Творческий подход и оригинальность   15

98 
 
• позволяет «разбудить ученика» – его активность и внутренние силы;  
• ученик сам делает выбор, принимает решение и отвечает за него.  
По  моему  мнению,  такая  организация  обучения  позволяет  привить  навыки  созна-
тельного и рационального использования программного обеспечения в учебной деятель-
ности; происходит стимулирование у учащихся интереса к предмету; развиваются их спо-
собности; формируются правильные представления о месте информатики в жизни совре-
менного человека, развивается творческое мышление.  
В  результате  можно  сделать  заключение,  что  учебное  средство,  обладающее  по-
добной структурой, основанное на использовании ИКТ удовлетворяет основным призна-
кам личностно-ориентированного обучения и может позволить:  
• повысить мотивированность учащихся к обучению;  
• повысить их познавательную активность;  
• построить учебный процесс с учетом личностной компоненты, т.е. учесть личност-
ные  особенности  каждого  учащегося,  а  также  ориентироваться  на  развитие  их  познава-
тельных способностей и активизацию творческой, познавательной деятельности;  
• создать условия для самостоятельного управления ходом обучения;  
• дифференцировать и индивидуализировать учебный процесс;  
• создать  условия  для  систематического  контроля  (рефлексии)  усвоения  знаний 
учащимися;  
• вносить  своевременные  корректирующие  воздействия  преподавателя  по  ходу 
учебного процесса;  
• отследить динамику развития учащихся;  
• учесть уровень обученности и обучаемости практически каждого учащегося.  
 
 
Ы. АЛТЫНСАРИННЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ АРҚЫЛЫ  
ОҚЫТУ ҮРДІСІНДЕГІ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ 
 
Мурзакаева Қ.К. 
М. Қозыбаев атындағы № 23 орта мектебі 
 
Қазақтың оқымысты, ағартушыларының ірі өкілдерінің бірі – Ыбырай Алтынсаринн. 
Алтынсаринның мектеп ашу, бала оқыту, ондағы тəлім-тəрбие жұмыстарын алдына ныса-
на етіп қойып, белгілі жүйемен жүргізу мəселесі өз алдына, сонымен қатар ол өзінің педа-
гогтік, тəрбиешілдік міндетін бір минут ұмытпай, оны əрбір ісінде жүзеге асыруға тырыса-
ды. Алтынсарин 1862 жылғы бір хатында «Қазақ халқы қарапайым, өнері жоқ халық. Бірақ 
біз қарапайымдылықтың өзінен де көп жақсылық табамыз. Қазақ халқы ұғымтал, ақылды, 
дарынды, бірақ оқымаған халық. Мəселе оны ағартуды болып отыр» –деп жазды. 
Оқыту, мектеп жұмыстарынан тысқары кезде, халықтың көпшілігімен қоян-қолтық ке-
ліп, асқан кішіпейілділікпен олардың мұң-мұқтаждарына зор көңіл бөлумен қатар, халық-
тың жуан ортасынан шыққан талант иелері, ақын, əнші, əр алуан өнерпаздардың өсу, ілге-
рілеуіне көмек көрсетіп, жетекшілік еткен. 
Қазақстанның  тəуелсіз  мемлекет  ретінде  қалыптасуы  барысында  орта  арнаулы  бі-
лім берудің жүйелі реформалануы қоғамдық тұрғыдан үлкен маңызға ие болды. Білім бе-
руді  реформалауды  жүзеге  асырудың  жəне  бір  маңызды  сипаты  қазіргі  уақыттағы  оқыту 
процесін технологияландырудың қажетілігінен туып отыр. Қазіргі кездегі оқыту үрдісіндегі 
жаңа технологияларды пайдаланудың ең қолайлысы - қашықтан оқыту технологиясы. 
Қашықтан оқыту технологиясы –оқу үрдісі кезінде оқып үйренушілер мен оқыту-
шылар  арасында  интерактивті  өзара  іс-əрекетте  оқытылып,  материалдың  негізгі  көлемін 
оқып үйренушілерге жеткізуді қамтамасыз ететін, оқылған материалдарды меңгеру бойын-
ша, сонымен бірге оқу үрдісі барысындағы оқып үйренушілердің өз бетімен жұмыс істеуіне 
мүмкіндік беретін ақпараттық технология. Қашықтан оқыту – компьютерлік жəне телеком-
муникациялық технологияларға негізделген оқытудың құралдары мен түрлері, білім беру 
үрдісінде үздік дəстүрлі жəне инновациялық əдістер қолданылатын, күндізгі жəне сырттай 
білім алу ретінде білімді қабылдау түрі болып табылады. 
Қашықтан оқыту кезіндегі білім беру үрдісінің негізін жеке кесте бойынша өзіне ың-
ғайлы жерде оқуға мүмкіндігі болатын, оқытудың арнайы құралдары жиынтығы өзінде бо-
ла отырып, электронды жəне қарапайым пошта, телефон арқылы оқытушылармен келісіл-
ген байланыс жасауына, сонымен қатар, күндізгі бөлімде де мүмкіндігі болатын, оқып үй-
ренушінің мақсатқа бағытталған жəне бақыланатын қарқынды өзіндік жұмысы құрайды. 

