (оқу- го^ие материалын іріктеп ала білу, жобалай, жасай білу), үйымдастырушылық (шоюртгерін ор алуан қарекет түрлеріне еліктіріп, тарта білу, қатысушылардың Г — -------- -------------- ПЕД борін біріктіріп, олардың мүдделерін қойылған мақсатты орыңдауға багьптай білу), перцептивтік (баланың ішкі жан- дүниесін үғына бшу, олардьщ сезімдері мен жай-күйін түсіне білу, эмпатияға кабілет- тілік), болжамдаушылық (педагогикалық корегсндік жасай білу, педагопікалық қызметтегі өзара орексттестік нотижелерін болжай білу), суггестивтік (мүғалімнің эм оциялы қ, ерік-ж ігерлік иландыру- шылық ықпалы, нық айтылған жігерлі сөзбен қажетгі осер нотижесіне жете білу қабілеті), экспрессивтік (мүғалімнің өэінің білімі мен сенімдерін эмөциямен осерлі етіп аЙтып жеткізе білуі, артистизмі, дауыс ырғағы, ым, ишара, өңгайлыльпс элемент- терін жетік меңгеруі). ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТПЕН АЙНАЛЫ СУ Қ Ү Қ Ы Ғ Ы . Білім беру үйымдарында тиісті косіптік білімі бар азам аттарды ң педагогтік қы зм етпен айналысу (оқьггу жоне торбиелеу) қүқығы бар. Тиісті косіптік білімі жоқ азаматгарға педагогтік қызметпен айналысу қүқығы қажетгі мамандар болмағаңда гана білім беру үйымы ксңесінің шешімі бойынша беріледі. Білім беру үйымдарындағы педагогтік қызметке сот үкімімсн оған тыйым салынған адамдар жіберілмейді. ПЕДАГОГИКАЛЫ Қ М ІН Д Е Т (Педагогическая задача) — жеке түлға нс топтың жағымды қасиеттерін калыптас- тыруға бағытталған мүгалім не торбиеші белгілеген міндеттер. Ол нақты педаго- гикалық жоне қызметгік педагогикалық міндетгерге бөлінеді. Нақты П.м. оқушы түлғасын бір қалыптан скінші қалыпка, я ғн и то р б и ел ік , оқы ты лы м ды лы қ, дамытылымдылықты неғүрлым жоғары деңгейге жеткізуді көздейді. Қызметтік П.м. нақты педагогикалық міндеттің түр, од іс ж оне ж үзеге асы ру жолдарын таңдаумең байланысты көрініс берсді (мыс., өдеби шығарманы талқылау, пікір алысу жүмыстарын үйышастыру). П ЕДА ГО ГИ КА ЛЫ Қ НАСИХАТ (Педагогическая пропаганда) — балаға білім беру жөне торбие беру жөніндегі аса қажетгі моліметгерді көпшілік арасында тарату. П ед аго ги к ал ы қ насихатты ң түрлері сан алуан: доріс, баяндама, кеңес беру түрін де м ектепте ата-аналарға арналған дорісханаларда немесе ата-аналар университетгеріңде өткізілсді. Ата-аналарға педагогикалық білім беру газет-журнал беттерінде де кеңес беру арқылы іске асырылады, сондай-ақ арнайы кітапшалар шығару арқылы жүргізіледі. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ОҚУЛАР (Пе- дагогическое чтенне) — 1) мектеп мүғалім- дерінің пондерді оқытудағы тожірибе- лерін, педагогиканың теориялық жөне практикалық мэселелерін сөз етіп, пікір 176 п Е д н н а а н м алысатын жиындары. Ол көбінесе мерзімді ж эне айм ақты к болады; 2) мүғалімдердін бір тақы ры п ты алы п, он ы ж ан -ж ақ ты зерттеуі. Мүғалімдер аудандық, облыстық, республикалық педагогикалы қ оқуларға қатысып, тәжірибе алмасады; 3) мүғалім- дердін, халық ағарту жүйесі қызметкерлері мен ата-аналардың қатысуымен өткізілетш кенестер. Н егізгі м ақсаты — алды ңғы қатарлы педагогикалық тәжірибені қоры - ту ж әне тарату. Педагогикалық оқуларда тәжірибені озат мүғалімдердің, педагоги- калы қ істі шебер үйымдастыратын қ ы з- меткерлердің — мектеп директорларьшьщ, әдіскерлер мен инспекторлардьщ баян- дамалары тындалады. П Е Д А Г О Г И К А Л Ы Қ П Р А К Т И К А (П едагоги ческая п ракти ка) — ж о ғар ы және орта педагогикалық оку орындарың- д а ғы к ә с іп т ік о қ ы т у т ү р і, б о л а ш а қ мүғалімдерді практикалық даярлау. П.п. педагогтің кәсіптік іс-әрекетіне ж ақы н ж а ғд а й д а ө т к із іл е д і. П е д а г о г и к а л ы қ практика процесінде болаш ақ мүғалім- д ерд ің өз к эсіб ін м еңгеруі кем ел д ен е түседі. Студенттер нақты практикалы қ іс- эрекетке кіріседі, лауазы м ды қ міндетін о р ы н д а у м е н т ік е л е й т а н ы с а д ы ж э н е мүғалімнің кәсіптік мінез-қүльпс, логика- сьш меңгереді. Практика кезіңдегі студент- тердің іс-әрекеті мазмүны мен қүрылымы жағынан мүгалімнің кәсіптік іс-эрекетіне үқсап, қарым-қатьшастың (оқушылармен, олардьщ ата-аналарымен, басқа мүғалім- дермен) эр алуандылығымен сипатталады. П .п . н э т и ж е с ін б а ғ а л а у д ы ң н е г із г і олш ем дері: э р б ір студ ен тте к э с іп т ік - педагогикалық білікгің қалы птасу дэре- жесі; студенттердің өздерінің практикалық іс-эрекетінің мақсатьш , міндетін, мазмү- н ы н тео р и я л ы қ түрғы дан үғу деңгейі; б о л а ш а қ п е д а г о г т а р д ы ң қ ы з ы г у ш ы - лы қтары ны ң кэсіптік багыттылыгының, о л ар д ы ң б е л с е н д іл іг ін ің , б а л а л а р м е н қары м -қаты настары ны ң деңгейі; кэсіби м э д е н и е т ін ің д ең гей і. П ед аго ги к ал ы қ практиканы ң нэтижесі студент жүмысын ж үй елі талдау; м үғалім дерм ен, сы ны п жетекшісімен (тэлімгерлермен, тэрбиеш і- лермен) әңгімелееу; мектеп басшылары- н ы ң студент жүмысын талдауы; студент- тердің ездерінің практикалы қ ж үм ы сқа дайындық дэрежесін ж эне е з жүмысының сапасын бағалауы негізінде бағамдалады. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРАКТИКАНЫ ТАЛДАУ (Анализ педагопіческой практи- ки) — білім беру, оқыту, тэрбие беруге байланысты жүргізілетін педагогикалы қ практиканы талдау, сүры птау, гылыми нэтижесін айқындау. П Е Д А Г О Г И К А Л Ы Қ П Р О Ц Е С Т ІҢ Ә Д ІС Т Е М Е Л ІК Қ Ү Р Ы Л Ы М Ы (М ето- д и ч е с к а я с т р у к т у р а п е д а го ги ч е с к о го проиесса) — педагог пен оқуш ы орекет- терінің бірізділік кезеңдерінің бейнеленүі Бүған үйымдастьфу кезеңдері, жаңа білім- ДІ қалы птасты ру, білім, білік, дагдыны бекіту жатады. , , - * ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯ (Педагогическая психология) — адамды оқы ту мен тэрбиелеу барысында онын б о л м ы с ы н ы ң д а м у заңдылықтарын з е р т т е й т ін , т а н ы м д ы қ қы зм еті мен қогам ды қ қасиеттерін жүйелейтін психо- логия саласы. П.п. терминін орыс педагогі П. Ф. Каптерев (1849-1922) енгізді. П.п. қ а л ы п т а с у ы н а X IX г. ортасындағы сараптау психологиясы тікелей ықпал етгі. П.п. педагогикамен балалар психология- сымен, дифференциалдық психологиямен тьтғыз байланысты. П.п. қүрылымы үш болімнен түрады: тэрбие психологиясы, оқы ту психологиясы, мүғалім психоло- ги ясы . Психологиялық-педагогикалық зертгеу нэтижелері білім беру эдістері мен м азм үньш қүрастьф у кезінде, оқу қүрал- дары н жасауда, диагностика қүралдары мен психалы қ даму түзетімін тексеруде қолд ан ы л ад ы . қ . Торбие психологиясьі, О қы т у психологиясы , Мугалім психоло- гиясы. ' ‘ П Е Д А Г О Г И К А Л Ы Қ САРАПТАМА (Педагопіческая экспертиза) — педагопі- калы қ объект туралы сараптық талқылау барысында үж ы м ды қ пікір тугызу үшін жүргізілетін амалдар тізбегі. П Е Д А Г О Г И К А Л Ы Қ СТАНДАРТ (П едагогический стандарт) — косіптік оқьггу ж эне кэсіптік іс-эрекет процесінде меңгерілуге тиісті педагогикалық іс-орекет эталоны. П Е Д А Г О Г И К А Л Ы Қ СЫНЫПТАР (П е д а г о г и ч е с к и е к л а с е ы ) — жогары сыныптағы қабілетгі оқушыларды педаго- гикалы қ әрекетке даярлайтын сыныптар. П Е Д А ГО ГИ К А Л Ы Қ ТӘЖІРИБЕНІ Қ О Р Ы Т У (Обобщ ение педагопіческого опьгга) — педагогикалық жалпы сшатга- ғы ойлар мен түжьфымдарды, жекелеген ф актілер м ен қүбылыстарды салыстыру нэтиж есінде қорьггу. Қорыту жалқыдан ж алпы ға, білімге, багалауга логикалық ауысуды болжайды. , П Е Д А Г О Г И К А Л Ы Қ ТӘЖ ІРИБЕ- Н ІҢ О З Е К П Л ІГ І (Актуальность педагоги- ч еск о го о п ы т а ) — ал д ы ң ғы қатарлы педагогикалы қ тэжірибенің осы замангы қ о ға м д ы қ дам у үрдістеріне, педагоги- каньщ озьіқ идеяларына сойкестігі олшсм- дерінің бірі. :: '% . ■ . -/З ПҚДАГОГИКАЛЫҚ ТӘУЕКЕЛТАНУ (П едаготческая рискология) — педагоги- кадағы ж аң а бағыт, педагогтің косіптис еңбегінің мінездік сипатын, олеуметпк- э к о н о м и к а л ы қ ж о н е психологиялык қүбылыс ретіндегі педагогикалык тэуекел- 177 ■ сондай-ак шарасыз тандау жагдаятын- дағы педагогикалық іс-әрекеттің жалпы аддалыктары мен ерекшеліктерін зерт- т г е і і ш . ПЕДАГОГИКАЛЫҚ Т Е Р М И Н О - ЛОГИЯ (Педагопгаеская термннолопія) — білім, тәрбие, оқьпу теориясы мен прак- тикасында қолданылатын косіптік сөздер хүйесі. П.т. белгілі үғымды анықтауда мұгалімге жеңілдік туғызып, уақыт пен ой өрекетін үнемдеуге септігін тигізеді. Талім аппараты түсініктерін қалыптастыру педагошкалык қүбылыстар мен процес- тердін мэнін үғуға себепші болады. ШДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНИКА (Пе- дагогическая техника) — жеке балаға, сондай-ак түтас үжымға торбиелік осер стуте таңдаған одістемелерді ж үзеге асыратын білім, шеберлік, дагдылардың хиынтыгы. П.т. педагогикалы қ жоне психологиялық тер ең білім мен іс хүзіндегі озірлікті ерекше қажетсінсді. ШДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯ (Педагогическая технолопія) — педаго- ггасалық процесс пен оган қатысушылар іс-өрекетінің қүрауыш, кезең, күйлері арзсындагы озара байланысты бірізділік пен үздіксіздік қозғалысы. Ақпараттық технолопія да педагогикалық тсхнолопія- ныц қүрамдас бөлігі. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТҮЛҒА (Педаго- пиеская лнчность) — үстаздың шокіртіне өзінің жеке бас үлгісімен ықпал етуі. Ол идеяның түщыш негізін салушы Лейпциг қаласындағы (Германия) кыздар мектебі- нің директоры Г. Гаудиг (1860-1923) болды. Ол XIX г. екінш і жартысында үстаздың жеке бас үлгісінің педагопікалық негізі туралы арнайы еңбек жаэды. Гауциг- тің теориясы бойынша мүғалім арнайы ерехені нсмссс өдістемелік нүсқауды басшылыққа алмай, озінің білімі мен іскерлігін жеке б асы н ы ң үл гісім ен , шығармашылықпен іске асыру арқылы шэкірггеріне ықпал стуі керск. А. С. Мака- ренко, А. В. Сухомлинский сияқты үлы пшгогтер үстаз беделінің жекс бастың үл- гісіне негцделуін қуатгады. 1960-1980 ж.ж. жаңашыл псдагогтсрдің (В. Ф. Шаталов, Ш. А. Амонашвипи, И. П. Волков жоне т.б.) куатгаган ынтымақтастық педагогн- псыныц негізгі идеясы үсгаздың шокірт- ке хеке бастық үлгісімен ықпал етуіне негцаеледі. ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҮЖЫМ (Педа- гогическнй коллектнв) — оқу-торбнс мекемесі қызметкерлерінен қүралган Ү*ым. П.ү. қызметін директор үйлестіріп басқарады. Псдагогнкалық үжымның жогаргы органы — педагогикалык ксңсс. П.ү. сынып жоне мектсіттсн тыс үйымдар- мсн де байланыса жүмыс істейаі. 12-2003 П ЕДА ГО ГИ КА ЛЫ Қ Ш Е Б Е Р Л ІК (Педагопіческое мастерство) — педагоги- калық қызметгің жогары деңгейде мең- герілуі; педагогтің оқушылардың оқу- танымдық іс-әрекетін порменді басқарып, мақсаткерлік педагопікалық осер мен өзара орекеттестікті жүзеге асыруына мүмкзндік беретін арнаулы білімдерінің, біліктері мен машықтарының, түлғалық косіттпк маңызды қасиетгерінің кешені. ПЕДАГОГИКАЛЫ Қ Ш Ы ҒАРМ А- Ш Ы ЛЫ Қ — оқу-торбие процесінің үнемі өзгеріп түртатын жағдайыңда, балалармен қарым-қатынаста мүғалімнің оңтайлы жоне үтымды педагопікалық шешімдер тауып, жүзеге асыруы. П.ш. педагогтің терең орі жан-жақты білімділігін, теория- лық жоне одістемелік қағидаларды педаго- гнкалық іс-орекетке үштастыру шебер- лігін, мол тожірибесін жаңа жағдайда қолдана білетіндігін және педагогикалық кемел шеберлігін көрсетеді. П ЕДА ГО ГИ КА ЛЫ Қ Ы ҚПАЛ - мектеп окімшілігінің. мүғалімнің, сынып жетекшісінің, төрбиешінің оқушылардың дүрыс білім жоне торбие алуына, қоғамда өз орнын айқын табуына ықпал етуі. ПЕДАНТИЗМ — гылымда, күнделікгі омірде де көптеген үсақ-түйек талаптарды непзгі деп сссптсп, шарттарьш барынша сақтау. ПВДОЛОГИЯ (грек. раШоз — жасеспі- рім, бала, І0805 — ілім) — XIX ғ. соңыңда қөлданбалы психөлогия мен эксперимент- тік педагоппсаның шеңбсрінде эволющія- лық ңдеяның таралуы мен дамуьнші туьш- даган ағым. П. термннін 1893 ж. амери- калық психолог О. Хризман үсынды. Пе- долопіяның негізін кдлаушылар — С. Холл, Дж. М. Болдуни, Э. Кнркпатрнк, Э. Мей- ман, В. Прейер, П. П. Блонский, Л. С. Вы- готскнй жоне т.б. Бүл агымның мазмүнын ж асосп ірім н ің дамуы туралы пснхо- лопіялық, анатоміялық-фнзнолопіялық, биологиялық, олсуметгік сняқты көзқарас- тардың жиынтыгы қүрады. Бірақ бүл кездегі ггікірталастарда педологияның бас- қа ғылымдардан айырмашылыгы тнянақ- ты айқындала қоймады. Тек кешсндік әдістемелік негіз бен багдар үйлескеннен кейінгі ксзеңдсгі баланың психикалық дамуы туралы диапюстикалық іздсністср жаңа нотижс мсн табыстарга жстті. ПЕЙІЛ (парсы. мейл) — адамның бір норссге көңілі ауып, іңкорлануы, соган зауқы согып, үнатуы, келешектсгі ісінің ойға бскуі. Пейілде (ксйде мүны тілек деп тс атайды) бслгілі бір қажетгілікгі келе- шсктс отсу козделгенмен, оның орындалу жолдары комсскі болады. П. — адам еркінің жоспарсыз бүлыңгыр корінісі. ПЕРСЕВЕРАЦИЯ (лат. репечегаііо — қасарушылық, қыңырлық) — белгілі бір қимыл-орскетгің, ойдың нсмесе қобал- ----------------------------- - ПЕР ж уды ң еріктен , арнайъі п иғы лдан тыс қайталануы ж оне үнемі қай та ж аңғы р- ты луы . П. ер ек ш е ж ағд ай д а ор түрлі корініс табады: қозғалыс күйде, эм оция- л ы қ , с е н с о р л ы қ -п е р ц е п т и в т і н е м е с е сезімдік-қабылдаушы аяда, сондай-ақ ми бөлш ектері ж арты лай зақ ы м д ан ған д а, сойлеу, қозғалу жоне эм оциялы қ ауытқу- ш ы лы қ оры н алғанда байқалатын жағым- сыз коріністер. П. көңіл-күй жиі бүзыл- ғанда немесе қатгы қалжырағанда қайта- лануы ықтимал. Мамандардың болжамын- ш а, қи м ы л-орекеттің тоқталуы туралы сигнал кешіккенде нейрон қүрылымдары қ о зад ы да, осы толқы м алы процестер ордайым П. негізін қүрайды. П Е Р С О Н А Л И З М (л а т. р егзоп а — т ү л ға) — бүкіл өлем “ ж о ғар ы қ ү д а й түлғаның” басқаруындағы рухани “түлға- лардың” жиынтығы деп білетін бағыт. П ЕС С И М И ЗМ (лат. р т іт и з — ең жа- ман) — дүниенің игілігіне, болаш аққа сен- беу. Ең оірінші неміс философы А. Ш о- пенгауэр (1788-1860) өзінің ілімін П. деп атады. ПЛАНОФРАЗИЯ — ойдбщ ретсіз ш а- ры қтауы . ! П Л А Ц ЕБО -Э Ф Ф ЕК Т (лат. ріасеһо — сауы ғамы н) — қ ан д ай д а бір дорі деп тағай ы н д ал аты н з и я н с ы з п р е п а р а т — плацебоны ішкізгенде субъектінің ф изио- л о г и я л ы қ н е п с и х о л о ги я л ы қ к ү й ін д е болаты н өзгеріс. П .-э . дорі қ аб ы л д ау ф актісінің өзінің психотерапевтік осер- орекетін көрсетеді жоне жаңа препаратгьщ емдік өсеріне иландырудың қатыстылығы д о р е ж е с ін а н ы қ т а у қ а ж е т б о л ғ а н д а қолданылады. Бүл орайда сыналушылар то б ы н а ж аң а қ ү р а л м е н ем д ей м із д еп х а б а р л а н а д ы д а , б ү д а н с о ң т о п т ы ң жартысына плацебо беріледі. Екі кіш і топ бойынш а нотижелерді салыстыру дорінің ш ы н м о н ін д е г і н о т и ж е л іл іг і т у р а л ы п ай ы м д ау ға м ү м к ін д ік б ер ед і. П .- э ., со н д ай -ақ психотерапияда ж оне кейбір эксперим ентгік психологиялы қ міндет- терде пайдаланылады. П О Л И Т ЕХ Н И К А Л Ы Қ О Қ У - тех- н и к а н ы ң ор сал асы н ан білім б еретін , оңдіріске мамаңдар даярлау. Мекгептерде политехникалы қ білім беру міндеттерін жүзеге асыратын оқу-торбие процесі. ПРАКТИКА — 1) теорияның іс жүзіне асуынан туған тожірибе; 2) қалыптасқан дағды, іс-орекет; 3) өмір тожірибесі; 4) жат- тьйу, Дағдьі. ПРАКГИКАЛЫҚ ЖҮМЫСГАР (Прак- тические работы) — оқуш ылардың оку іс- орекетінің бір түрі; мақсаты мен міндеті лабораториялық ж үм ы сқа үқсас. Кейбір о қу п он д ерін ің одістем елерінде (м ы с., еңбек жоне косіби оқы ту өдістемесінде) ПЕР 178 |л аб о р ато р и ял ы қ-п р акти кал ы қ жүмыс” д еген т ер м и н қолданы лады . П.ж. оқу бағдарлам асы на енгізіліп, курс бөлімін н е м е с е т а қ ы р ы п т ы оқы ганн ан кейін ж үргізіледі. П ракти калы қ жүмыстарды жүйелі түрде орьшдау — анализ, синтез салыстыру, жалпылау, оқытудағы теория мен практиканы ң байланысы, оқушылар- ды ң дербестілігі мен танымдық күшінің дамуы сияқты ойлау амалдарын меңгеру- д ің маңызды қүралы. П.ж. білімді бекпуге жоне нақтылауға себепші болады. Иракіи- калы қ жүмыстарды орындау мазмүны мен т о с іл д е р і о қ у п о н ін ің ерекшелігіне бай лан ы сты . М ы с., химиядан практн- калы к ж үм ы с химиялы қ қүбылыстарды тү сін д ір у ге ж он е бақы лау біліктілігін дамытуға; заттарды алуға жоне ажырата ібілуге с е б е п ш і болады ; оқушыларды х и м и ял ы қ лабораториядагы жүмыстың қ ар ап ай ы м тосілдерімен таныстырады; заттармен, химиялы к ыдыстармен жүмыс іс т е у д а г д ы л а р ы н қалы птасты рады . Б и о л о г и я д а н п р а к т и к а л ы қ жүмысқа таби ғи объектілерді анықтау бойынша ж ү р г із іл е т ін ж ү м ы стар , эксперимент ж а т а д ы . Г е о гр а ф и я сабагы бойынша жүргізілетін П.ж. арқылы географиялық жоне топограф иялы қ карталармен жүмыс істей білу, түргы лы қты жердің планын қ ү р у ж оне т.б. біліктілігі калыптасады. О қ ы т у д ы ң б а с т а п қ ы сатысында П.ж. жаттықтыруш ы сипатта болады. Жүмыс- тьщ күрделілігі біртіндеп өзгереді: оқушы- лар кө п уақы т алмайтын оңай тапсырма- лардан күрделі тапсырмаларды орындауға көшеді. Тиісті дағдыларды меңгергеннен кейін оқуш ы лар пракгикалық жүмысты өз бетімен жүргізулеріне болады. П РА К Т И К А Л Ы Қ ОЙЛАУ - ойлау түрлерінің бірі, одетге, оны теориялық ой л ау м ен салы сты рады . Практикалык ойлау м ақсат қою м ен, жоспарлар, жоба- лар ж асаум ен байланысты жоне көбіне у ақ ы т тап ш ы ж ағдайда өрістейді, осы себепті ол теориялы қ ойлауға қарағанда анағүрлы м күрделі болып шығады. П РА К ТИ К А Л Ы Қ ОҚЫ ТУ (Праетя- ческое обучение) — окуш ы мен оқытушы- н ы ң тікелей бірлескен іс-орекеті арқылы жүзеге асатын оқытудың ең көне түрі. Ол баулу арқы лы оқытуға негізделгендікген, негізінен өндірістік еңбекте жиі қолданы- лады. ,г;-' Н | '^ р Ч Ы И И И | ПРАКТИКАЛЫҚ ТАПСЫРМА (Прак- тическое заданне) — теориялық білімін п р ак ти к ад а іске асы ру үш ін берілетін т а п с ы р м а . П р а к т и к а л ы қ тапсырмага л а б о р а т о р и я л ы қ ж ү м ы с, тожірибелік ж үм ы с, т.