99 
 
Қашықтан оқыту білім жүйесі жоқшылыққа, географиялық немесе уақытша оқшаула-
нуға  қатысты  себептермен,  əлеуметтік  қорғаны  жоқ  жəне  дене  бітімі  жетілмеуіне  байла-
нысты білім мекемелеріне бару мүмкіндігі жоқ немесе өндірістік жəне жеке жұмыстары бо-
лу себебінен, ешкімнің оқуға мүмкіндігін шектеуге болмайды деген гуманистік қағидаларға 
жауап береді. 
Қашықтан білім беру –жаңа ақпараттық технологиялар мен мультимедиялық жүйе-
лер негізінде күндізгі, күндізгі-сырттай, кешкі жəне сырттай оқытудың элементтері үйлесті-
рілген ерекше, жетілген түрі. 
Қазіргі  замандағы  телекоммуникациялық  жəне  электронды  басылымдар  дəстүрлі 
оқыту түрінің барлық құндылықтарын сақтай отырып, кемшіліктерін жеңіп шығуға мүмкіндік 
береді. 
Қашықтан  оқытудың  ерекшеліктері  классикалықпен қатар  салыстыру  бойын-
ша мынандай жетістіктерге ие: 
- Жеке адамның үздіксіз əлеуметтену мүмкіндігі; 
- Икемділік (оқытудың уақыты, орны, көлемі жəне қимылы бойынша); 
- Жеке оқу жоспарын қолдану мүмкіндігі; 
- Оқу ақпаратына қол жеткізу ,оны жедел жаңарту; 
- Экономикалық (оқу алаңы, транспорты, техникалық құралдардың шығынын қысқар-
ту есебінен); 
- Жаңа технологияларды қолдану; 
- Оқып үйренушілердің əлеуметтік құқығының теңдігі (олардың тұратын жерлері мен 
денсаулық жағдайына қарамастан); 
- Барлық елдегі ақпараттық – оқыту ресурстарының шығысы мен кірісі; 
- Материалдарды көбейту мəселелерінің жоқтығы, оларды тарату ыңғайлылығы; 
- Оқып үйренушілердің өз-өзіне бақылау жасауын қамтамасыз ету. 
Ақпараттық технологиялармен оқытудың айрықша тиімділігі, қашықтықтан оқыту үр-
дісін  автоматтандыру  үшін,  барлық  қажетті  компоненттерді  шоғырландырушы  қашықтан 
оқытудың арнайы ақпараттық жүйесі бағдарламаларын қолдану болып табылады. 
Кез келген қашықтан оқыту жүйесіне қажетті, аса маңызды сипаттары: 
- Құрылымының ашықтығы. Жүйе ашық жүйе үрдісіне сəйкес құрылуы тиіс. 
- Сəйкестілігі. Ақпараттық ресурстарды сақтау форматы сəйкес келуі тиіс. Халықа-
ралық стандартты қолдану керек. 
-  Кеңейгіштігі.  Жүйенің  құрылымы  модульді  болуы  керек  жəне  жүйенің  функцио-
налды компоненттерін өсіруге мүмкіндік беру. 
- Жан-жақтылығы. Жүйе көп функциялы жəне қолданыста жан-жақты болуы керек. 
- Сенімділігі. Ақпараттар ресурстарын сақтау сенімді болуы керек. Мүмкін болатын 
қауіптер əсерінен ақпараттар жоғалмауы тиіс. 
- Үлестірімділігі. Жүйе əр түрлі желі конфигурациясы жұмысына бағытталуы керек 
(əртүрлі  жедел  жүйелерді  басқаруға  негізделген  Интранет,  Интернет)  жəне  үлестірілген 
ақпараттық ресурстарды сақтауды қолдауы керек. 
-  Масштабталуы.  Əр  түрлі  конфигурация  жұмысы  үшін  жүйенің  құрылымы  мас-
штаб жүйесін өзгерте алуы тиіс. 
-  Қолданушының  ортақ  интерфейсі.  Қолданушының  интерфейсі  қарапайым,  түсі-
нікті болуы тиіс. 
- Өңдеудің қарапайымдылығы. Өңдеу жылдам жəне тиімді болуы тиіс. 
- Тасымалдануы. Жүйе əртүрлі аппараттық – бағдарламалы тұғырнамада жұмыс іс-
теуі қажет. 
-  Жүзеге  асыруды  орындау  тəуелсіздігі.  Жүйені  ақпараттық  толықтыру  оны  нақты 
жүзеге асырудан тəуелді болмауы тиіс. 
- Қауіпсіздігі. Ақпараттық ресурстарды сақтау қауіпсіз болуы тиіс. 
- Басқару қарапайымдылығы. Интерфейс басшысы жеткізерліктей, қарапайым жəне 
ыңғайлы болуы тиіс. 
- Көпмəнділігі. Жүйе бірнеше қолданушылардың сұранысын қатар өңдеу керек. 
-  Жұмыстың  тиімділігі.  Жүйенің  құрылымы  оның  аталуын  (аты-жөнін)  əдеттегі 
аппараттық-бағдарламалы тұғырнамасында есінде тұту керек. 
Жүйенің  кеңінен  дамуы  үздіксіз  оқыту  мен  ақпараттық  ортада  жеке  тұлғаны  əлеу-
меттендіру табысын қажетті мүмкіндіктермен қамтамасыз етеді. 
Қашықтан оқыту жүйесін құру қағидалары: 
1. Оқытудың адамгершілік қағидасы. 
Оның ішкі мазмұны оқытуға үндейтін жəне əлеуметтік жинақталған тəжірибені оқып 
үйренушілердің меңгеруі үшін жоғары қолайлы шарттарды туғызып, білім беру үрдісіндегі 
бүтіндей адамға бағытталады. 