б жатады. ПРАКТИКУМ — оқу процесін үйым- дастыру нысаны; оқушыЛардың практика- л ы к жоне лабораториялык жүмыстарды өз йртімен орындауы. Оқу курсының ірі ййлімін тәмашағанда нсмесе оқу кезеңі- сонында өпазіледа. Еңбек пракпікумы- нын мазмүны мен түрі жалпы білім беоетін мекгептсгі еңбек окуының про- Ашііне сэйкес келеді. Арнайы орта жоне ягоғары оку орындарындага П. мамандық пооФиліне сойкес келеді. Практикумға претін жүмыстар тізімі оқу бағдарламасы бойынша анықталады; орбір сабақта окүшылардың жеке тобы график бойынша оо түрлі жүмыстар орындайды. П. откізу үшін жүмыс мақсаты, қажетгі қүрал- хабдыктар тізімі, ақпарат коздері, нақты түжырымдалған сипатгама дайындалуы, жазбаша тапсырма, өзін-озі бақылауға арналған сүрақтар, сондаіі-ақ кестелер, сызбалар қүрастырылуы ете маңызды. Енбек оқуы бойынша П. өткізу үшін мүгалім жүмыстың орбір түріне арнап нүсқаулық карта қүрастырады. П. откізср алдында нүсқам а откізілсді. Ж үмыс орындау барысында м үғалім қ ү р а л - жабдыктын дүрыс таңдап алынуын, оны дайындалуын қадағалайды, қажет болған жағдайда, оқуш ы ларға ко м ек тесед і, қауіпсіздік техникасы ср еж ел ср ін ің сақгалуын жоне еңбектің үтымды үііым- дастырылуьпі бақылайды. Практикумға снгізілген коптеген практикалық жүмыс- тар белгілі бір ғылыхпі заңдылықтардың, ережелердің жоне т.б. долдігін тсксеруге бағьгпалады. ПРЕСБИ — “қарт” , “қартайган" дс- генді білдіретін создің қүрамды бөлігі. ПРЕСБИАКУЗИС — жас үлғайгані сайын дыбыстық стимулга сезімталдықтың жойылуы. Бүл тсрмин қарт адаш ардың саңырау немесс мүлдем керсң болып қалуын арнайы белгілсу үш ін қолда- нылады. ПРЕСБИОФРЕНИЯ - қартгық типі; сстің (жадтын) созылмалы тапш ылы- ғымен, бірақ сана мен ақыл-ой озгсрісінің біршама қалыпты дсңгсйім ен сипат- талады. ПРЕССЕНИЛДІК Д Е М Е Н Ц И Я - 65 жасқа дейінгі шақта басталатын дсмен- цияны белгілейтін прнаулы термнн. Мүн- дай іфитерий мүлдем еркін алынганымсн, днагаостнкада кеңінен қолданылады. ПРОБЛЕМАЛЫҚ ОҚЫТУ (Проблсм- ное обучешіе) — оқытудың эвристикалық одістсрді пайдалануға негізделгсн түрі. Онда оқуш ы ларды ң э в р и с т и к а л ы қ біліктерін дамьпу, оларды ізденіс процесіне тартып, талдаушы білікті кемслдсндіру мақсаты коздслсді. П.о. оқушылардын танымдық дербестілігін қалыптастыруга, олардың таны м ды қ қ аб іл еттср і мсн шыгармашылык. сыншыл, үтымды жоне қнсынды ойлауын дамытуга багытталады. Психолопіялық ойлаудың заңдылықта- ------------------------------------------- ПРО рына, ғылыми зертгеудердің кисынына (лопікасына) сүйснс отырыи, оқушының зи я т ы н , оны ң эм о ц и я л ы қ саласы н дамытуға жәңе осының негізінде дүниета- нымын қалыптастыруга себепші болады. Проблемалық оқьпудың достүрлі көрнекі- лендіріп түсіндіретін оқытудан негізгі ерекшслігі де сол. П.о. гылыми таным нотижслерін ғана емсс, таным жолдары- н ы ң езін , ш ы ғармаш ы лы қ іс-орекст тосілдсрін меңгертуді дс коздейді. ПРОГЕРИЯ — бойдың аласа болуы- мен (кебінесе ергежейлі болумен), ақыл- ой қабілетгілігінің ерте бүзылуымен (қар- тайған кезде болатын) сипатгалатын ауру. ПРОГНАТИЯ — бас сүйсккс караган- да жақсүйек алға қарай шыгып түратын анатомиялық қүрылыс. қ. Ортогнатия. ПРОЕКЦИЯ (лат. рго]есііо — алға тастау) — индивидке бей-ж ай елесті сыртқы дүниеге біржақты тслитін психи- калық процестің корінісі. Психикалық П. — адам мүддесі мен ынтасын біреуді- кіндей салқын, ыкылас білдірмей көңіл қобалжуын басатын қабылдаудың қорга- нарлық тетігі. Бейқам коңілдің мэн- жайын ор сақта талқылаушылардың бірі австр н ял ы қ ғалым 3. Ф рейд болды. Ф р ей д тің ү й гары м ы н ш а, балаларга жүрттың дүниені ссзінуі оздсрініксндсй корінеді дс, сыртқы үқсастықпсн оздерін ойланбай-ақ жүбатады. Оң түсінікті тсріс күйгс үқсататын тозімсіз күиді 3. Фрсйд паранойлық ауруға жатқызады. Коңілдс қабылдауды жалғастыратын симбиоздык түрлі күйлердің бірлссс сслбесуін ғалымдар психикалық ерекшс корініс дсп тапты. Сслбсстіру, телу процссінің ор түрлі сау да, ауру да күйі адамдарда кезігстіні анықталды. Бірақ адампың слссті шын- дықпен салыстырып текссре алатын қабі- летіндс немесс тслігс слсстсту ақнқат- тыгына деген паным-сеиім бір-біріне үйлссс бермсйтін сияқты. ПРОЗО - “алдыңгы", “тура” дегеңді білдірстін создің қүрамды болігі. ПРОЗОПАГНОЗИЯ - невролопія- лық бүзылу; бст олпстгі тани алмаумсн снпатталады. Аскынган жагдайда адам өзінің түрін танымай қалады. ПРОФЕССИОГРАФИЯ — адамның жскс басының қасистіне, психолопіялык қабілетінс, психолопіялық-физикалык м үм кіндігінс қойы латы н талаптарды зерттсудің тсхнологиясы . Адам мен косіптің арақатынасын камтамасыз стетін практикалык үсыныстар мең одістсмелис қ ү р а л д ы ң а қ п а р а т ты қ , болж ам ды қ, кслістіруиіілік қы зм етін реттеу үшін қолданылады. П. түрлерін зсрттеудің тсрсңдігі мсн долдігі олсумстгік сүранысқа байланысты. Профсссиография косіптік қы змсттің олеумсттік-психологнялык, ПРО 180 олеуметгік-экономикалы қ, психофиэио- логиялы қ, тарихи, техникалы қ, қ ү қ ы қ - ты қ сияқты жақтарын қакпыды, олардың тиімділігін іс-жүзіңце ар п ы р аты н міндет- терді үйымдастырады. П. — к о сіп п к қы з- метті ж ан -ж ақты зерттейтін одістердің, яғни тожірибелік мағлүматтарды ж инақ- тайтын (қүжатгарды қарастыру, бақылау, сүрастыру, эксперимент, ғүмьірнамалық ж о н е ш ы ғ а р м а ш ы л ы қ т ә ж ір и б е л е р ), оларға сараптама жасайтын, тожірибелік бақылауды сапалық түрғыдан бағалайтьга, статистикалы қ моліметтерді іріктейтін, сондай-ақ психологиялъпс түсіңцірменің қүрылымдық-жүйелік жоне функциялы қ- қүры лы мды қ талдау тосілдерінің жиьга- тығы. П Р О Ф Е С С О Р (л а т . р г о /е з з о г — оқытушы) — жоғары оқу орньгаьвд оқыгу- шысьгаың немесе ғылыми-зерттеу меке- месінің гылыми қы зметкерінің лауазымы жөне ғылыми атақ. Ж оғары о қу орны ны ң н е м е с е ғ ы л ы м и - з е р т т е у ү й ы м ы н ы ң өтініш і бойы нш а Қ азақстан Республи- касының мемлекеттік аттестатгау органы береді. П СИ Х А СТЕН И Я — 1) п си х и к ал ы қ олсіздік; 2) ақы л-ойы кем , ақы л-ой ме- ш еуліп. ПСИХИКА (грек. рзусһікоз — іш кі сезім, көңіл күй) — 1) объективті ш ы н- ды қты түйсік, қабылдау, елестету, сезім, ерік, ойлау арқы лы белсенді бейнелейтін миды ң жүйелі қасиеті; 2) адамның ж ан- дүн и есін ің сап ал ы қ күй і м ен сипаты н жинақтайты н рухани бірлестігі. П сихика- н ы ң екінш і сатысында адам ны ң м інез- қүлқы мен іс-орекетін озінш е үйымдас- тыратьга жоне оқиганы ң өткенін, бүгінін жоне болашақ күйін ретгей алатьга қабілет қалыптасады. Адам откен оқиғаны есінде сақгайды, бүгінгі күйін қобалжу актісімен, ал болаш ақтағы мүмкін ж айы н — үміті, мақсаты, арманы, түс көру арқылы жеткізе алады. П. — билологиялық эволю ңияның жемісі жоне жалғасы. П. сыртқы қүбылыс- тар мен заттардың көрінісін белсенді жоне о зы қ түрде бейнелейді. О рганизм осы фактор арқы лы өр норсенің ерекшелігіне сай қим ы л-орекет жасауға ж оне ортага б е й ім д е л у г е м о л м ү м к ін д ік а л а д ы . Негізіңде П. заттық ортаньщ дүрыс бейне- сін ж өне тірш ілік и есін ің оз ортасы на бейім делетін бағдары н қүрай ды . Адам психикасы іс-орекет нотижесін ордайым ортаны ң ыңғайымен салыстыра отырып, и н д и ви д ахуалы н қ ай тар ы м д ы б ай л а- ны ста үстауга м үм кін д ік алады , о н ы ң түсінік сезімін ы қш амдайды . П. ж үйке ж ү й есін тітір кен д ір етін осерді затты ң бейнесіне түрлендіреді, м ін е з-қ ү л ы қ қ а ы н т а -ы қ ы л а с дары тады . П с и х и к а н ы ң реф лекгорлы қ сипаты он ы ң объективті ж ағдайға тоуелділігін, қабылдау жүйесі қүрам ы н ы ң қим ы л атқару заңцылыгын білдіреді. П сихиканың оның рефлектоо- л ы қ таб и ғаты н алғаш И. М. Сеченов д о л ел д ед і. А дам н ы ң психикасы оның қимы л-орекетін ретгейтін жоне қоғамдық қатьгаасқа бейімдейтін жаңа қүрылымнын — сананы ң негізін қүрайды. Осыдан адам психикасының дамуыньвд жеке түлғалық жоне олеуметтік заңды лы ш қалыптасады П С И Х И К А Л Ы Қ АХУАЛ (Психи- ческое состояние) — психикалық процес- тің динамикальпс, көрінісін жоне индивид психикасьгаы ң белгілі бір қалыптасқаи шартгы кезі мен көрінісін айқындайтын ү ғ ы м . П .а . ж е к е ад ам м ен адамдар топтары ны ң бір сот, аз уақыт аралығын- дағы эм оц иялы қ, танымдық жөне мінез- қ ү л ы қ т ы қ к ө р ін іс т е р ін ің жалпылама сипаты н білдіреді. П.а. эмоцияның даму саты лары нан түрады , индивидтің түрлі п сихи калы қ қасиетгерінің (жеңілтектік, ү с т а м с ы з д ы қ , а ш у ш а ң д ы қ сияқты) корінісін білдіреді. Психикалық ахуалға с е з ім н ің ( к о ң іл - к ү й , аф ф ек т, үрей, эй ф ори я ж оне т.б.), ықыластың (толға- ны с, ессіэдік), ерікгің (батылдық, жинақы- л ы қ , тарты нш ақты қ), ойланудың (күмон- дан у), қ и я л д ы ң негізгі түрлері жатады. Төтенше жагдайдагы адамның псюсалық а х у а л ы с т р е с с р е т ін д е қабылданып зерттеледі. . . П С И Х И К А Л Ы Қ ДЕТЕРМ ИНИЗМ (П еихическнй детермнннзм) — барлык п си х и к ал ы қ актілер мен көріністердің өзіндік себебі мен магынасы бар жоне олар б ү р ы н ғы н ә р с е л е р д ің күй ін е тоуелді дейтін біржақты көзқарас. П.д. психоана- л и ти к ал ы қ одістеменің негізгі ережесін қүрайды . П.д. кездейсоқ, тіпті үғыныла бермейтін табиги қүбылыстардың, мыс., үй қы н ы ң , ж абы сқақ мінездің, ескертпе- лердің де өзіндік себептері мен заңдылық- тары бар, тек бүл заңдылыктардың дер кезінде үғынылмауы ықтимал дейді. Ол ү ш ін т а н ы м с у б ъ е к т іс і бақылаудагы норсенің кездейсоқ, бір-біріне қатыссыз к о р ін іс т е р ін , с о н д а й - а қ сол отпелі түсініктерді тізіп отыруы шарт. Соңца ғана пайымдауш ылар науқастың “көзінен тыс н е м е с е таса қ а л г а н ” , ж аң а мазмүнды аңғарады жоне оны ойланбай-ак психика- л ы қ күйді реттейтін мүмкіндікті түрткіге айналдырады. ^г/гвйй ПСИХИКАЛЫ Қ ПРОЦЕСТЕР (Пси- хические пронессы) — адамның миында б о л а т ы н ж о н е с е з ім д е , қабылдауда, қиялда, зердеде, ойлауда, сөйлеуде үнемі ж он е озгерм елі түрғы дан бейнеленетін іш кі омірлік қы зм ет процестері. П.п. — ж үйеленген ж оне ж үйесіз, үғынылатын ж о н е ү ғ ы н ы л м а й т ы н , д ар ал ы к және олеуметгік қүбылыстардың, үлкен жоне одон топтардьш Міиеэ-қүлыістарыиыи щйһПТПІТЫ _____ ЛСИХИКАЛЫК ЭНЕРГИЯ (Психи- чеоая мергмя) — психикалык. аппарат ки психикалык каріиісгін негізін влшеугс шиыкты эиергия түрі. П.э. туралы алгаш ой коатигаіг 3. Фрейд оны либидолык. жөнс агрсссиялық деп екі түрге белді. Либидолык жоне агрессиялық энергия бір-бірімен араласканда эн ерги ян ы н бейтарап күйі калыптасатынын ескертгі. Аіі.ілигикалык жүмыстар психикалык інсргкяньш кейде жіктелмеген бейтарап күйдс болатыиын, кейде ко и іл күй голкуында. елігуінде олшенуте лайы к ясрпинын бастапкы жіктелінбеген күйі келігетінін айкындады. Адамнын ойы, елігуі, беймесі пснхнкалык энсргиямен ор гурлі дорежеде байланыста, ягни катексис- пк күйде болатыны долелденді. Катексисте П.э бірде күбылмалы, бірде бейтарап күйдс корініс табады да, коңіл жайын бір ыкыласкн шогырлаіщырііды не одан ыгыс- шрады. ГІ і. кыіметіне карай мотивация- лык. козгаушы себепке жарарлык жоне қшіданбалы қүралдык түрлерге болінеді. ПСИХОГЕІІЕЗ (грек. рзусһе — жан, — шыгу тегі) — п сихи калы к күбылыстардын дүрыс калыптасқан жэне імуқасқа үшыраган коріністерінін бас- тіуын қарастыратын үгым. П. "бүрьшгы психикалык процестер кейінгі бақылау- шы көршістердік кдлыптасуына мпшетті түрде ыкпал етеді” деген психикалық дстерминизм қагидасын негізге алады. П. гүйіні: егср ксздейсоқ, түсініксіз кейбір психикалык күбылысгардыи озін иақыш- тап, олардьщ себеп-салдар желісін айқын- аай түссек, онда кез келген психикалмк қүбшыс саналы жоне санасыз күштсрдіи қарым-қатынасының күрделі тү й ін і болып шыгады. Психикалық талдаулык адіс адамның балалық кезіндегі қүбылма- лы шиеленісті дүрыс тусіну, оны озгергу мсн алмастыру мүмкіндігін ашады. ПСИХОГЕНЕТИКА ( п с и х о жоне грск. $епейко5 — туылуына, шыгу тегіне жататын) — I) пснхикалық жоне мінез- күдыктық кейбір қүбыл ыстарды ң түқым қуалаушылық сипатын жоне олардын генотипке тәуелділігін зертгейтін гылым саласы. П. негізін Ф.Гальтон, Н.Жуел- Ннльсон жоне т.б. қалады. Психогене- пналық жетісгіктер адамнын жасы келген сайын, оның зердесінін жеке ерекшел ігіие гшотнптің тигізер ыкпалы айкындалып, күшейе түсетінін к о р с е тед і. М ы с.. адамның миллиондаган жылдар бойы ортага бейімделу қабілетінің жетілуі, онын югсге жоне қогамга деген қатынастагы түаплық ерекшелігінің қалыптасуы осы- нын айғагы; 2) психологияның генетн- имен шектес саласы, пснхологнялык п р о ц е с те р д ің ген ети к ал ы к негіздерін Я рШ ІҺ ш сзлшірлық гылым. ГІсихогснс* т и к а н ы ксй д е п си х о л о ги я сідасниі жатк.ыі.ілы. ГІ. адш ны ц жсісе тулгілык псижологнялық срскшслігініц шыгу теп меи ідиіьштасуын гсноткп псн орпны н ыкпалы арқылы қарастыраяы. Ғылымда адамның психижалық қызмстішн даму ф акторлары туралы біржақты козкдрес қалыптасқаи. ГІсихогенс гикадагы копте- ген іздеиістер жогары психикалык кыз- м еттін индивидтер арасы ндагы ортүр- лілігін зият, ақьиі - парасатпеі і салыстыруга айрыкша мон береді. Психогенетцкадагы тектестік дорежесі (жалпы гендер саны) мен акы л-п арасат күй ін ің коптеген к о р с е тк іш т е р ін ің арасы нда тікелей байланыс бар екендігін тапты. Адамдық, олеуметгік факторлар мен жагдайлар жеке түлгалық п с и х и к і і л ы қ ерекшеліктерді генотипке бейімдеуге ыкліл етеді дсген болжам күшін жойган жок. П СИ Х О ГИ ГИ ЕН А (психо . жоне грек. һу%іено$ — ем д ік) — дені с-ау адамдарды психихллык жүйке ауьггқушы- лыгынан, психикалык закымиан сақтан- дыру үшін арнайы көмек корсстетін медициналық психология саласы. Адам- ның психикалық дамуына жоне күйіне, жүмыс қабілетіне, өмірінін үзақтыгыш он жоне теріс осер етггін олеуметгік, түрмыс- тық, ондірістік, психологиялық жоне т,б. жагдайларды зерттейді. Психогигиенаныи мақсаты — киы нш ы лы к кезде жонс күнделікті оурешілікте адамның жүйкесін жүқартатын, “психнкалық ауытқушылык* қа" үшырататын психоз бен невроадан сақтандыру. ПСИХОГИГИЕНА ЖӘНЕ ПСИХО- П РО Ф И Л А К ТИ К А - м едиц ин алы к психолопіяиың салалары; жүйке-пс ихика- лык жоие психосоматикалык аурулардың алдын алу, сондай-ақ пснхожарақаттык шүгыл реакцняларды жсшлдету макса- тында, іс жүзінде сау адамдарга мамандан- дырылган комек корсету міндетін атқа- рады. Психогигиена жоне психопракти- канын ошстеріне консультаішялык орта- лықтар, “сеиім тслефондары'' жоие сау адамдарға психологиялық комек кврсетуге багдарланган баска да үйымдардың шен- беріндс жүргізілетін психокоррекциялык жүмыс, тоуексл топтары деп аталатын- дарды анықтау жоне олармсн профнлак- тикалык жүмыс жүргізу максатындагы жаппай караулар, түргьпшарга акпзрат беру жоне т.б. камтылады. Қазіргі уакыттагы психогигисна мен психопрофилактнканын арнайы міндеттері — отоасылык, окулык жоне оидірістік сипаттагы дагдарысты жагдайларда адамдарга комск корсету, жана отау болган жоне ажырасуга бет алған отбасылармсн жүмыс жүргізу жоне т.б. П С И Х О Д И А Г Н О С Т И К А ( п с и х о .. ж о н е іііа^по5Ііко5 — а й ы р ы п т а н у ғ а I қабілетгі) — адамның пснхикалық қ аси еп I м ен к ү й ін ғы л ы м и д о л е л д і т ө с іл д е р арқылы санды к сипатга бағалайтын жоне I н а қ т ы с а п а л ы к тү р ғы д а н т а л д а й т ь ш , I сойтіп адам психологиясы ны ң корінісі туралы дүрыс болжамдық молімет беретін I ізденіс аумағы. I П С И Х О ДИ Н А М И КА ( психо ... жоне грек. Аупатіз — күш ) — қар ам а-қ ар сы I б а ғ ы т т а г ы м о т и в а ц и я л ы к ы қ п а л д а н туындайтын ойлану, сезіну, м ін ез-қүлы қ қүбылыстарын түсіндіретін психикалы қ талдаулык теорияны ң маңы зды саласы. Негізіиде, П. ор түрлі қоздьфғыш тардьщ өзара ы кп ал ы н зерттеуге, п си х и кал ы қ процестің монісін айқындауға, п с и х и к а -. л ы қ қызметтің прогресті, жағымды жоне регресті, жағымсыз өзгерістерін ай қы н - дайды. П. қағидасы психикалы қ аппарат-1 т ы ң ү ш тік қ ү р ы л ы м д ы к тү ж ы р ы м д а- масына сүйенеді: “ Ол нөрсе” — и нстин к- тілік қүм арлы қты ң аясы, “ М ен” — “то қ- тау” салатын мүш е, “Ж оғаргы М ен” — ар мен ойлану ы қпалы ны ң аясы. Деген- мен, орбір психикалық қүбылыста психи- калы қ аппараттың осы үш бірдей ерекш е- лігі б ір -б ір ім ен тоғы сы п ж атады . “ Ол норсе” жоне “М енің” бір-біріне үйлеспей, қайш ы келуі адамды іш кі қай ш ы л ы ққа үш ыратады да, оны ойланбай ш еш пек о р ек еттер са н а д а ж ү й к е н ің ж ү қ а р ы п тозуын қоздыра түседі. Ү ш қалақ шыдам- | сыздыққа ішкі факторлармен қатар түқым қуалай ты н ауы тқуш ы л ы қ п ен сы ртқы осерлер де ықпал етеді. Ш иеленістің доре- жесі мен оны шешетін мүмкінш ілік іштей тоқыраудың, күйзелістің деңгейін аны қ- тауға жол ашады. Дегенмен, психодина- м и к а л ы қ тал д ау га г е н е т и к а л ы қ ж он е э в о л ю ц и я л ы қ к о зқ а р а с т а р д ы ң озін ш е ы қпал ететіні де анықталды. ПСИХОДРАМ А ( психо ... ж оне грек. іігата — іс-орекет) — топты қ психотера- пияны ң бір түрі; мүнда пациенттер актер- лер мен көрермендер сапасында кезекгесіп шығады, осы ны ң өзінде олардың рөлдері қатысуш ыл ардың барлығы үшін түлғалық мон-мағынасы бар омірлік жағдаяттарды ү л гіл е у ге б а ғ ы т т а л а д ы ; б ү л о р а й д а , барабар емес эм оц и ял ы қ реакцияларды б о л д ы р м ау , о л еу м еттік п е р ц е п ц и я н ы пысықтау, өзін -өзі неғүрлы м тереңірек танып-білу мақсаты көзделеді. Психодра- ма үғымьш ж әне процедурасын Д. М оре- н о (А Қ Ш ) ү с ы н ы п , о н ы ө л е у м е т т ік проблемаларды шешудің бір қүралы деп түсіндірді. ІІІет еддерде сау адамдардың топтарындағы қақтығыстарды жою одісі дегенді білдіретін “со ц и о д р ам а” деген терм ин де пайдаланылады. Психодрама ү ш ін м ін е з - қ ү л ы қ т ы ң ы р ы қ т ы л ы ғ ы , бел сен д іл ігі, ж ағдайға оралымдылыгы маңызды. Психодрама невроздар, сонын іш інде балаларды ң невроздары кезінде психосом атикалы қ аурулар мен алкого- лизм кезінде, психопатиялардың асқы- нулары мен жасөспірімдердің ауьпқыма м ін ез-қүлы қтары кезінде колданылады. О тбасы лы к психодрама болуы мүмкін! П с и х о д р а м а н ы ң э л ем ен тт ер і мінез- қ ү л ы қ ты қ терапияға, олеуметтік-психо- логиялы қ тренингке, іскерлік ойындарға кіреді. - - - / ' -' - - V ' П С И Х О З (грек. р^усһе — жан) — жеке адамды тоқы рауш ы льіққа үшырататын п си х и к ал ы к қы зм еттің ауытқушылығы н е м е с е п с и х и к а л ы қ н ау қ асты қ . П. орган и кал ы қ ж оне функциялық болыл б о л ін е д і. О р г а н и к а л ы қ П. ор түрлі аурулардан кейінгі екінші ауытқушылық. Ф у н к ц и я л ы қ П . м ін е з -қ ү л ы қ пен ойлаудағы ауыткуш ылыққа түрткі бола- т ы н п с и х о о л е у м е т т ік факторлармен тікелей байланысты. Психозға генетика- лы