100 
 
2. ҚО жүйесінде білім беру үрдісін жобалау кезінде педагогикалық көзқарастың ба-
сымдылығының қағидасы. 
Бұл аталған қағиданың мəнісі, ҚОЖ -ін жүзеге асыруға болатын көріністердің дидак-
тикалық үлгілерін құрайтын теориялық тұжырымдамаларды талдаудан бастау қажет екен-
дігінен тұрады. 
3. Педагогикалық мақсатқа лайықты жаңа ақпараттық технологияларды қолда-
ну қағидалары. 
Ол жобалаудың əрбір қадамының тиімділігіне жəне ҚОЖ жасауға педагогикалық ба-
ға  беруді  талап  етеді.  Сондықтан  да,  ең  бірінші  жоспарға  техниканы  енгізуді  емес,  білім 
беруге қызмет ететін жəне оқу курстарының сəйкес мазмұнды толықтыруларын қою қажет. 
4. Білім беру мазмұнын таңдау қағидалары. 
ҚО  жүйесінің  білім  мазмұны  ҚР-ның  Мемлекеттік  білім  беру  стандартымен  сəйкес 
келуі тиіс. 
5. ҚОЖ-де таралатын ақпараттардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету қағидалары. 
Ұйымдастырушылық  жəне  техникалық  тəсілдердің  қажеттілігі  жағдайында  керекті 
мəліметтерді қауіпсіз жəне құпиялы сақтауды, қолдану мен беруді қарастыру, оның қауіп-
сіздігін сақтау, беру мен қолдану кезінде қамтамасыз ету қажет. 
6. Білім беру деңгейінің бастапқы қағидасы. 
ҚОЖ-де тиімді оқыту білім, білік, дағдыларының нақты жиынтығын талап етеді. Мы-
салы,  оқуға,  кандидаттың  нəтижелі  оқуы  үшін,  өзіндік  оқу  еңбегінің  ғылыми  негіздерімен 
таныс болуы керек, компьютермен жəне т.б.жұмыс жасай алатын нақты дағдыларына ие 
болуы тиіс. 
7. Оқыту технологиясының сəйкестендіру қағидалары. 
Оқыту  технологиясы  Қашықтан  оқыту  үлгілерімен  сəйкес  болуы  қажет.  Сонымен, 
дəстүрлі пəндік үлгіде оқытуда ұйымдастыру түрін оқыту ретінде дəрістер, семинар жəне 
практикалық сабақтарда, боямалы немесе іскерлік ойындар, зертханалық сабақтар, өзін-
дік  жұмыстар,  өндірістік  тəжірибелер,  курстық  жəне  дипломдық  жұмыстар,  білімдерінің 
меңгерілуін  бақылау  қолданылады.  болу  керек,  ҚО  жүйесі  қалыптасу  барысында,  қажет 
жағдайда оған қосуға болатын жаңа үлгілері пайда болуы мүмкін. Оқытудың ұйымдасты-
рушы  түрі  қатарындағы  осы  үлгілерінде  компьютерлік  конференциялар,  телеконферен-
циялар, ақпараттық сеанстар, телеконсультациялар, жобалау жұмыстары жəне т.б. қолда-
нылатын болады. 
8. Оқытудың ұтымды қағидалары. 
ҚО жүйесі жобасы қажетті əлеуметтік жəне экономикалық тиімділік шарты бойынша, 
егер Бұл  білім  алушының  оқып  жүрген  оқу  орнында  сəйкес қызмет  көрсетулер  болмаған 
жағдайда, қажетті бағыттағы өзінің білім беру бағдарламасын түзетуге немесе толықтыру-
ға ықпал ететін ақпараттық жүйелерді жəне қашықтан оқыту үшін берілген білім базалары 
мен банктерін құруда жасалады. 
9. Білім берудің ҚО қолданылатын түрлеріне қайшы емес қағидалары. 
Егер жасалған жəне енгізілген ақпараттық технологиялар жоғары білім берудің дəс-
түрлі жүйесінде бөтен емес элемент болып, яғни оған біріктірілетін табиғи бейнеде болса, 
ҚО жобасы қажетті əлеуметтік жəне экономикалық тиімділігін бере алады. 
10. Білім берудің алдына шығу қағидалары. 
Бұл  оқытудың  қағидасы  өткен  ұрпақтан  қалып  жинақталған  ғылыми  жəне  мəдени 
мұраларын  кейінгі  буындарға  жеткізу  ғана  емес,  сонымен  қатар,  қазіргі  ұрпақтың  өзгеріп 
отыратын заманға тез бейімделіп, оның сана –сезімі мен дүниетанымын қалыптастыруға 
көмек жасау болады. 
Қашықтан оқыту жүйесінің типтері: 
Қашықтан оқыту типтерін бірнеше көзқарас төңірегінде көрсету мүмкін. ҚО тағайын-
дау бағдарында білім берудің толық масштабтағы жəне сайланатын жүйесі деп бөлуге бо-
лады.  Білім  берудің  толық  масштабтағы  жүйесінде  белгілі  бір  бағыттағы  бакалаврларды 
немесе  нақты  мамандықтың  инженерлерін  дайындау  бойынша  оқу  жоспарының  толық 
орындалуын  қамтамасыз  етеді.  Демек,  мұндай  жүйеде  барлық  жоспарланған  пəндерді 
оқып үйрену үшін, құралдардың жеткілікті түрде(оқулықтар мен оқу құралдары, зертхана-
лық практикумдер, курстық жəне дипломдық жобаларды орындау үшін құралдар) бар бо-
луы қажет. 
Білім  берудің  сайланатын  жүйесі  деп  аталған  шартты  жүйесі  өнеркəсіп  қызметкер-
лерінің біліктілігін жоғарлату үшін, қосымша(екінші) жоғарғы білім алу үшін, білім берудің 
қызмет көрсетулерін пайдаланатындарға жеке сауалдарын қанағаттандыру үшін бағытта-
лады. ҚО жүйесінің əрбір типтерінен оқу үрдісін жабдықтау жəне ұйымдастырудағы ерек-
шеліктері қатарына қарамастан, орындалатын функциялар мен ұқсас тағайындауларының 
құрылымды компоненттерін көрсету керек. 