қ, нейроэндокриңдік жоне зат алмасу факгорлары , сондай-ақ индивидтің пси- хикасына о нто ге н етикалық жоне орталық жағдайлар түрлі дорежеде ықпал етеді П. — санды рақ созден, түйы қ мінезден, ортаға ү й л есп ей т ін ретсіз қим ы лдаи, қабыл- дау қ а б іл е т ін ің ау ы тқ у ы н ан білінеді. П. 3. Ф рей д тің ескертуінш е, адамның басқа объект пен кісіге деген козқарасын озгертіп, ауруды ортадан алшақгатады да, психозды к процесті үдетеді. Фрейд невроз бен психоздың арасындағы байланысты, яғни ты йы м саларлы к росімді ығыстыра- ты ны н, адам өздігінен барды бүрмалай- т ы н ы н , с о й т іп ш ы н д ы қтан біртіндеп алш ақтай түсетінін немесе жоқ норсені озінш е елестетшін аш ып берді. Емшінін ерекш е ш и пагерлік тожірибесі арқылы психозды емдеуге болады. П С И Х О Л И Н Г В И С Т И К А {психо... ж оне ф ранц. Ііп§иШідие < лат. Іщ иа — тіл) — адамның сөйлеу қабілетінің калып- тасуы мен бір қалыпты отуін зерттейтін психология м ен лингвистика аралығын- дағы ғылым саласы. П. терминіне амери- к ал ы қ ғалымдар Ч. Осіуд пен Т. Сибеок ғылыми мағына енгізді. П. ойдың сөзге, создің ойға толассыз жоне қайта айналып алм асуы н сой леудің даму процесі деп есептейді. Психолингвистиканың қалып- тастуына үйрету теориясының, сөйлеуш игерудің арнайы шартгары туралы А НХом- ск и й д ің ең б ектер і, бойдағы туа біткен ақпаратты қабылдау жоне зерделеу туралы к о г н и т и в т ік к ө з қ а р а с түрғысындағы зертгеулер (Ж. Пиаже) елеулі үлес болып қ о сы л д ы . 1960—1970 ж.ж. психолинг- ви сти к ад а б ү р ы н ғы необихевиористік жоне дескриптік лингвистикалык көзка- растардың тоғы сы нан келелі үш моселеге иР ашрыяяы: жске свилсу тұряерииц кііыпгасу гстігі, иакты психологиялық Уіиесімділігп грамиатикалық түргыдаи оігсрг>'Д|И формдлыш моделі; сойлеуді күкіү Ш ьі грамматикдлық күрылымиыц ойшдыд, танымиын. логикаиыц желісі- Иеи баи.ілиысы Психолшіғвистикаиьиі )1ВГІ ,п багыты кдэіргі кезде инжсиерлік яооавдгия, иейро- жоне патопсихология, оіетел гілдеріи оқыту міндгперімен үш- Н И р -7 Щ 1 ПСИХОЛОГИЗМ — олеуметтану- иіы іык іерггеу приішип»; мүнда олеу- истпк проиестср мен күбылыстар пскхо- тогиялыкгыи туындылары деп сипат- іалаам. Психологнзм принципінін ролі меи маиызын алеумстпк омірдін пснхоло- пмлык механизмдерін жете зерттегсн дмерикллык соииологгар асыра багалады дпеумепанудагы психологиялык мектеп- пн вшллері шшмдардын беЯімділіктсрі мен эиоиияларын олеум еттік п роц естср динамикасыиын негіэгі факторлары деп іілиымлады С о ц и о л о ги ян ы ң дербес гылмм болып дамуы иотижесіиде бүл пршшиптіи едоуір олсіреуі батганымен, о.і дойылгаи жок- Оиы бслгілі бір шамада гүлгааріілык катынастарды зсрттеушшер — симвоідық иитериационализмііің, фено- ысиалошя меи эгпюметодологиянын окіт- дсрі үстаиады ПСИХОЛОГИЯ (грек. рзусһе — жан, кда — ілш) — пршілік карскетінің ерекшс нысаны рстінде психиканыц даму жоне функция аткару заңдылыктары туралы гылым. Тіршілік иелерінін корш аган дүнисмсн оэара орекетгестігі психикалық проиестер арқылы, актілер мен күйлер аркылы жүзеге асады; бүлар физиоло- гаялык процестерден, актілер меи күй- лердеп сапалық түргьшан ерекше болганы- мен, олардан ооліиуге келм сиді. П. юрттоитін қубылыстар жуздеген жылдар бойына “жаіГ деген терминмен белгіле- нід, философняның XVI гасырда психо- лопія деп аталган бір тарауының поні деп есептелді. Аталган қүбылыстар туралы манметгер коптеген басқа багытгардагы крттсулерде де, со н д ай -ак ор алуан практикалык салаларда (осіресе меди- шшаіык жоне педагогикалық салаларда) химақталып қ о р л ан а берді. Н ей р о - физнология меи бисшогняның жетістіктері нвткжссінде психологияның оз гылыми- санаттык аппараты дамыды да, экспе- рвментпк жүмыстың ерістеуі арқасында философиядан да. ф изиологиядан да оқшаулана бастады, ойткені лаборато- рияларда анықталған психика занды- лықтары анатомиялык-физиологиялык зацдылыктармен үйлеспейтін болып шықты. Т үлганы н сы р тқ ы ортам еи әрекеттсстігіиің онімі болып табылатьш психикалық процсстердін оздері міиез- күлы қты ң белсенді себспші факторы болатындьп ы керсстідді XIX гасырдын ортасында ф изиологиям ен аралыкта эксперимснтгік психология (психофи- эика, психофи зиология жэис т.6.) кахші* тасты. 1870 1180 жылдяры психоло- гиянын физнология мсн философиядаи белінуі аяқталып, П. дсрбес пои болып калыптасты. Казіргі уақытта П. зерттеу салалары сан алуан болып тармакталган іргелі гылым болып табылады. Онын салалары: психофизиология, эоопсихоло- гия, салыстырмалы психология, олсумст- тік П., балалар пснхологиясы, педагоги- калык П „ олеуметгік П.. жас ерекшеліл психологиясы, ецбек психологиясы. шы- гармашылык психологиясы. медаии- иалык П., пагопсихология, иейропси- хология, инжеиерлік П , психолннгаис- тика. отнопсихология хвие т.б. ПСИХОЛОГИЯ ТАРИХЫ - психи- ка туралы алгашкы гылыми түсініктер еж елгі д ү н и ед е ( Ү н лістан , Қытай, Египет), денемсн сыртгай жоис олдекалай байланыскаи ерекше мон ретіидегі асаи туралы діни догм атка карам а-карсы философия койнауьшда пайла болды. Бүл түсініктеряің дамуыпа когамдык практи- каның, емдеу мен торбие салаларының сүраныстары себспші болды. Ежелгі заман дарігерлері психиканын органы ми екеніи аігықтап, темперамеиттер туралы Ітімді дамытты. Бүл жаратылыстанушылык- гылымн багыт адамнын жаны озіиің моңгілік жоне бүлжымас заңдары бойын- ша козгалатын гарыштың затгық болшегі деп білетін козкараспен тыгыз байланысгы болды. Идеалистік түжырымдамаларда жан денеге карсы койылып, моңгілік деп танылды. Антик эамандагы психоло- гияның үшар шыны Аристотельдің ілімі болган еді; оіша жан тіршілік ете алатын материадлық дененін үйымдастырылу нысаны деп үгьпщырылды. Ол обьективтік х ә н е ген ети калы қ одістер негізінде түжырымдалган психатогиялык үгымдар- дьіц алгашкы жүйесін баяндады. Эялияис- тік кезеңде гіршілік принш тінен онын белгілі бір коріністерінің гаиа принципіне айналды: психикалык асалпы биология- лыктан беліңді. Феодалдык дэуірде психи- ка туралы дүрыс бшімдердің Ітгерілеуі күрг баяулағанымен. токтап калған жок. Араб тілді елдердің озық пікірдегі ойшылдары мен дорігерлері (Ибн Сина, Ибн әл- Хайсам, Ибн Рашид агане т.б.) оздерінін идсялары арқы лы Батыс Еуропадагы жаратылыстанушылық-гылыми психоло- гияны ң оркендеуіне жагдай жасады; осының нотижесінде адамды мінез-күлқы жаратылыстың заңдарына багынатын табиги тіршілік иесі ретінде тэжірибелік жолмен зерттеуге үмтылушылық ныгайды (Леонардо да Винчн, X. Л. Внвес, X. Уарти жоне т.б.). Буржуазиялық революциялар мен жаңа материалистік дүниетанымның өркендеуі доуірінде психологиялык каре- кетке принңипті түргыдан жаңа көзқарас қалыптасты, енді ол қатаң детерминизм үстанымымен үғындырылып, түсіндірі- летін болды. Әлеуметгік-экономикалык өзгерістер бары сы нда психологиялы қ ойлаудың прогресіне жол ашылып, XVII гасырда бірқатар іргелі категориялармен толы қты . Р. Д екарт м ін ез-к ү л ы қ ты ң реформаторлы к табигатын аш ты, жан туралы үғымды субъекгінің өз психикалық акгілерін тікелей білуі ретіндегі сана туралы теологиялык емес үғымға айналдырды. Н ақ осы доуірде өте маңызды бірқатар психологиялық ілімдер: денелік қүбылыс- тар д ы ң б ай л ан ы сы м ен а н ы қ тал аты н п с и х и к а л ы қ қ ү б ы л ы с т а р д ы ң заң д ы байланыс ретіндегі ассоциациялар туралы (Р. Декарт, Т. Гоббс), аффектілер туралы (Б. Спиноза), апперцепция жоне үғыныл- мау туралы (Г. В. Л ейбниц), білімнің даралық сезімдік тожірибеден туындай- тыны туралы (Дж. Локк) ілімдері қалып- тасты. Ағылшын дәрігері Д. Гартлидің ассоциация принципін ғылыми түрғыдан н ақ ты талдап ш еш уі а р қ а с ы н д а бүл принціш жүз елу жыл бойына психоло- піяның басты түсіндірмелік үғымы болды. XIX ғасырда физиологияның қойнауында психикалы қ функцияларды зерттеудің экспериментгік одістері пайда болып, бүл функцияларды талдауга сандық бағалауды енгізу тургысында алғаш қы орекеттер жасалды (Э. Г. Вебер, Г. Т. Фехнер, Г. Гельм- гольц). Дарвинизм психикалық функция- ларды биологиялық жүйелердің нақты факторы ретінде зерттеу қажетгігін көр- сетгі. XIX ғасырдың 70-80-жылдарында психология білімнің өз алдына бөлек сала- сына айналды (философия мен физиоло- гиядан ерекше). Оның зерттемелерінің б а с т ы -б а с т ы о р т а л ы қ т а р ы ар н ау л ы эксперименттік лабораториялар болды. М үндай алғаш қы лабораторияны 1879 жылы Лейпцигте В. Вундт үйымдастырды. Оның үлгісі бойынша осындай мекемелер Англияда, АҚШ -та, Францияда, Ресейде пайда болды. Психологияны объекгивтік одіс негізінде зертгеудің дойекті бағдарла- масы үсынылды. Дүниежүзілік психоло- гиялық ғылымда объективтік одістердің кеңінен қолданылуы нотижесінде экспе- рименттік-психологиялық жүмыстар жүр- гізілді. Экспериментгік психологияның басты тақырыптары бастапқыда түйсіктер мен реакция уақыты (Ф. Дондерс), одан орі — ассоциациялар (Г. Эббингауз), зейін (Дж Кетген), эмоциялық күйлер (У. Джеймс, Т. А. Рибо), ойлау мен ерік (Вюрцбург мектебі, А. Бинс) болды. Психологаялык п р о ц естер д ің ж алпы заңдылықтарын іздестірумен қатар, дифференциалдык психология қалыптасып, оның міндеті о л ш еу о д істер і арқы лы адамдардың ар асы н д ағы д ар ал ы қ ерекшеліктерді анықтау болды. Ғылымның даму логикасы мен практиканың талаптары бүдан әріде п с и х о л о г и я н ы о р ган и зм жүйесінің сенсорлык “ кіруі” мен моторлық “шы- ғуы” арасында орістейтін “орталық про- цестерді” зерттеуге багыттады. Откен ғасырдың 50-60-жылдарында элекгрон- ды қ машиналарда программалау тәжіри- бесі осы бағытты орнықтыра түсті. Психо- логияны ң инженерлік, олеуметгік жоне медициналық салалары дамыды. П С И Х О Л О Г И Я Д А ҒЫ РЕАКЦИЯ (лат. ге — қарсы, асііо — орекет) — орга- низмнің сыртқы немесе ішкі орта өзгері- сіне кез келген жауабы; орбір жеке клет- каның биохимиялық реакциядан шартш рефлекске дейінгі орекеті. П С И Х О Л О Г И Я Л Ы Қ ДИАГНОЗ (грек. <1іа&по5І5 — танып білу) — дәрігердің жеке адамның даралық-психологнялық ерекшеліктерінің монін сипаттап, анық- тауга багытталған қарекетінің түпкілікгі нотижесі; бүл ерекшеліктердің белгілі бір уақы т үшін монді жай-күйін бағамдау, одан орі дамуын болжау, психодиагнос- тикалық қараудың міңдетгеріне орайлап нүсқамалар белгілеу мақсатымен жүргізі- леді. Психологиялық диагноздың пәні — қ ал ы п ты күй дегі, сондай-ақ патоло- гиядағы даралық-психологиялық айыр- машылықтарды анъпс.тау. Педагогнкалық диагноздың аса маңызды элементі — әрбір н ақты жағдайда қаралушының мінез- қүлқында белгілі бір көріністердің нелікген байқалаты ны н, олардың себептері мен салдары қандай екенін анықтау кажетгігі. П с иходи агн остиканың қүралдары арқылы белгілі бір даралық-психологиялық ерек- шеліктерді анықтаған зертгеуші дегенмен, олардың себептерін, жеке түлғаның қүры- лымындағы орнын тікелей корсете алмай- ды. Бүл деңгейді Л. С. Выготский нышан- д ы қ (немесе эмпириялық) диагноз деп атайды; ол белгілі бір ерекшеліктерді не н ы ш ан д ар д ы корсетум ен шектеледі, осылардың негізінде тікелей практикалық қо р ы ты н д ы л ар жасалады. Выготский мүндай диагноздың анығында ғылыми ем ес е к е н ін , о й т к е н і нышандарды аны қтағаннан диагноз өздігінен жасал- майтынын атап көрсетті. Педагогикалық диагнозды ң дамуындагы екінші кезең этнологиялық диагноз болып табылады; мүңда жеке түлганың белгілі бір ерекше- ліктерінің болуы гана емес, неден болған себептері деескеріледі. Еңжогарыдеңгей- типолопіялы қ диагноз, ол алынган мөлі- меттердің жеке түлғаның түтас, динами- калык бейнесіндеп орны мен маңызын аныктауга саяды. Диашоз болжакшаумен ажырагысыз байланысты. Выготскийше болжам мен диашоздың мазмүны үқсас, адайда болжам даму процесінің өздігінен ілгерілеуінін ішкі кисынын терең білуге, өткені мен қазіргісінің негізінде даму холын анықтауға жеткізеді. Болжамды жекелеген кезеңдерге бөлу, осы арқылы үзаққа созылатын қайталама бақылаулар жасау үсынылады. П си х о л о ги ял ы қ диагноз теориясын дам ы ту отан ды қ психодиагностиканың маңызды міңдет- терінін бірі болып табылады. ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ИНКАПСУ- ЛЯЦИЯ (Психологическая инкале> ляция) — адамның ауыр жағдаяпы ойлап күйзелуіне жол бермейтш кез келген мінез-қүлықты белгілеуге қолданылатын термин. Мыс., аюандықпен кісі өлтіру туралы жазылған газетгегі мақаланы оқудан бас тарту немесе апат жагдайы болмай қойм айты ны н білгенде көзді жүму. ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ У А Қ Ы Т - адамның психикасында оны ң өмірлік жолынын окигалары арасындагы уақыт- тык қатынастар жүйесінің бейнеленуі. Психолопіялык уақытқа өмірдегі әр алуан окигалардың бірмезгілділігін, кезектесуін, үзақтыгын, өту жылдамдыгын, олардың қазіргіге қатыстылыгын, өткенге және болашакка қарай қашықтауын, уакыттың тыгыздыгы мен с о зы л ы ң қ ы л ы гы н , ұзіктілігі мен уздіксіздігін, шектеулілігі мен шексіздігш сезінушілікті, жасты, жасқа қатысты кезеңдерді (балалы қ, жастык, кемел жас, қарттьіқ) үғьшушы- лықты, өмірдің ы қ ти м ал ү закты гы туралы, өлім мен мэцгі жасауш ылық іуралы, өз өмірінің отбасыньщ, қоғамның жэне түгасіай адамзатіъщ откен үрпақтары мен келешек үрпақтарының өмірімен тарихи байланысы туралы түсініктерді камтңды. Психологиялық уақыттың зерт- теуі үшін көрксм жоне философиялык әдебиетте мол материал бар. П сихо- логаяда психологиялық уақытгы түсін- діруге және эксперименттік зерттеуге катысты бірнеше көзқарас түрғысын саралауга болады. “Квантгық” түжырым- дамага сәйкес әр масштабты субъективтік | “уақыт кванттары” (м иллисекундтан онжылдықтарга дейін) бар; олар уақытгың әр түрлі үғынылуьгаа (мыс., бірмезгіл- дшіеті багалау, психологиялық түрғьшағы кдзіргіні саралау) себеп болады. Оқиғалық түжырымдама түрғы сы нан п сихоло- піялық уақытгың ерекшеліктері болып *этқан оқиғалардың ішкі және сыртқы ортадағы, адамның іс-әрекетіндегі өзге- рістердің саны мен қарқы нды лы ғы на тэуелді. “Кванттық” ж әне о қ и ғал ы қ карас түрғыларының бірқатар іргелі | проблемалары шешілмеген, олар: психо- логиялық уақы пы ң қайтымдылығы мен көп өлшемдшігі, психологиялық түрғьшан өткеннің, қазіргі мен болашақтағының л и н и я л ы қ ем ес кезектілігі, ж асты к сан аттауд ы ң олшем бірліктері. Бүл қиыншылықтарды себептік-мақсатгык лгжырымдама арқылы еңсеруге болады- оүл түжырымдама бойынша психоло- гиялық уақыт оншейін хронологиялық аралықтар мен оқиғаларды өздігінен алып беинелемей, “себеп-салдар”, “м ақсат- қүрал” типіндегі бір-бірінен туындайтын оқиғалар аралық байланыстардың күрделі жүйесін бейнелейтін болып шыгады. ПСИХОМ ЕТРИЯ (грек. теігоп — өлш ем ) — эуел баста: психикалы қ процестердің уақьптық сипатгамаларын өлшеу; қазіргі уақы тта психометрия дегенде көбіне психологиядағы өлшеу- лермен байланысты мэселелердің бүкіл тобы үғынылады. Бүл түрғыдағы үғымда психометрияға психофизика да қамты- лады. Психометриялық процедуралардың аса маңызды белгісі олардың стандарт- талғандығы болып табылады, ягни зерт- теулердің мүмкіндігінше неғүрлым түрақ- ты сы ртқы ж ағдайларда ж үргізілуі козделеді. Алынған моліметтер негізінде индивидумдык қасиеттердің ор түрлі шкалалары түзіледі де, нақты бір өдісте- менің (тестің) сенімділігі мен валидтілігі туралы қорытынды жасалады. Соңғы жылдары өзгермелі жағдаяттарды да, сондай-ақ сыналушылардьщ индивидум- дық ерекшеліктерін де ескеруге мүмкіндік беретін психометриялык процедуралар мен модельдер жасауга беталыс байқалады. Алайда зерттеулердің жалпы психоло- гиялық және дифференциалдык-психоло- гиялық бағыттарын шын мэнінде біріктіру әлі жүзеге асқан жоқ. ПСИХОНЕВРОЗ ( психо ... жэне грек. пеигоп — ж үй ке) — ж еке адам ны ң ойлауындағы, сезіміндегі, мінез-қүлы- ғындагы килы -қнлы ауытқушылықты сипаттайтын психиатрия мен диагности- калы қ психоталдаудың басты үғымы. Психоневроздың нышаиына үғынылмаган деңгейдегі еріксіз қимыл - эрекетте сірескен психикалык шиеленіс себеп болады. П. кейде жыныстық қүмарлық пен агрессия- л ы қ қимылдың шиеленісу барысында орши түседі. П. үрей мен күдікті қоз- дырып, адамның жүріс-түрысындағы қимыл аумағын жэне ортаға бейімделу мүмкіндігін тарылтып, оның мінезіне жағымсыз касиеттер жүқтырады. ПСИХОНЕЙРОИММУНОЛОГИЯ - психологиялық, мінез-күлықтық, нейро- эндокриндік процестер мен иммунолопія арасындағы өзара байланысты зерттейтін понаралық гылым. пси П С И Х О О Н К О Л О Г И Я — о б ы р м с н (р ак) ауы ру ж агд ай ы н п си х о л о ги ял ы қ зсрттеу. ПСИХОПАТИЯЛАР (грек. рхусһе — ж ан , раіһоз — эардап ш егу, ауы ру) — м ін е з - к ү л ы қ п а т о л о г и я с ы ; м ү н д а й д а субъектіде оны н олеуметгік ортаға бейім- делуіне кедергі келтіретін қасиеттерінің іс жүзінде қайты м сы з айқындыгы байкала- ды. П сихопатнялардың пайда болу сал- дары: 1) ауыру (мига зақы м келуі, инф ек- циялар, интоксикацнялар, психожарақат- тар жоне т.б.); 2) түкы м қуалауш ылық, үры кка знянды осер, туу кезінде ж арақат алу жоне т.б. факторлардан болган жүйке жүйесінін туа біткен кемістігі. Констнту- н и я л ы к н ем есе а қ и қ а т д е п атал аты н мүнлаи патологиялар эм оциялы қ-еріктік саланы ң кіноратгары түрінде бала кевден- а қ корінеді. Бүл орайда зи я т бірш ам а сақталган болуы м үм кін. Ересек жаста психопатиял арлын біліну дорежесі торбие- ленгеп жагдайына жоне корш аган орта- ны ң ы қпалы на байланысты. Гісихопато- логиялардың коріністері алуан түрлі. Таза типтсрдін аз, аралас нысандардың басым- ды гы на қарам астан, психопатияларды ң мынадай классикалық тнптері сараланады: I) шнслоіштср, мүньш негізгі ны ш аны — циклы ны н ауыткулары бірнеш е сагатган бірнеше айга дейін болатын көңіл-күйдің үнемі алмасы п түруы; 2) ш изоидтер — б ү л ар га к а р ы м -қ а т ы н а с т а н т а р т ы н у , т ү й ы к т ы қ , б ү к п е ш іл д ік , р ен ж ігіш тік , эм п ати ян ы н оолмауы , ж үріс-түры сты ң колай сы эды гы тон; 3) эп и л еп то и д тер , бүлардын негіігі ныш андары ш ектен тыс ш ам дапгы ш ты к, м үн д ан ы п , олденеден к о р к ы п , а ш у л а н ы п , ш ы д ам сы зд ан ы п жүруш ілік, кы н ы рлы к, жобірлепгіш тік, қаталды к, ү р ы сқ ақ ты к ; 4) астен иктср, бүларга осершілдік, психикалы қ қоэгыш - ты к, теэ арықтау, ш амдангы ш ты қ, ж ас- қ а н ш а қ т ы к тон; 5) п си хастен и ктер — үн ем і ал аң д ап , өэін е сен ім д і б о л м ай , каш ан да ойга