101 
 
ҚО жүйесінің құрылымы: 
ҚО жүйесінің құрылымына келесі элементтер кіреді: 
- Оқыту мақсаты. Маманның үлгісімен жəне мемлекеттік тапсырыспен сəйкес қалып-
тасатын, білім жəне білік жүйесін оқып үйренушілердің меңгеруі. 
- Оқыту мазмұны. Əлеуметтік сұраныстың педагогикалық үлгісі. Оқыту үрдісі, əдісте-
рі мен ұйымдастыру түрлерінің жүзеге асырылуы оның мазмұнымен анықталады. 
-  Оқыту  объектісі.  ҚО  білім  беру  қызметін  пайдаланушылар  білім  алатын  берілген 
түрінің  объектісі  болып  табылады  (студенттер,  тыңдаушылар,  оқушылар  жəне  т.б.).  ҚО 
тыңдаушылары білім алудың дəстүрлі түрі студенттерінен өзгешелігі, ерекше қайсарлық, 
білімге  деген  құштарлық,  ұйымдастырушылық  көрсетіп,  өз  бетімен  жұмыс  істей  білу, 
компьютермен жұмыс істей білу жəне телекоммуникациялық байланыс құралдарымен дағ-
дысы болу керек. 
- Оқыту субъектісі. ҚО субъектісі оқытушылар болып табылады. Оқытушы- ҚО білім 
беру үрдісінің жоғары тиімділігін қамтамасыз ететін басты буын. ҚО оқытушысы іс-əрекеті-
не тəн бірқатар ерекшелік тьютор терминін енгізу қажеттілігін туғызды. Ол-кеңес беруші-
оқытушы, информатика жəне телекоммуникация іргетасы негізін білетін болу керек, оның 
білімділігі алдыңғы озық сипатта болу керек. 
-  Оқыту  əдістері.  ҚО  түрі:  ақпараттық – ереже  жиынтығы,  репродуктивті(дауыс  кү-
шейткішін  реттеу),  мəселелі  мазмұндау,  теориялық  зерттеудегі  логикалық  тəсілдер  мен 
ережелер  жиынтығы  мен  зерттейтін 5 жалпы  дидактикалық  оқыту  əдістерінен  тұрады. 
Олар оқытушы мен білім алушылардың өзара іс-əрекеті педагогикалық актілерінің барлық 
жиынтығын қамтиды. 
- Оқыту құралдары. ҚО білім беру үрдісінде оқытудың дəстүрлісі қалай қолданылса, 
компьютерлік  техниканы  жəне  телекоммуникацияны,  сонымен  бірге  білім  беру  техноло-
гиясы облысындағы соңғы жетістіктерін қолдануға негізделген инновациялық оқыту құрал-
дары да солай қолданылады. 
- Ғылыми – білім материалдық базасы. Оқу бағдарламасына сəйкес оқу үшін қажетті 
материалдық жəне техникалық құралдар жиынтығы. Олар оқу жəне оқу-көмекші бөлмеле-
рі; зертханалық қондырғылар, техникалық оқыту құралдары, оқулықтар, оқу құралдары жə-
не басқа да оқу - əдістемелік материалдардан тұрады. 
- Идентификациялық бақылау жүргізу жүйесі. ҚО кіретін бақылаудың ерекшелігі аби-
туриенттің  кəсіптік  сапалары  мен  қабілеттерінің  даму  деңгейін  бағалау,  тиімді  құралдар 
мен оқыту əдістерін таңдайтындай, онымен сəйкес əлеуметтік психологиялық бейнесін құ-
ру болып табылады. 
Қашықтан оқыту үлгілері: 
Педагогикалық  практикада  танымал  оқыту  түрлері  қалыптасқан.  Олардың  ішіндегі 
ең кең тарағандары: дəрістер, семинарлар, зертханалық жұмыстар, бақылау жұмыстары, 
емтихандар жəне т.б. 
-  ҚО  дəрістері,  дəстүрлі  дəрісханалықтан  айырмашылығы,  оқытушымен  бетпе-бет 
қатынасуды  болғызбайды.  Дегенмен,  бірнеше  артықшылық  жақтары  да  бар.  Дəрістерді 
жазу үшін аудио жəне бейне-кассеталар, CD-ROM дискілерді жəне т.б. қолданады. Жаңа 
ақпараттық  технологияларды  (гипермəтін,  мультимедиа,  ГИС-технологиясын  жəне  т.б.) 
қолдану  дəрістерді  көрнекі  жəне  мазмұнды  түрде  береді.  Мұндай  дəрістерді  кез  келген 
уақытта, кез келген қашықтықта оқуға болады. 
- ҚО семинарлары оқу сабақтарының белсенді түрі болып табылады. ҚО семинар-
лары бейнеконференциялардың көмегімен жүргізіледі. Олар пікірталасқа оның дамуының 
кез келген жерінде кіруіне мүмкіндік береді жəне бұдан бұрынғы айтылған сөздерді оқып, 
бірнеше қадам артқа қайта оралады. Оқытушы материалдың меңгерілуін пікірталасқа қа-
тысушының белсенділік дəрежесі бойынша бағалай алады. Студенттердің арасында өза-
ра іс-əрекет ету саны артады, ал оқытушы тең құқылы əріптес ретінде көрінеді. 
- ҚО кеңестері пəнді өз бетімен оқып үйренуде білім алушыларға жетекшілік жұмы-
сын  жасау  жəне  оларға  көмек  көрсету  түрлерінің  бірі  болып  табылады.  Телефон  жəне 
электронды пошта, сонымен бірге телеконференциялар қолданылады. 
-  ҚО  зертханалық  жұмыстар  материалды  тəжірибелік  меңгерілуі  үшін  беріледі. 
Дəстүрлі білім беру жүйесінде зертханалық жұмыстар мынаны талап етеді: арнаулы жаб-
дықтарды,  макеттер,  имитаторлар(бірдемені  мүмкіндігінше  дəл  қайталайтын  аспап),  тре-
нажерлар, химиялық реактивтер жəне т.б. ҚО жүйесінің келешекте мультимедиялық тех-
нологиялар,  ГИС-технологиялар,  имитациялық  үлгілеулер  жəне  т.б.  қолдану  есебінен 
зертханалық практикумдарды жүргізу міндеттерін қысқартуға маңызды мүмкіндігі болады. 
Білім алушыларға қарапайым жағдайда көрсетуге өте күрделі немесе мүлде мүмкін емес 
құбылыстарды виртуаллды шындық көрсететін мүмкіндігі бар. 