батып жүреді, патология- л ы қ күмонш ы лды кка бейім; 6) параноя- л ы қ психопаттар — аса күнды идеялар ойлап шыгаруга бейім, бірбеткей, озімшіл болып келеді, күмонданушылыгы болмай- ды, оэіне н ы к сенімді болады жоне өзін тым жогары багалайды; 7) есірік психопат- тар — қайтксн күнде де айналасындагы- лардың назары и оэіне аударуга тырысу- ш ы лы гы м еи сн п аттал ад ы , бүл орай да он ы н нақты окигаларды багалауы озіне колайлы түргыла бүрм аланган болады , кары м-қаты наста театрдагыдай монерле- нушілікке бейім; 8) орны қсы э психопат- тар — негізгі ныш андары: коңілш ектік, келелі мүдделерініц болмауы, айналасы н- дагылардын ыкпальпіа теэ берілушілік; 9) органикалы қ психопаттвр — ақы л-ой ы - н ы ң туа біткен шектеулілігімен ерекше- ленеді, ж аксы оқуы мүмкін, бірақ нотиже- сіз, білімді колдану не бастама корсстү қаж ет болган кезде "өзін қогамда үстаіі біледі", бірақ пайымдаулары жүрт ыгыв болган түряе болып келеді. Псюсопапіялар м ен қ а л ы п т ы м ін е з варнанттарыныц арасы іш а ан ы қ шекара жоқ. Психопат- тарды ң аталган тнптеріне пормада міиез бітімі үқсас, бірақ патолопіялық (психо- патгы қ) корінісі ж о қ кісілердіц табигаты үйлес келеді. Ауырудың немесе психика- л ы к жарақатгардың ықпалымеи психопат- тарда ү зақ қ а созылган невроздық күйлср, с о и д а й - а қ д еп р есси ял ар пайда болуь! мүмкін. Психопатиялардың профшіактн- касында лайы қты торбиснін, психотера- п е в т ік ж о н е психофармокологиялык емдеудің маңызды моні бар. ПСИХОПАТОЛОГИЯ - психикалык кінораттарды гылыми эертгеу. Бүл термии п с н х о л о г т а р д ы ң , психиатрлардыц, невропатологтарды ң, эндокрннолопар- д ы ң жоне фармакологтардыц, т.б. зертгеу жүмыстары кіретін гылыми салага қатысты қолданы лады . • ^ ПСИХОГ1ЕДИЯ — клиникалык бала- лар психологиясы. ПСИХОСЕМАНТИКА (психо... жоие грек. зет апіікоі — белгілеуші) — кабыл- д ау , о й л ау , ж ад , ш еш імдср кабылдау процестеріне негіз болатын магыиалардын и н д и в и д у м д ы қ ж у й е с іи ің генезисін, т ү э іл ім ін ж о н е ф у н к ц и я аткаруыи эсрттейтін психология саласы. Психосс- маіггика иіш ивидумдык санада магына- ларды ң (бейнелер, симвалдар, символдык орекеттср, сондай-ақ белгілік жоне вср- бальды қ ны сандар) болуыиын ор түрлі нысандарын зерттсйді, субъектіде калып- тасаты н м агы н ал ар ж үйесіне мотива- ц и ял ы қ факторлардын жоне субъекпнш эм оц и ял ы к күйінін ықпалыи талдайды. Э к с п е р и м с н т т ік психосемантикаіш и н егіэгі о д ісі и н д и ви д у м д ы к саианын категориялы к қүрылымдарынын модсль- дік түсінігі болып табылатын субъсктивтік ссм антикалы к кецістіктерін күруга саяды Психосемантика категориялаиу процссіииі жалпы психологиялык, сондай-ак диффс- рснциалдык-психологиялык аспектілсрін зерттейді. С оңгы жагдайда психоссмаи* тнканы н міндеті — бслгілі бір иидивидпн олем туралы түсініктсрінін жүйесін онын индивидумдык магыиалары мен түлпілык м он д ер ж ү й есін к ай та күру жолымен қайта қүры лы мдау болып табылады. И С И Х О Т А Л Д А У ( Психоанализ; психо... ж онс грек. а п а іу іһ — ылырау, болш ектсу) — 1) адам психикасышигы ж асы ры н угынылмаган проиестерлі «•- қындауга негізделген, австриялык психо- л о г 3. Ф р е й д (1 8 5 6 -1 9 3 9 ) псн оныи ізбаеарлары үсынған психотерапия одісі; 2) 3 Фрейд түжырымдамасына негіздел- ген жоне адам психикасы функциясыньщ механнзмі мен күрылысы туралы болжам мсн идеялардын жиынтығы. Мамандар психоталдаудың үш күрамдас бөліміне назар аударады: психикалық зертгеу одісі; адам мінез-күлықтары туралы білімдер жүйесі (психоталдаулық теория); психи- кшык кызмет пен оның науқас күйін ем- дсу тосілі (пси хоталдау тер ап и ясы психогалдауды жүйкесі жүқарған, невроз адамдарды емдеуге жоне түрлі психика- лык коніл-күйді түсінуге септігін тигізеді. Психогаддауды фрейдизмнен П. ережелері аркылы философиялық, социолопіялық, педагопікалық жоне т.б. ғылыми пробле- маларды түсіндіретін өзгеше дүниетаным- нан ажырата біпу керек. ПСИХОТЕРАПИЯ ( п си хо ... ж оне грек. Іһегареіа — емдеу) — адам ауруыньщ себебін болж ам дайты н п с и х и к а л ы қ тесілдерді және оны емдейтін әдістерді долірек үғынып, кеңінен қолданатын псйхолопія мен медицина арасындағы емдік төжірибе түрі. П. адам ор түрлі психикалық ауруға, жүйке ауруына жоне т.б. эмоциялык түрақсы зд ы қ күйіне үпшрағанда, оның коміскіленген ойлау жүііесі мен сана-сезімін ауызша жоне эсерлі қнмыл-әрекетпен ықпал ету арқы- лы емдеудің жүйесі. П. кеселге үшыраған адамның өзіне жоне қоршаған ортасына деген дүрыс қатынасты қалыптастыруға багьпталады. Психотерашіяның клиника- лык төсілдері — ги п н о з, аутогендік жапыгу, иландыру, өзін-езі иландыруы, зейнелі тсрапия. Емші мен аурудың езара түсінісуі, отбасы мен үжымдагы сыйлас- тық шипагерліктің әроір адамға деген оң ықпалын артгырады. Адамдар арасындағы жағымды м ін ез-қ ү л ы қ т а р олсіреген адамның өзіи-өзі дүрыс тануына себепші болады. ПСИХОТЕХНИКА ( п си хо ... жоне грек. іесһпе — ө н е р , ш еб ер л ік ) — психологиядағы адам ны ң психикасы туралы білімді еңбек іс-орекегіне тікелей байланысты практикалық мэселелерді шешуге қолданум ен ш ү ғы л д ан аты н бағыт. П. терминін 1903 ж. неміс психо- логы В. Штерн (1871—1938) үсынды. Ғылым ретінде қалыігтастыруға орекеттен- ген Г. Мюнстерберг болды. Психотехни- каның негізгі міндеттері: косіптік бағдар мен көсіптік іріктеуді жүзеге асыру; адам- ның шаршау себептері мен еңбектегі жаттығу ы қпалы н зерттеу; адамды маппгааға, машинаны адамға ыңғайлас- тыру мүмкіндігін артгыру; түтынушыға ыкпал ететін түрлі тэсілдердің тиімділігін анықтау; жүмысшыларды кэсіптік даяр- лауда олардың психикалы қ қабілетін жетілдіру жэне т.б. Көп жағдайда П ‘қолданбалы психологиямен” үйлестірі- леді де, оның қүрамына еңбек, сауда психолоғнясын, оскери пснхологняны енгізеді. П СИ Х О ТЕХ Н О ЛО ГИ Я (психо... жэне технология) — кейде қолданбалы психологияның синонимі ретіңде қолда- нылатын термин. ПСИХОТИК — психоздық бүзылу диагнозы қойылған адам. П С И Х О ТО К С И К О Л О ГИ Я (грек. Іохісоп — у жэне ..логия) — медициналық психолопіяның саласы; психотомиметик не галлюциноген (демезид, мескалин, псилоцибин, т.б.) деп аталатын химиялық заттардың эсерінен болатын психикалык бүзылуды, оның пайда болуы мен емдеу тосілдерін, нейрохимиялық механизмін зерттейді. М үндай заттардың эте аз молшерінің өзі (грамның миллионнан бір өлшсмі) психиканы бүзады. Бүл кезде галлюцинация болып, ес, зейін, ойлау процестері, эм оция бүзылады; адам сандырақтайды жоне т.б. ПСИХОФАРМАКОЛОГИЯ - дэрілік заттарды, эсіресе олардын психологиялық тиімділігін зерттеу. ПСИХОФИЗИКА ( психо... жөне грек. рһузіке/рузіз — табиғат) — жалпы психоло- гияның психикалық жэне физикалык процестер мен қүбылыстардың баііланы- сын зерттейтін саласы. Психофизиканын негізін неміс психологы Г. Т. Фехнер (1801—1887) қалады. Психофизиканың ерекшелігін ол былайша сыпатгайды: әр түрлі мінез-қүлық пен психикалық күй физикалық қүбылыстар мен ахуалдың ай ы рм аш ы лы ғы н ан туы ндайды . П. сенсорлық процесті, ондағы түйсік шебін жоне психофизикалық шкаланы қүрасты- руды айқындайды. М үндай ізденісте сенсорлық жүйенің сезімталдық күйімен қатар, іштей белсенділік ерекшелігі, яғни шешім қабылдау ауқымы да ескеріледі. Осындай көпшамалы мөлшерлеу ізденісі- не Р. Шепард жоне т.б. эдістемесі ерекше ықпал етті. Әдістеме түйсіктердін өзара үйлесімін көп шамалы субъективтік кеңіс- тікте — эмоция психолопіясыңда, психо- диашостикада, психосемантикада қалып- тастыруға септігін тигізетінін долелдеді. П С И Х О Ф И ЗИ К А Л Ы Қ Ә Д ІС ТЕР (Психөфизические методы) — кең мағы- нада — психофизиканы зертгеуге арналған өдіс. П С И Х О Ф И ЗИ О Л О Г И Я ( психо... жоне физиология) — психиканы оның н е й р о ф и зи о л о ги я л ы қ субстраты м ен бірлікте зертгеуге бағьггталған, психология мен нейрофизиолопіяның тоғысуындагы пэнаралы қ зертгеулер саласы. 1830 ж. - 188 пси француз философы Н. М ассиас үсынған бүл бағыт нейрофизиология мен жалпы п си х о л о ги я а р а л ы ғы н а н о р ы н алады . Б а с т а п қ ы к е зд е ф и з и о л о г и я л ы к д ә л объективті одістерге сүйенетін психика- н ы ң ауқымды зертгеулерін белгілеу үшін “физиологиялы к психология” үғымымен қатар қолданылды. Психофизиологияның басты мақсаты — нейроф изиологиялы к механизмдерді түсіндіру арқылы психика- л ы қ қүбылыстарды түсіндіру немесе адам организмі қызметін түтас синтездік түрғы- дан, қүры лы м ды қ-мағыналык сыңайдан қ ар асты р у ар қ ы л ы ә р б ір п с и х и к а л ы к қүбылыстың физиологиялы қ тетігін жоне әрбір физиологияльпс процестің психика- л ы қ м аңы зы н айқы ндау. Қ азіргі кезде психофизиологияда дәстүрлі одістермен (се н с о р л ы к , м о т о р л ы қ , в е ге т ац и я л ы қ р е а к ц и я л а р д ы тір к еу , м и ды ж асан д ы ш и р ы қ т ы р у (с т и м у л я ц и я ж ә н е м и ға зақым келу салдарын талдау) қатар электр- ф и зи ологи ялы қ әдістер (электрэнцеф а- лография жоне т.б.), сондай-ак сараптау м элім еттерін өңдеудің м атем ати к ал ы қ тосілдері қолданылады. П сихоф изиоло- ги ян ы ң м ы надай ж еке бағы ттары бар: сезім м үш елерінің психоф изиологиясы , мотивация психоф изиологиясы , эм оция п си хоф и зи ологи ясы ж эн е т.б. Ә сіресе жеке түлғалы к-психологиялы қ айырма- ш ылықтардың физиологиялы к негіздерін зерттейтін диф ф еренциалды к психоф и- зиологияның маңызы зор. П. саласындағы зерттеулер зи ялы қаб іл еттің , тем п ер а- м ен ттің ж ә н е т.б. п с и х о д и а гн о с т и к а - сы ны н дамуына себепші болады. Психо- физиологияны ң жетістіктері клиникалық практи када, п си х и кал ы к процестердің кибернетикалы қ үлгілерін қүруда, сон- дай -ақ психологияның колданбалы сала- ларында (психогигиенада, эргономикада, спорт психологиясьгада жоне т.б.) қолда- нылады. П СИ Х О Х И РУ РГИ Я - психология- л ы қ кінэраттарды жеңілдету мақсатымен м и ү л п а с ы н а ж а с а л а т ы н к е з к е л г е н хирургиялық процедура. П С И Х О Э Н Д О К Р И Н О Л О Г И Я - эн докри н бездерінің эр түрлі невроло- гиялы қ процестердегі интерактивті рөлін ж эне олардың ойлауға, эмоцияға, мінез- қ ү л ы ққа осерін зерттеу. П Ы С Ы Қ Т А У (м ект епт е) — оқы ту процесіңде оқушылардың алған білімі мен д а ғд ы с ы н б е к іт у , т и я н а қ т а у , ж ү й еге келтіру мақсатымен бүрынғы откен мате- риалға қайта оралу. П. оқу-таны м ж үм ы - сы ны ң кезеңі, оқыту процесінің қажетгі қүрауышы. С абақ күрамында П. ерекше орын алады. О қы п өткен материалды П. окушыпардың алган білімін есінде сақтап қалуына жордем етеді. Материалды жиірек пы сы қтап, дүры с жаттықпайынша тия- нақты білім алу қиынға соғады. Пысық- таудың түрлері коп. Осыған байланысты эр к е зд е п П . кайталаудың көздеген м а қ с а т ы , қ о л д ан ы л у эдіс-тэсілдері де түрліше. Пысықтаудың қай түрі болсада о қу ш ы лар д ы ң білімін түрақтандырып’ оларды ездігінен шығармашылық еңбек етуге, ізденуге үйретеді. П Ы С Ы Қ Т Ы Қ (П редприимчивость) — ж ү м ы сты қ кабілеттің жоғары нотижелі түрі, кісілік қасиеттің жасампаз белгісі П. — істің ы ңғайы н білетін іскерліктің’ ты нды р ы м ды лы қты ң, тыңғылықтылық- ты ң қайн ар көзі. П. өз ісіне деген ширақ- т ы к п ен белсенділік, мақсатына деген с а у а т т ы л ы қ п е н талғам пазды қ, күш- қуатгы ң жігерлілігі мен жүйелігі. Пысық адам ойланбай іске араласпайды, орынсыз ш иеленіске бармайды, ісінің бас-аяғын сараптап, уақьггьга текке, есепсіз босқа өткізбейді, ж үм ы сы н айқы н мақсатына орай ж оспармен жүргізеді. Ақылдасқан іске өзінш е байыппен, сеніммен кіріседі, о н ы ң пайдалы ж ағын лезде ескеріп, аз шығьгадану жольга таңдайды. Табыс үшін, ө з ін ің б о л аш ағы ү ш ін іскер, өнерлі, беделді к ісіл ер м ен тіл табысуға бейім т ү р а д ы , о л а р м е н іл ти п атты қарым- қатынас қүрады. П ы сы қ адам табысымен өмірлік қуат-қары м ы н артгырады, өмірге деген оп ти м и стік көзқарасымен өзгені еліктіреді. • V П ІК ІР (Мнение, отзыв) — бір нэрсе- нің беймэлім жағын ақиқат не жалған деу түрғысьгаан мақүлдайтын немесе теріске ш ы ғ а р а т ы н т а л а с ой . П ікірді алгаш “ б о л ж а л м е н ” сал ы сты р ған Ксенофан болса, П арменид оны ң білімнен айырма- шылыгьга анықтады. П. затгар мен қүбы- л ы с т а р д ы ң ер екш ел ік тер і арасындагы байланыстардың бір қыры мен керінісін бейнелеумен, сипаттаумен шектеледі. П. білім мен жалған мәліметгердің қосынды- с ы н а н қ ү р а л а д ы н ем есе көзкарастын субъекгісі (5) мен предикаты (Р) сияқты екі терм иннің қатьгаасынан туындайды. П ік ір 5 п е н Р арасы ндағы белгілі бір қатьгаасты растап мақүлдайды не терісгеп ж оққа шығарады. П. атрибутивтік қасиепі б іл д ір е т ін қ а р а п а й ы м тү р д ен және б ір н еш е қ ар ап ай ы м пікірді қамтитын күрделі түрден қүралады. Күрделі пігардің д ү р ы с м а ғы н а с ы о н ы ң қүрамындагы қ а р а п а й ы м п ік ір л е р д ің растығы мен жалғандығына байланысты. П ІК ІР С А Й Ы С (Д и скусси я; лат. іІІ5СЦ55І0 — зертгеу, қарау) — үжымдагы э р түрлі кәзқарастьщ , ой-пікірдін ортаға салы ны п, көпш іліктің талқысына түсуі. П ікір сай ы ста қ а т е көзкарастарды оділ сы нап, ж еңу көзделеді. П. түрлері: жина- лы с, конф еренция, пікірталас жэне т.о. 189 ПІКІРСАЙЫСТЫРУ (Дискутиро- М7Ъ) _ жиын, топ алдында екі адамның немесе екі топгаң өзара пікір таластыруы. | Пікіргалас такырыбы алуан түрлі болуы мүмкін. Мыс., саясат, модениет, тіл, күкык коргау, өнер салыстьфу және т.б. ПІКВРОУРАП (Рецензия; лат. гесепзіо — тексеру, зерттеу) — ғылыми жүмысқа қоргау алдында немесе көркем-одеби шыгармаға жариялану алдында пікір бідпіру П. барысынла жүмыстың көкейтес- ■пяігі, қүрылымы, баяндалу қисыны мен уожі анықгалып, ғылыми немесе көркем- дік мәні багаланады. ПІКІРТАЛАС (Диспут; лат. сіізршо — аГггысамын, сөйлесемін) — пікірсайыстың айқын көрінетін, кең таралған түрі.І Пікірталастьщ тақырыбы нақты, көкей- тесті болумен бірге, ондағы моселе, үсы- нылатын әдебиеттер қатысушыларға күні бүрын таратылады. Уақьгг тортібі сақта- лып, шебер жүргізуші тағайындалады. ШКЗРТЕРІМ, САУАДДАМА (Опрос) - сүрақтар арқылы моліметтер жинау. П. элеуметтану, психология, педагогика хэне т.б. гылым салаларындағы зерггеу- лерде қодданылады. П. олістемесі сауал қою және сүхбаттасу болып екіге бөлінеді. ПЬЕР РОБИН СИНДРОМ Ы - туа біткен синдром; басы мен иегі кішкентай болумен, тілдің калыпты емес қүрылы- сымен сипатталады. Ми зақымдалған жағ- дайда кейде интеллект қальппы болганы- мен, ақыл-ой кемістігі байқалуы мүмкін. Бүл синдром кезінде дем алу ауырлап, тамақтану қиындаиды. Мүңдай аурумен ауырган баланың дене бітімі нашар дамуы мүмкін. Р РАҚЫМ — біреуге жақсылық, жана- шырлық жасаудың белгісі. Үлтгық торбие үрпақтьщ рахым жасай білуін уагыздайды. РАҚЫМСЫЗ — қатал, қатыгез, жеке адамга, айналасына жақсылық істемейтін, қайырымсыз, мейірімсіз адам. Рахым- сыздық — имансыздық болып табылады. РАҚЫМСЫЗДЫҚ (Безжалостность) — өзгегежоне өз ортасына жаны ашымайтын мейірімсіздік пен қайырымсыздықтың нақты көрінісі, адамның өз күйін ғана ойлап, сол дітгегеніне жету үшін қатаң кысымнан, дөрекі күш к ер сету д ен тайынбайтын қы лы ғы . Р. адам өзін ортадан биік үстағанда, мінез-қүлықтың Кйтүрқылық алдауына үрынғанда орын ^адьі. Рақымсыздықтың түрі мен ахуалы ‘Щамның өмірдегі орны мен қоғамдағы ролще орай өр түрлі деңгейде көрінеді. Р Е А Ьерекесі жоқ едде, беделі жоқ түлғада Р дөрекілікке тамырлас түрлі мөн алып жойқын күшке айналуы ықтимал. РАҚЫМЦІЫЛДЫҚ (Мнлосердие) _ адамлардың бір-біріне деген жүрекжарды жақсылық карым-қатынасы, бір-біріне деген материаддық жоне рухани көмегі. РАППОРТ (франц. гарроп — байла- ныс, қатынас) — 1) кең түрде "Р.” термігаі ьгана мағынада қодданылады: а) ойлар мүдделер, сезімдер ортақтығының ең жоғары дөрежеде болуына негізделген түлғааралық жақын қарым-қатынастар; о) психологиялық эксперимент жағдаятьгада зерттеуші мен сыналушы арасында қалып- тасатын ізгі тілектестік, достық жағдай; 2) тар мағынада “Р.” термині гипноздау- шы мен гипноздануш ылар арасында гипноз уақытында орнайтын байланысты білдіреді. Р. гипноз ықшалщаған сананьщ қабылдауының барьгаша таңдамалылы- ғымен сипатталады. Гипноздаушының иландыруларына (кобіне вербальдық, сөздік) барынша қабыддағыштьщ жоне басқа негіздердің осерлерін сезінбеушілік тон болады. Гилноздаушының иландыру- ларын орындауға дайын болудан көрінетін іштей төуелділіктің арнаулы бір түрі ретінде Р. гипнөздалған күйдің тереңдеуі шамасында дамып, түрақталады. РӘМІЗ (Символ) — этностық белгі, жоралғы, айшық, өрнек. Ел үраны, ел белгісі, қасиетгі туымыз — үлтгық рэміз. РӘСІМ (Церемоиия; лат. сегітопіа — табыну жөрасы) — 1) игі іс-өрекеттің үлт- тық көрінісі. Әдет-гүрып, өдеп, дәсіүр, салт- I сананың іс-өрекетгегі көрінісі; 2) діни, саяси, өскери, азаматтык жөне т.б. олеу- меттік маңызы бар орекетгерде қалыптас- қан арнайы белгіленген шаралар. Р. тиісті ортаның қүндылықтары мен үлгілерін түлға бойына дарытуга багьпталады. РЕАКТИВТІ ПСИХОЗ (Реактивный психоз) — стрестің жоне қорш аған ортаның күшті қысымының салдарынан п айда болатын психозды белгілеуге арналган жалпы термин. РЕАКТОЛОГИЯ (реакция жоне ..ло- гия) — м інез-қүлы қ туралы психоло- гиялы қ бағдар немесе психологияны тіршілік иелерінің “мінез-қылыгы туралы ғылым” деп түсіндіретін психологиялық түжырымдама. Реактологияның негізін орыс психологы К. Н. Корнилов (1879- 1957) қалады. Реактологияның басты үғымы — “реакция”. Реактологияның м ақсаты — тірі орган изм н ің ортаға бейімделу қимыл-өрекетінің жылдам- ды ғы н, осерін жоне реакцияны ң ©ту түрлерін ор түрлі өдістер арқылы қарас- тыру. Р. өкілдерінің үйғарымынша, реф- лекстік түйсікгі “реакция” үгымы деңгейі- РЕА 190 не дсйш катерислсу ір к ш м гоиіо д о - гаяны н о б к к г и іт ) жвне суОи » * м >т> жактары»! “кск-іиіау мүмкиш п артап* Бірак. мүндаЯ с ю п г а г у ж жжа ндыжык. сы рттап формалічДІ V и л с & т ік вйкы н у р ^ у и і и т і ц Т П ІН П ІТ М И ЯШМІ О Д Ш Ь аопшкын лүрыс м ін я т мси оиын бүрыи- т іш м ү ііы іш т күнпрг вагд«р «р*сын- ЯІГЫ кайшылыктдрдын м и й 19)0 ІШ - дірдагы п ш р п д к м і і о ш и и ю ш і ввшн п с м х о я о п и ія а Р ү п ш ы ц і ш н ы і ц і я КйДЛЫ ‘ЛіИгУДіІ РЁАКШІЯ ( л т гш жүктеу/скачать 13,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|