102 
 
- ҚО бақылау – бұл білім алушының оқу материалын теориялық жəне практикалық 
меңгеруі нəтижелерін тексеру. ҚО өзін дəлелдете білді жəне тестік бақылаудың лайықты-
лығын құптайды. Тест ережесі, пəн бойынша кеңейтілген сұрақтар тізімін қамтиды, олар-
дың  əрбіреуіне  бірнеше  жауаптар  нұсқасы  ұсынылады.  Студент  осы  нұсқалардан  дұрыс 
жауапты таңдауы керек. 
Оқу электрондық басылымдар: 
Оқу белгілерінің электрондық басылымы қағаз басылымының барлық ерекшелікте-
ріне  ие  бола  отырып,  елеулі  айырмашылықтары  мен  артықшылықтары  да  бар.  Дербес 
жағдайда:  компьютер  жадында  немесе  дискетада  сақтау  ықшамдылығы,  гипермəтіндік 
мүмкіндіктер,  бейімділігі,  таралымы,  өзгертулер  мен  толықтыруларды  жылдам  енгізудің 
мүмкіндігі,  электронды  пошта  бойынша  жіберудің  ыңғайлылығы.  Бұл - пəн  бойынша  ди-
дактикалық, əдістемелік жəне ақпараттық-анықтама материалдарын өзіне енгізген, соны-
мен бірге, білімді бақылау жəне өз бетімен алу үшін оны комплексті қолдануға əсері бола-
тын бағдарламамен қамтамасыз етілген автоматтандырылған оқыту жүйесі. 
Компьютерлік оқыту жүйесі: 
Компьютерлік  оқыту  жүйесі-ҚО  білім  беру  үрдісінде  кең  түрде  қолданылатын  оқу 
белгілерінің бағдарламалық құралдары жəне мынандай жағдайлар туғызады: 
- оқыту үрдісін саралау жəне даралау; 
- білім алушы қателерінің диагностикасымен жəне кері байланысын тексеру; 
-  өзін-өзі  бақылау  жəне  оқу-танымдық  іс-əрекетіне  өзіндік  түзетулерді  қамтамасыз 
ету; 
- компьютердегі көп еңбек сіңіруді керек қылатын есептеулер есебінен оқыту мерзі-
мін қысқарту; 
- көзбен шолу оқу ақпаратына демонстрация жасау; 
- құбылыстар мен процестерді үлгілеу жəне боямалау; 
-  эксперимент  пен  тəжірибелерді,  зертханалық  жұмыстарды  виртуалды  шындық 
жағдайында жүргізу; 
- қолайлы шешімдерді қабылдауда іскерлік таныту; 
- ойын жағдайларын қолданып, оқу үрдісіне қызығушылығын арттыру; 
- танымдық мəдениетін жəне т.б. жеткізе білу. 
Аудио-бейне оқу материалдары жəне т.б. 
Аудио-бейне  оқу  материалдары  магниттік  тасымалдауыштарда  жазылады,  білім 
алушыға магнитофонның, бейне магнитофондар немесе CD-ROM лазерлі жинақ-дисктер-
дің көмегімен берілуі керек. Компьютерлік желілер – байланыс каналдарымен қосылған əр 
алуан түрлі ақпараттар мен компьютерлер жиынтығын қамтитын оқыту құралдары. ҚО кең 
қолданылатын интегралды құрал ғаламдық желі INTERNET болып табылады. 
 
МОРФОЛОГИЧЕСКИЙ АСПЕКТ АНАЛИЗА ФЕНОМЕНА УСТАНОВКИ  
НА ПРОФЕССИОНАЛЬНОЕ САМООПРЕДЕЛЕНИЕ 
 
Назмутдинов Р.А., Толегенова Ш.Т. 
Костанайский государственный педагогический институт 
 
Всю свою жизнь И.Алтынсарин стремился к тому, чтобы обогатить казахский народ 
идеями передовой демократической культуры. Он считал, что одним из основных центров 
распространения передовой культуры должна стать школа. Несомненно, успех дела зави-
сит от личности учителя, от его профессиональной подготовки. Образцом высокого про-
фессионализма и интеллигентности был сам Ибрай Алтынсарин. Об этом свидетельству-
ют воспоминания его воспитанников и коллег. Так, из писем учителей об И.Алтынсарине 
мы узнаем, что отличительными чертами личности педагога были высокая работоспособ-
ность, ответственность, обязательность, требовательность, как к себе, так и другим.  
И.Алтынсарин  был  искренне  рад,  если  в  школу  приходил  трудиться  профессио-
нально  грамотный  человек,  постоянно  занимающийся  самообразование,  умеющий  куль-
турно общаться с детьми, коллегами. Положительно характеризуя учителя А.А. Мазохина, 
И.Алтынсарин писал: «Я…считаю за великое счастье, что бог наградил меня … одним та-
ким  учителем.  Какого  я  только  мог  желать…я  и  ценю  теперь  хорошего  учителя  дороже 
всего на свете». 
Наследие выдающегося педагога, ученного и общественного деятеля Ибрая Алтын-
сарина как никогда созвучно сегодня обновлению общества и школы. В связи с чем, осо-
бую актуальность приобретает изучение профессиональной установки студентов педаго-
гических вузов.  

103 
 
При  изучении  морфологии  социальных  установок  традиционным  стал  трехкомпо-
нентный анализ. В числе компонентов (элементов) социальной установки выделяют сле-
дующие:  аффективный,  когнитивный  и  конативный  (поведенческий) (Д.Кац,  Д.Кемибелл, 
Г.Олпорт, М.Штотлэнд, А.Г.Асмолов. Ш.А.Надирашвили, А.С.Прангвишвили, Д.Н.Узнадзе, 
П.Н.Шихирев и др.). Внутри самих компонентов П.Н.Шихирев, в частности, выделяет опе-
рационально идентифицируемые и доступные для измерения качества: в когнитивном – 
временную  перспективу,  информационное  содержание,  центральность – периферий-
ность;  в  аффективном – направленность,  интенсивность;  в  поведенческом – объектив-
ность, ситуативность [1]. 
Кроме  того,  П.Н.  Шихиревым  предложена  интерпретация  вышеназванных  компо-
нентов установки: аффективный (эмоции, чувства) как «чувства симпатии или антипатии к 
объекту установки»; когнитивный (перцептивный, информативный) как «осознание объек-
та  установки»;  конативный  (действие  поведение)  как  «устойчивая  последовательность 
реального поведения относительно объекта установки». 
Ф.Зимбардо выделяет в социально-психологических установках четыре компанета: 
аффективные реакции, когниции, поведенческие намерения и поведения [2,с.47]. 
В  профессионально-педагогической  установке  Е.В.Джавахишвили  выделяет  сле-
дующие элементы: эмоциональный – выражающий потребность осуществления педагоги-
ческой деятельности, в которую входит ряд простых потребностей – тенденция к аффи-
лиации,  мотив  достижения  ит.п.;  когнитивный  или  познавательный – выражает  знание, 
необходимое  для  педагогической  профессии  и  данного  специального  предмета;  опера-
циональный  выражающий  необходимое  для  педагогической  деятельности  умения  и  на-
выки [3]. 
В качестве элементов профессиональных установок Э.С.Чугунова выделяет шесть 
компонентов – эмоциональный, коммуникативный, когнитивный, мотивационный, пракси-
ческий и рефлексивный [4,с.98,99]. 
Рассматривая трехкомпонентную структуру как основу, в установке на профессио-
нальное самоопределение, в соответствие с взглядами Э.С.Чугуновой, возможно опреде-
лить следующие дополнительные компоненты: 
1. Эмоциональный  (сензитивный)  компонент – валентность  отношения  субъекта  к 
самореализации в профессии и степень удовлетворенности имеющейся специальностью, 
должностью. 
2. Коммуникативный  компонент – развитие  систем  деловых  и  межличностных  свя-
зей субъекта в профессиональном взаимодействии; перспективность возможных взаимо-
связей субъекта с точки зрения профессионального самочувствия. 
3. Когнитивный  компонент – интериоризированный  социальный  опыт  личности  в 
плане профессионального самосовершенствования, проявления креативного потенциала; 
Дифференцированность  и  устойчивость  профессиональных  познавательных  интересов 
как основа индивидуальной познавательной стратегии. 
4. Мотивационный  компонент – энергетический  запас  личности  в  реализации  глу-
бинных  стимулов  профессиональной  самореализации,  с  помощью  которого  соотносятся 
внешние и внутренние факторы регуляции поведения в условия профессиональной дея-
тельности. 
5. Праксический  компонент – поведенческие  намерения,  действия  и  совершаемые 
выборы  а  плане  профессионального  самоопределения  личности,  их  целесообразность, 
направленность, степень осознанности. 
6. Рефлексивный  компонент – механизм  перевода  одного  вида  психологической 
активности в другой, который стимулирует внутреннею саморегуляция личности и означа-
ет стремление к самопознанию, осмыслению и оценки собственных действий. 
Итак, морфология установки на профессиональное самоопределение представлена 
ее компонентами – когнитивным, эмоциональным, коммуникативным, рефлексивным, мо-
тивационным, поведенческим, представляющим собой различные планы ее реализации.  
Вместе с тем, изолированное исследование различных компонентов установки вы-
явило  недостаточную  релевантность  этого  метода  для  изучения  установки  как  целого 
психологического  явления.  По  мнению  П.Н.Шихирева,  фрагментация  объекта  «ведет  ко 
все большей диверсификации знания, его дроблению в зависимости от конкретного пони-
мания установки, ее компонентов и связей между ними…» [1,с.82]. 
С  точки  зрения  А.Г.Асмолова,  акцент  в  исследованиях  должен  делаться  «на  воз-
можности  выделения  в  социальной  установке  трех  вышеназванных  компонентов,  имея 
ввиду временный вынужденный разрыв единства… В противном случае …создается риск 
вообще  потерять  специфическое  содержание  исследуемого…понятия» [5,с.160].  Следо-

104 
 
вательно, целесообразно рассматривать взаимосвязи и взаимоотношения между отдель-
ными элементами установки, обеспечивающими ее существование как системы. 
Структурный  аспект  анализа  феномена  установки  на  профессиональное  само-
определение. 
В  контексте  многокомпонентной  интерпретации  структуры  социальной  установки 
проводились  исследования  с  цель  выявления  взаимосвязи  между  компонентами.  В  ис-
следованиях К.Ховлэнда изучалось преимущественно отношение когнитивного и аффек-
тивного компонентов установки: как изменяет, когнитивного компонента изменяет эмоцио-
нальное отношение к объекту установки, т.е. внимание уделялось одному направлению – 
от когнитивного к аффективному.  
Изучение  социальных  установок  в  когнитивной  также  включает  в  себя  исследова-
ния,  касающиеся  компонентов  установок  и  их  соотношения.  Например,  в  экспериментах 
Э. Пети, Дж.Т.Качоппо по изучению зависимости реакций на количество и качество аргу-
ментов  от  актуальности  проблемы,  описываются  центральные  и  периферийные  пути  к 
убеждению, в которых изменение установки реципиента по отношению к объекту происхо-
дит преимущественно благодаря когнитивному или аффективному компоненту установки 
соответственно. 
Целый  ряд  экспериментальных  исследований  (Д.Кемибелла,  Л.Канна,К.Титла, 
Р.Хилла и др.) был посвящен исследованию типов корреляций между компонентами со-
циальных, в том числе профессиональных установок. Исследуя, взаимосвязи между эле-
ментами социальных установок Д.Кац и М.Штотлэнд высказали предположение о преоб-
ладании в различных установках того или иного компонента.  
По мнению Г.М.Андреевой, на разных уровнях установочной системы удельный вес 
каждого  из  компонентов  социальных  установок  различен:  на  более  низких  уровнях 
аффективный компонент играет значительную роль, на более высоких уровнях преобла-
дает когнитивный компонент [7]. 
Механизм взаимосвязи между различными элементами социальных установок и их 
уровнями по утверждению В.А.Ядова, следует рассматривать как «механизм функциони-
рования диспозиционной системы в целом, ибо она обеспечивает целесообразное управ-
ление поведением личности как целостная система, в которой все элементы взаимосвя-
заны и взаимодействуют определенным образом» [8, с. 92].[8, с.428]. 
Рассматривая  вслед  за  Э.С.  Чугуновой  шесть  компонентов  установки  на  профес-
сиональное  самоопределение,  целесообразно  отметить  их  взаимосвязь  и  взаимообус-
ловленность. Каждый из компонентов, являясь неотъемлемой частью установки как сис-
темы,  при  этом  обладает  собственной  специфичностью.  Между  компанетами  установки 
на  профессиональное  самоопределение  существует  нелинейная  система  взаимосвязей, 
обеспечивающая ее функционирование. 
Основой  названной  установки  являются  знание  и  опыт,  полученные  человеком  в 
процессе  социализации  и  усвоенные  при  ряде  экспозиций.  На  основании  полученного 
опыта  формируется  избирательное  восприятие  и  эмоциональное  отношение  к  объекту 
установки – возможностям и перспективам профессионального развития; самовосприятие 
и самооценка применительно к взаимодействию с объектом установки; избирательность 
мотивационной направленности и, как следствие всего этого, избирательность реагирова-
ния, то есть тенденция и готовность действовать определенным образом в определенной 
профессиональной ситуации, складывающейся вокруг человека. Прямые и обратные свя-
зи между всеми компонентами установки, обеспечивающие ее формирование или изме-
нение,  образуют  систему  координат  установки  на  профессиональное  самоопределение 
личности.  
Благодаря имеющейся системе взаимосвязей между компонентами установки, ста-
новится  возможным,  подвергая  объективизации  один  из  компонентов  установки  на  про-
фессиональное самоопределение, объективировать другие ее компоненты. Далее, следу-
ет принципу интеграции через дифференциацию, происходит целостная объективизация 
установки, что позволяет человеку осознанно ею управлять.  
Кроме того, важным вопросом является вопрос взаимоотношения самих установок.  
Системы установок являются определенными свойствами личности, характеризую-
щимися тенденцией консистентности. Человек имеет тенденцию принять установки, сос-
тоящие из одинаковых компонентов, и превратить их в свою личную собственность, и не 
принять те, которые чужды системе ее установок. Личность представляет собой совокуп-
ность и целостность определенных установок.  
Структурная  дифференциация  профессиональных  установок  обеспечивается  свя-
зями, как между элементами внутри установки, так и связи между различными уста-новка-
ми, образующими установочную систему личности.  

105 
 
Подчеркивая значимость поуровневого подхода в изучении установок, Ш.А.Надиро-
швили определяет три уровня профессиональных установок: установка практического по-
ведения,  установка  теоретического  поведения  (целепологания),  установка  социального 
(профессионального)  поведения.  Переход  с  одного  уровня  на  другой  обусловлен  актом 
объективации (осознания): в первом случае – осознание поведения, во втором – осозна-
ние цели. Установку профессионального самоопределения в данной классификации мож-
но отнести к установке профессионального поведения.  
А.Г.Асмолов  предлагает  следующую  типологию  установок:  смысловая  установка, 
целевая установка, операциональная установка и психологические механизмы – реализа-
торы установки. Уровни установочной регуляции  связаны здесь также посредством акта 
осознания  соответствия  поведения,  наличной  ситуации  и  ее  значения  (смысла)  для 
субъекта установки. 
В соответствии с этой точки зрения, установка на профессиональное самоопреде-
ление  относится  к  смысловой  установке,  которая  актуализируется  потребностью  в  дея-
тельности  и  представляет  собой  форму  выражения  личностного  смысла  в  виде  готов-
ности к совершению определенным образом направленного профессионального продви-
жения. 
Среди профессиональных установок В.А.Ядов выделяет обобщенные, ситуативные 
и  проективные;  здесь  критерием  классификации  выступает  уровень  осознанности.  Уста-
новку на профессиональное самоопределение в данной классификации можно отнести к 
обобщенным  профессиональным  установкам.  В  диспозиционной  системе  регуляции  со-
циального  поведения,  предложенной  автором,  названная  установка  относится  к  уровню 
базовых социальных установок, реализация которых регламентируется уровнем ценност-
ных ориентаций личности.  
Опираясь на систематизацию установок А.Г.Асмолова и модель профессиональной 
деятельности  Н.В.Кузьминой  и  Н.В.Кухарева,  Г.О.  Матина  предлагает  систему  профес-
сиональных  установок  педагога,  представленную  тремя  блоками:  обобщенные  смысло-
вые  установки,  опирающиеся  на  смысл  педагогической  деятельности  (уровень  профес-
сионального сознания и самосознания); деятельностные установки (уровень общих стра-
тегий  поведения  в  профессиональной  деятельности);  ситуативные  установки  (уровень 
тактики  поведения,  индивидуального  реагирования).  Установку  на  профессиональное 
самоопределения  можно  отнести  к области  обобщенно-смысловых  установок  по  данной 
классификации. 
В контексте нашего исследования наиболее близкой представляется точка зрения 
А.Г.Асмолова и авторская классификация установок, в которой установка на профессио-
нальное относится к разряду смысловых профессиональных установок личности. 
Таким  образом,  структура  установки  на  профессиональное  самоопределение 
обеспечивается  взаимосвязями  между  ее  компонентами  и  их  взаимной  обусловлен-
ностью, что определяет устойчивость и управляемость установки как целого в актуальной 
ситуации. Кроме того, установка на профессиональное самоопределение включена в об-
щую структуру диспозиционной системы личности, в которой занимает место смысловой 
базовой социально-психологической установки. 
 
ЛИТЕРАТУРА 
 
1.  Шихирев П.Н. Современна социальная психология. – М.: ИП РАН, 2000. – 448с. 
2.  Зимбородо Ф. Социальное влияние. – СПб.: Питер, 2000. – 448с. 
3.  Джавахишвили  Е.В.  Психологическое  становление  профессионала. – Тбилиси, 1987. –
156с. 
4.  Чугунова  Э.С.  Социально-психологические  особенности  профессиональной  мотивации  в 
инженерной  деятельности  и  проблемы  творческой  активности // Психологический  журнал. – 
1985.Т.6. – №4. – С.73-86. 
5.  Асмолов А.Г. Культурно-историческая психология и конструирование миров. – М.: Инсти-
тут практической психологии, 1996. – 768с. 
6.  Ершов А.А. Взгляд психолога на активность личности. – М.:Луч,1991. – 245с. 
7.  Андреева Г.П. Социальное познание: проблемы и перспективы. – М.: Московский Психо-
лого-социальный институт, 1999. – 416с. 
8.  Ядова В.А. О диспозиционной регуляции социального поведения личности // Методологи-
ческие проблемы социальной психологии. – М.: Наука, 1975. – С.89-105. 
 
 

106 
 

жүктеу/скачать 5,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: