Республиканское государственное казенное предприятие

РЕСПУБЛИКАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚАЗЫНАЛЫҚ МЕКЕМЕ 
«ҚОСТАНАЙ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ» 
 
РЕСПУБЛИКАНСКОЕ ГОСУДАРСТВЕННОЕ КАЗЕННОЕ ПРЕДПРИЯТИЕ 
«КОСТАНАЙСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ИНСТИТУТ» 
 
 
 
 
«
Білім беру жүйесін жаңарту – Қазақстандық  
қоғамның тұрақты дамуының негізі
» 
 
ОБЛЫСТЫҚ ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ 
ОҚЫЛЫМДАРЫНЫҢ МАТЕРИАЛДАРЫ 
 
III бөлім 
 
 
 
 
 
МАТЕРИАЛЫ ОБЛАСТНЫХ  
АЛТЫНСАРИНСКИХ ПЕДАГОГИЧЕСКИХ ЧТЕНИЙ 
 
«
Модернизация системы образования как основа  
устойчивого развития казахстанского общества
» 
 
Часть III 
 
 
28 қаңтар 2011 жыл 
 
 
 
Қостанай 2011 

УДК 378 
ББК 74.58 (5Қаз) 
     Б 94 
 
 
РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ: 
 
Бас редактор 
Əбіл Е.А.,  
тарих ғылымдарының докторы 
 
Ибатулин А.Ш., педагогика ғылымдарының кандидаты;  
Утегенова Б.М., педагогика ғылымдарының кандидаты;  
Дайкер А.Ф., педагогика ғылымдарының кандидаты;  
Смаглий Т.И., педагогика ғылымдарының кандидаты;  
Ткаченко А.А.; Бекентаева А.К.; Тарасенко Н.Д. 
 
 
 
 
 
 
 
Б 94 
«Білім  беру  жүйесін  жаңарту – Қазақстандық  қоғамның  тұрақты 
дамуының  негізі»  Облыстық  Ыбырай  Алтынсарин  педагогикалық 
оқылымдарының материалдары.  
«Модернизация  системы  образования  как  основа  устойчивого 
развития  казахстанского  общества»  Материалы  областных 
Алтынсаринских педагогических чтений. – Қостанай, 2011. – 302 с. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ISBN 978-601-7198-63-3 
 
 
УДК    378  
ББК 74.58  
 
 
 
© КГПИ, 2011 

3 
 
ҚАЗІРГІ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІН РЕФОРМАЛАУ БАРЫСЫНДА 
Ы.АЛТЫНСАРИННІҢ АҒАРТУШЫЛЫҚ ИДЕЯЛАРЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ 
 
РЕАЛИЗАЦИЯ ПРОСВЕТИТЕЛЬСКИХ ИДЕЙ Ы.АЛТЫНСАРИНА В 
ПРОЦЕССЕ РЕФОРМИРОВАНИЯ СОВРЕМЕННОГО ОБРАЗОВАНИЯ 
 
 
 
АКСИОЛОГИЧЕСКИЙ ПОДХОД В РАЗВИТИИ  
КРЕАТИВНОГО ПОТЕНЦИАЛА БУДУЩЕГО УЧИТЕЛЯ 
 
Утегенова Б.М., к.п.н., доцент 
Костанайский государственный педагогический институт  
 
Аксиологический  подход  позволяет  более  смысло-значимо  исследовать  причины 
качественных  изменений  в  системе  образовании  и  осуществлять  более  эффективные 
действия в модернизации и реформировании образовательного процесса. В связи с тем, 
что современное гуманистическое представление о человеке связано с принципами лич-
ностного  самоопределения  и  самореализации,  принятием  общечеловеческих  и  нацио-
нальных ценностей, образование рассматривается как социальный ценностный феномен 
общественного развития. 
Образовательная система рассматривается как системный процесс во благо чело-
века, в котором постоянно происходят обмен информацией, оценка жизненных ситуаций, 
совершенствование на протяжении всей жизни. 
Согласно Международной Комиссии по образованию ЮНЕСКО существуют четыре 
основополагающих ценностных принципов для человека ХХІ века: научиться жить вместе, 
научится учиться на протяжении всей жизни, научиться работать, научиться жить. 
Ценность образования «научиться приобретать знания» требует необходимости со-
четания достаточно широких общекультурных знаний с возможностью глубокого постиже-
ния ограниченного числа дисциплин. Она также является основной необходимостью для 
того, чтобы учиться на протяжении всей жизни.  
Ценность  образования  «научиться  работать»  означает  необходимость  приобрете-
ния компетентности, должной возможности справляться с различными ситуациями, мно-
гие из которых невозможно предвидеть.  
А  самое  главное,  что  ХХІ  век  потребует  развития  ценности  «научиться  жить»,  т.е. 
большей самостоятельности и способности, что сочетается с усилением личной ответст-
венности в рамках реализации жизненных планов, проектов.  
Построение педагогически рационального управления процессом развития творчес-
кого  мышления,  профессионально-креативной  реализации  студента,  осуществление 
аксиологического, личностно-ориентированного подхода основывается на принципе само-
ценности  каждого  человека.  Преподаватель  вуза,  призванный  формировать  креативные 
способности  студента,  его  самореализацию,  прежде  всего,  должен  состояться  как  про-
фессиональная и личностная индивидуальность.  
Педагогическая образовательная среда требует от участников не только овладения 
определенным учебным содержанием, но и развития у них личностных качеств, формиро-
вания у них ценностно значимых запросов и намерений, приобщения их к самообразова-
нию. 
Ценностные ориентации, важнейшие элементы внутренней структуры личности, за-
крепленные жизненным опытом индивида, всей совокупностью его переживания и отгра-
ничивающие  значимое,  существенное  для  данного  человека  от  незначимого,  несущест-
венного. Совокупность, иерархия, шкала сложившихся, устоявшихся ценностных ориента-
ций образует своего рода базис сознания, обеспечивающий устойчивость личности, пре-
емственность определенного типа поведения и деятельности, выраженной в направлен-
ности  потребностей  и  интересов.  В  силу  этого  ценностные  ориентации  выступают  важ-
нейшим фактором, регулирующим, детерминирующим мотивацию личности.  
Основное содержание ценностной ориентации – политические, философские, нрав-
ственные  убеждения  человека,  глубокие  и  постоянные  привязанности,  нравственные 
принципы поведения. В силу этого в любом обществе ценностные ориентации личности 
оказываются объектом воспитания, целенаправленного воздействия.  

4 
 
Ценностные ориентации действуют как на уровне сознания, так и на уровне подсоз-
нания, определяя направленность волевых усилий, внимания, интеллекта. Механизм дей-
ствия и развития ценностных ориентаций связан с необходимостью разрешения противо-
речий и конфликтов в мотивационной сфере, селекции стремлений личности, в наиболее 
общей форме, выраженной в борьбе между долгом и желанием, мотивами нравственного 
и утилитарного порядка. 
Так, М. Рокич определяет ценности как «устойчивое убеждение в том, что опреде-
лённый  способ  поведения  или  конечная  цель  существования  предпочтительнее  личной 
или социальной точек зрения, чем противоположный или обратный способ поведения, ли-
бо конечная цель существования»[1]. По его мнению, ценности личности характеризуются 
следующими признаками: 
- истоки ценностей прослеживаются в культуре, обществе и личности; 
- влияние ценностей прослеживается практически во всех социальных феноменах, 
заслуживающих изучения; 
- общее число ценностей, являющихся достоянием человека, сравнительно невели-
ко; 
- все люди обладают одними и теми же ценностями, хотя и в различной степени. 
По  мнению  большинства  авторов,  ценностно-смысловые  ориентации,  определяя 
центральную позицию личности, оказывают влияние на направленность и содержание со-
циальной активности, общий подход к окружающему миру и самому себе, придают смысл 
и  направление  деятельности  человека,  определяют  его  поведение  и  поступки.  Человек 
стремится  обрести  смысл  и  ощущает  фрустрацию  или  экзистенциальный  вакуум,  если 
это стремление остаётся нереализованным. 
Ценностно-смысловые ориентации личности формируются и развиваются в процес-
се социализации. На различных этапах социализации их развитие неоднозначно и опре-
деляется  факторами  семейного  и  институализированного  воспитания  и  обучения,  про-
фессиональной  деятельностью,  общественно-историческими  условиями  и  в  случае  ано-
мального  развития  личности  таким  фактором  может  выступать  психотерапия  (целенап-
равленное психологическое воздействие). 
Ценностно-смысловые ориентации личности проявляются, закрепляются и коррек-
тируются  в  профессиональной  деятельности  индивида.  Необходимо  отметить,  что  про-
цесс  формирования  ценностно-смысловых  ориентаций  и  профессиональная  деятель-
ность взаимодетерминированы. С одной стороны, отношение к профессионально-трудо-
вой среде формируется на основе системы личностных смыслов человека, обусловлен-
ных прошлым опытом, осознаваемая часть этой системы существует в виде ценностей и 
ценностных  ориентаций;  с  другой  стороны,  профессиональная  деятельность  оказывает 
воздействие на систему ценностных ориентаций личности. 
В  процессе  профессиональной  деятельности  человек  неизбежно  вступает  в  опре-
делённые общественные отношения с другими людьми. Профессиональная деятельность 
стимулирует развитие личности и её ценностных ориентаций через новые связи, сосредо-
точением которых является прежде всего коллектив. Индивидуальные ценностные ориен-
тации взаимодействуют и воздействуют на коллективные в основном через межличност-
ные взаимоотношения.  
В процессе профессиональной деятельности, при положительной мотивации, фор-
мируется  профессиональная  пригодность,  которая  накладывает  заметный  отпечаток  на 
весь облик человека, его психомоторику, на образование стереотипов речи и мышления, 
на его установки и ценностные ориентации. По мнению Е.А. Климова, для каждой опреде-
лённой  профессиональной  группы  характерен  свой  смысл  деятельности,  своя  система 
ценностей.  Если  избранная  профессия  и  реализуемый  жизненный  смысл,  достигаемая 
жизненная  ценность  составляют  ценностно-смысловое  единство  для  субъекта,  то  про-
фессиональная  деятельность  приобретает  сущностный,  смысложизненный  характер. 
Однако, если основные жизненные ценности субъекта лежат вне профессии, то она явля-
ется лишь средством реализации этих ценностей в определенной образовательной сре-
де. 
Факторы и условия создания комфортной высоконравственной духовно осмыслен-
ной образовательно-воспитательной среды: 
1.  Высокий уровень нравственной и профессиональной культуры педагога. 
2.  Академическая  свобода  для  всех  участников  образовательно-воспитательного 
процесса. 
3.  Доброжелательная атмосфера. 
4.  Гуманный стиль общения и поведения. 
5.  Сотрудничество, сотворчество. 

5 
 
6.  Создание ситуации успеха. 
7.  Оптимистическое настроение. 
8.  Эмоциональный подъем, особенно при выполнении КТД. 
9.  Стимулирование интереса к разнообразным видам деятельности учащихся. 
10. Постановка индивидуальных, дифференцированных задач и заданий. 
11. Поощрение инициативы и творчества.  
12. вовлечение учащихся в соревновательную деятельность. 
13. Создание условий для максимальной творческой самореализации учащихся. 
14. Поощрение  и  стимулирование  «самости»  учащихся : самостоятельности,  само-
познания, самоуправления, саморазвития, самореализации. 
15. Создание  оптимальной  эргономичной  среды  (удобное  рабочее  место,  освеще-
ние, температура, благоприятный психологический климат).  
Духовные  ценности  являются  средством  выражения  социальной  зрелости  челове-
ка. Духовную аксиосферу учителя  можно представить как экзистенциальную, нравствен-
ную,  политическую,  эстетическую,  и  художественную  смыслообразующую,  каждая  из  ко-
торых занимает в иерархии ценностей определенное место. Если представить «пирами-
ду»  духовных  ценностей,  то  особое  место  занимает  в  ней  понимание  природы  смысла 
жизни  в  духовной жизни  учителя.  Смысл жизни фиксирует  духовное  ядро  самосознания 
личности, является осью убеждений человека. Именно ему подчинены все другие жизнен-
ные цели. В этом смысле гуманизм учителя направлен не только на профессиональные и 
коммуникативные характеристики педагогической деятельности, но и результаты целост-
ного  педагогического  процесса.  Мотив  деятельности  современного  педагога  может  рас-
сматриваться как особое отношение к жизни и здоровью воспитанников, как духовное вос-
производство социального потенциала личности. Смысл жизни учителя, безусловно, свя-
зан  с  самореализацией  его  личности,  которое  включает  творческие,  коммуникативные, 
этические,  эмоциональные  и  другие аспекты. Способность  педагога  принимать  решения 
формируется  в  ходе  различных  педагогических  ситуаций.  Готовность  к  принятию  реше-
ний одухотворяется смыслом жизни. Еще одним значимым инструментом одухотворения 
педагогического процесса является совесть педагога, которая требует высочайшей внут-
ренней силы и постоянной работы над собой. И.А. Ильин определял совесть, как начало 
«нравственной  гениальности  в  человеке».  Рассмотрим  другие  составляющие  духовной 
сферы  учителя.  Внимание  –  аксиологический  ориентир,  обеспечивающий  безопасность, 
надежность  личности,  позволяющий  замечать  малейшие  ростки  изменений  в  человеке, 
его духовные порывы и многое другое. Творчество как ценность – особый род деятель-
ности, в условиях которого рождается нечто новое, область мастерства и искусства Нрав-
ственные  ценности  как  импульс  внутренней  духовной  мотивации  педагога  выражает 
систему отношений к миру и себе. 
Каждый предмет вузовского обучения вносит свой специфический вклад в станов-
ление  будущего  профессионала.  Среди  общенаучных  дисциплин  вузовской  подготовки 
особое место принадлежит психолого-педагогическим дисциплинам, которые являются, с 
одной стороны, основой методологических знаний, а с другой стороны, средством разви-
тия креативной личности. Такое положение складывается потому, что преподаватель до-
бивается  от  студента,  прежде  всего,  определенной  суммы  знаний  и  за  формирование 
креативной личности профессионала в целом, его креативной готовности к деятельности 
ответственности  не  несет.  Поэтому  в  качестве  важного  компонента  педагогического 
аспекта креативной готовности студента к будущей профессиональной деятельности вы-
деляем  содержательно-процессуальный,  характеризующий  качество  усваиваемых  зна-
ний, умений пользоваться ими на практике.  
Однако процесс усвоения общенаучных и специальных знаний выполняет и другие 
функции в креативном развитии будущего специалиста.  
Современные  условия  требуют  повышения  ответственности  каждого  за  использо-
вание научно-технических достижений. Исходя из этого, в креативной готовности студен-
тов к профессиональной деятельности выделяем второй компонент – ценностный, выра-
жающий  степень  сформированности  отношения  к  полученным  знаниям  и  способам  их 
применения в предстоящей деятельности как делу большой общественной значимости.  
В структуре креативной личности готового к труду профессионала занимает особое 
место мотивы и цели его непосредственной деятельности. Усваиваемые общественные и 
специальные знания, умения и навыки лишь тогда станут значимыми для студента, при-
обретут значение целей деятельности, когда они будут приняты личностью. В этой связи 
мотивационно-целевой компонент. Он включает побуждения к усвоению. Знаний и спосо-
бам их применения в когнитивно-продуктивной деятельности, умение и стремление само-

6 
 
стоятельно  ставить  цели  по  усвоению  знаний  и  их  применению,  приобретению  навыков 
творческо-креативной умственной деятельности.  
Каждый их этих компонентов в комплексе влияют на готовность студента к будущей 
профессиональной деятельности.  
 
ЛИТЕРАТУРА 
 
1.  Асташова Н.А. Учитель: проблема выбора и формирование ценностей. – М.,2000. – 272 с. 
2.  Сластенин  В.А.,  Чижакова  Г.И.Введение  в  педагогическую  аксиологию:  Уч.  Пособие  для 
студ.высш.пед.учеб.заведений. – М: «академия», 2003. – 192 с. 
3.  Ивин А.А. Аксиология. Научное издание. –М., Высшая школа, 2006.390 с. 
 
ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИДЕЯСЫ  
МЕН АҒАРТУШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ 
 
Абдрахманова Қ.М., Ерменова Б.С. 
«Қостанай қаласы əкімдігінің білім бөлімі № 18 орта мектебі» ММ 
 
Əр заман, тарихи əр кезең əлеуметтік құбылыстар өзінің дарынды өкілдерін жарық-
қа шығарып отыратыны мəлім. Олар елдің мұң – мұқтажын көре біліп, халқының сол мұқ-
тажына перзеттік махаббаттын арнаған, туған халқының игілігі үшін бар күш жігерін жұмса-
ған ардақты азамат ретінде халық тарихынан орын алып отырған. Мұндай азаматтардың 
игілікті дəстүрлері ұрпақтан- ұрпаққа жалғасып, елдің тарихи, мəдени өміріне елеулі ықпал 
етіп келген.Қазақ халқының тарихында аса көрнекті орын алған сондай тұлғалардың бірі- 
Ыбырай  Алтынсарин.Ол жаңашыл,  дарынды  ағартушы  ғана  емес,халқымыздың  теңіздей 
толқып  тасыған  інжу – маржан  жырларын  жақсы  біліп,  еңбегіне  арқау  еткен.  Сүйтіп,  өзі 
өмір сүрген дəуірдің мұрат- мүдделеріннің кəдесіне, ұрпақ тəрбиесіне жарата білген тұлға. 
Ал оның заманы тарихтың бір аумалы – төкпелі кезеңі болған еді. Өйткені ақтабан шұбы-
рынды,  алқакөл  сұламадан  кейін-  ақ  енді  қазақ  жеріне  Ресей  патшалығының  сұғы  қада-
лып, жаулауы басталған-ды.Қазақ халқы небір зорлық- зомбылық, зобалаңды басынан өт-
кізіп жатты.Намысқа шапқан қазақ батырлары бастаған азаттық жолындағы күрестер бірі-
не-  бірі  жалғасқан  еді.Исатай-  Махамбет,  Кенесары-  Наурызбай,  Сырым  батыр,  Едіге, 
Есет пен Бекет, Жанғожа, Сұраншы- Саурық тəрізді батырлардың есімі қазақ тарихында 
алтын  əріппен  жазулы...Ауыр  заманда  білім  алып,ат  жалын  тартып  мінгесін-  ақ  Ыбырай 
Алтынсарин білім ұранын көтерді.Елді қорлықтан құтқаратын, игілікке бастайтын тек білім 
деп есептеді.Бұл ретте ол жалғыз болған жоқ. Байтақ Қазақстанның əр өңірінен ұлт басы-
на  төнген  қауіпті  терең  сезініп,  ұлттық  құлдыраудан  құтылудың  жолдарын  көрсеткендер 
болды.Солардың ішінде ұлы Абайдың орны ерекше.Абай мен Ыбырайдың ақындық, ағар-
тушылық  енбектері  бірін  -бірі  толықтырып,  үндесіп  жатты.Олардың  бұл  үндестігін  терең 
зерттеп дəлелдеген ғұлама жазушы Мұқтар Əуезов болды. Ыбырай Алтынсарин өзі ашқан 
мектептерде ана тілінің таза оқытылуына көңіл бөліп, тілашар ретінде халықтың ауыз əде-
биетін пайдаланып, өзі де ұрпақ тəрбиесіне арналған əдеби шығармалар жазды.Сол əде-
би  шығармалары  арқылы  тіршіліктің  өзекті  мəселерін  көтеруге  бет  бұрды.  Ол  қазақтың 
жазба  əдебиетінің,  əдеби  тілінің  негізін  қалаушылрдың  бірі  болды.  Əдебиетке  тың  тақы-
рыптар əкеліп, озық ойлар негізді. Шиеленіскен тартыстар, соны бейнелер, бұрын болма-
ған  жанырлар  арқылы  əдебиетті  мазмұны  жағынан  ғана  емес,  түр  жағынан  да  дамытты. 
Оның мазмұнды да мағыналы əсем лирикалық өлеңдері, қысқа да əсерлі əңгімелері қазақ 
əдебиетінің тарихында өшпес орын алады. Ыбырайдың əдеби еңбектерінің жинағы "Қазақ 
христоматиясы" (1879) ағартушылық  мақсатта  жазған  əйгілі  екі  өлеңмен  ашылыды.Ақын 
бұл өлеңдерді өз кезінде "Сөз басы" деген атпен алған.Қазір бұл өлеңдер "Кел, балалар, 
оқылық", "Өнер-білім бар жұрттар" деген атаулармен мəлім. Ол халық ағарту ісіне арнаған 
əдеби  туындыларын  да  оқу-  білімді  насихаттаудың  ұтымды  əдісінің  қажеттігін  көрсетті. 
Оқу  білімнен  кенже  тұрған  халық  үшін  ғылым  мен  техниканың  жетістіктерін  насихаттай 
алатын  қысқа  көлемдегі  поэтикалық  шығармалардың  айрықша  ұтымды  екенін,əсерін  те-
рең сезінді, сенді.Қазақ жастарын білім алуға,мəдениеттің жаңа дəстүрлерінигеруге, бойға 
сіңіруге шақырды. "Кел, балалар, оқылық" өлеңінде ақын қазақ ауыз əдебиетінің дəстүрле-
рін шебер пайдаланып,білім мен надандықты, жақсылық пен жамандықты қатар алып, са-
лыстырып отырды. 
1)  Істің болар қайыры 
2)  Надандықтың белгісі- 
Бастасаңыз алдалап. 
Еш ақылға жарымас... 
Оқымаған жүреді 
Жөн білмеген адамға 
Қараңғыны қармалап. 
Қыдыр ата дарымас... 

7 
 
Бұл  "өлеңнің  айрықша  құндылық  қасиеттерінің  бірі-  оның  халық  дəстүрі,  халықтың 
ұғым өлшемі негізінде жазылғандығында", – деп атап көрсетеді. ғалым "Ы.Алтынсариннің 
əдеби  мұралары"  деген  еңбегінде.  Мысалы  мал  байлығын  салыстыру,білмсіз,еңбексіз 
байлықтың  баянсыздығы  т.б.Ал  "өнер-  білім  бар  жұрттар"  өлеңінде  сол  тұстағы  ғылым 
мен  техниканың  ең  басты  жаңалықтары  толық  қамтылып,  өнер  мен  білімге  қолы  жеткен 
халықтың экономикалық жағынан озықтығын əр салада көрсетеді.("Сарай салғызды", "Ай-
шылық алыс жер", "Көзіңді ашып жұмғанша", "Құстай ұшу", "Балықтай жүзу", " Өнер- жігіт 
көркі", "Сіздерге бердім батамды" т.б.Ыбырай Алтынсариннің бір алуан өлеңдері əлеумет-
тік мəселелерге арналған. Бұған "Өсиет өлеңдер", "Əй жігіттер" тəрізді т.б. өлеңдерін атау-
ға болады.Мұндай өлеңдері биік адамгершілік тұрғысынан ұрлық- қарлықты,астамсу, əді-
летсіздікті  сынап,  еңбексіздікті,естілікті  салттардың  зияндығын  көрсетіп,  адал-  еңбектің 
адамгершілік мінез- құлықтың артықшылықтарын бейнелейді. Мысалы: 
Араз бол, кедей болсаң, ұрлықпенен, 
Кете бар, кессе басың, шыңдықпенен. 
Қорек тал бейнеттен де, тəңірім жəрдем, 
Телмірме бір адамға мұңдықпенен. 
Əй, жігіттер, үлгі алмаңыз 
Азған елдің ішінен 
Алыс- алыс қашыңыздар 
Зияндасты кісіден. 
Жақсыны көзден салмаңыздар, 
Жақсыдан қапыл қалмаңыздар... 
Ыбырайдың мұндай өлеңдері бүгін де ескерді, мəн –мағынасы көнерді деп айта ал-
маймыз. Ақынның бірлі – жарым өлеңдері табиғаттың сұлу көрністерін суреттеуге арнал-
ған. Мұндай лирикалық өлеңдер Ыбырайға дейін қазақ əдебиетінде кездеспейтін. Өйткені 
пейзаждық  лирика,  көбінесе,  жазба  əдебиетке  тəн.  Табиғат  сұлулығын  жырлау – орыс 
əдебиеттінде,т.б.  елдердің  əдебиетінде  ХҮІІІ  ғасырдан  келе  жатқан  белгілі  дəстүрлердің 
бірі. Ыбырайдың "Жаз", "Өзен" өлеңдері көркемдік келісім жағынан оқушының жан дүние-
сінде жайдары сезім туғызып, көңілді əсер қалдырады. Табиғат көріністерін суреттеуі жа-
ғынан да Ыбырай мен Абайдың арасында үндестік бар. Олардың орыс əдебиетімен жақ-
сы таныстығы көрінеді. Ыбырайдың табиғат тақырыбындағы өлеңдерінен ақындық шебер-
лігі  де  көрініп  тұр.  Зерттеушілер  бұл  өлеңдердің  халық  арасына  кеңінен  таралғандығын 
атап  көрсетеді.  Сондай-  ақ  ағартушы  ғалым  бала  тəрбиесіндегі  ананың  еңбегіне  ерекше 
мəн беріп, ана махаббатын терең сезіммен жырлап, сол арқылы баланың ата- ана алдын-
дағы перзеттік парызын есіне салып, ғибратты сөздер, пайымды ойлар айтқан. Бұл өлең-
дерді біз бастауыш сыныптардан-ақ жатқа айтып жүрміз. ("Бұл кім?, "Ананың сүюі", " Бал-
ғожаның  хаты"...)  Ыбырай  Алтынсариннің  жемісті  еңбек  етіп,  едəуір  жақсы  шығармалар 
қалдырған саласының бірі- проза жанры болды. Оның " Бай баласы мен жарлы баласы", 
"Қыпшақ Сейітқұл", "Киіз үй мен ағаш үй", "Надандық", "Лұқпан хакім", т.б. бірсыпыра шы-
ғармалары  қоғамдық  өмірдің  əр  алуан  жақтарын  суреттеуге  арналған.  Бұл  еңбектерінде 
жазушы өз дəуірінің елеулі мəселелерін көтере отырып, еңбекші халықтың қоғамдық сана-
сын оятуды, тəрбиелеуді мақсат етеді. "Бай баласы мен жарлы баласы" – Ыбырай шығар-
маларының  биік  шыңы.  Ол,  біріншіден,  озық  ойларының  жемісі  əңгіме  оқушысын  еңбек 
етуге, өмірін сырын ұғына түсуге бағыттайды. Үсеннің іс -əрекеттін жазушы сүйсіне жаза-
ды. Асан мен Үсенді салыстыра отырып, олардыңадамдық қасиеттерін еңбекке қатысына 
қарай бағалайды. Бұл əңгімеден сол дəуірден өмір көріністерін, көшпелі тұрмыстың бей-
маза тірлігін көреміз. Қазақ энциклопедиясы жазушының бұл əңгімесіне орыстың сол кез-
дегі  озық  ойлы  адамдарының  көңіл  аударғанын  Н.Иванов  деген  журналистің  орыс  тіліне 
аударып, "Родник"  журналының 1890 жылғы 6-санында  жарияланғанын  атап  көрсетеді. 
Ыбырай  Алтынсаринның  айтулы  шығармасының  бірі-"Қыпшақ  Сейітқұл".  Сейітқұлдың  іс-
əрекетінен оның өмірге жаңаша талаппен қарайтындығы байқалады. Жер шаруашылығы-
мен айналысуы, бұл кəсіптің тиімді тəсілдерін қолдануы (шығыр салу, арық қазу,т.б), сүй-
тіп, оның айналасындағылардың орташа тіршілік етуге жетуінің өзі бірліктің, еңбектің нəти-
жесі  екендігін  сипаттайды.  Əңгіменің  тəрбиелік  жағы-осындай  жаңашылдық  бағытында. 
Сол арқылы қоғамдық құбылыстармен жұртшылықты кеңінен таныстыру мақсаты көздел-
ген.  Əрі  бұл  əңгіме  тарихи  болған  оқиғаның  негізінде  жазылса  керек.  Оны  автордың  өзі 
атап  көрсетеді.  Көркем  əдебиеттің  күрделі  жанры – əңгіме  екені  белгілі.  Өйткені  үлкен 
жанрдағы шығармаларға қойылатын талаптар əңгіме, новелла тəрізді (1-2 эпизодтан тұра-
тын көркем қысқа əңгіме) шағын шығармаларға да қойылады. Бұл тұрғыдан алғанда Ыбы-
райдың  əңгімелері  түр  мен  мазмұн  бірлігін  сақтай  отырып,  негізгі  мəселені  жинақы,  тар-
тымды, əсерлі жеткізеді. Өзінің озық идеяларын жеткізуде жазушы халық тілінің байлығын 
шебер пайдалана білді. Оның шығармаларының бұндай қасиеттері олардың жастарға да, 

8 
 
үлкендерге де ортақ екендігін көрсетеді. Белгілі ғалым Қажым Жұмалиев: "Ыбырай Алтын-
сарин қазақ əдебиетінде көркем əңгіменің негізін салушы атасы болды. Көркем əңгімелер-
дің композициялық құрлысынын шебер етіп құруда да оның өзінше еңбегі бар," – деп жаз-
ды.  Бұл  аталған  ерекшеліктер  жазушының  барлық  əңгімелеріне  ортақ...  Мектеп  оқулығы 
үшін  жазылғандықтан,  Ыбырайдың  əдеби  туындылары  балалар  дүниесіне  өте  жақын. 
Сондықтан да ол қазақ балалар əдебиетінің атасы деп танылған. Оның шығармалары мұ-
ғалімдер  даярлайтын  оқу  орындарында  кең  көлемде  оқытылады.  Мектеп  оқулықтарына 
енгізілген.  Əңгімелерін  идеялық  нысанасы  жағынан  жүйелер  болсақ,  еңбекті  сүю,  қадір-
леу, жақсы мінез- құлыққа бағыттау, халқын сүю махаббат- мейірім (ана- бала) перзенттін 
парыз, т.б. өмірдің өзекті мəселелері қамтығанын көреміз. Жазушының адамгершілік тура-
лы  идеялары  эстетикалық  тəрбиемен  байланыста,  бірімен-  бірі  ұштастырыла  суреттеліп 
отырады. Оның шығармаларынан жазушының биік адамгершілік қасиетін, азаматтың тұл-
ғасын көреміз, сүйсінеміз. Өзінің өнегелі өмірі, тынымсыз ізденісі, жан- жақты таланты ар-
қылы танылған Ыбырай Алтынсарин шығармаларының қазақ əдебиеті тарихында алатын 
орны расан зор. Қорыта келгенде, Ыбырай Алтынсарин- реалист жазушы, ағартушы педа-
гог, қазақ балалар əдебиетінің негізін салушы, тіл тазалығы үшін күрескер, тұңғыш кемең-
гер. Көрнекті əдебиетші ғалым Қ.Жұмалиев өзінің "ХҮІІІ- ХІХ ғасырлардағы қазақ əдебиеті" 
деген ғылыми – зерттеу еңбегінде педагог- жазушыға: ХІХ ғасырда қазақ даласынан шы-
ғып,  орыс,  Европа  мəдениетіне  қолы  жеткен  оқымысты,  халық  ағартушылар  дəрежесіне 
көтерілген əрі педагог, əрі ақын- жазушы Ыбырай Алтынсаринның өз халқының келешегі 
үшін істеген еңбегі зор," – деп баға береді.Оның еңбектері жан-жақты зерттеліп, ондаған 
ғылыми  –зерттеу  еңбектер  жазылған,докторлық,  кандидаттық  диссертациялар  қорғалды. 
Қазақ  əдебиетінде  педагог-жазушының  көркем  бейнесі  жасалуда.  Мысалы,  белгілі  ақын 
Ғафу Қайырбеков " Дала қоңырауы" поэмасын, үзінді... М.Ақынжанов " Ы.А" пьсасын, Жай-
саңбек  Молдағалиев  "Алғашқы  ұстаз"  романы  жазды,  Кинофильм  түсірілген.Қостанайда 
ескерткіші бар т.б. т.б. Қадырдың өлең шумағымен аяқтау... Өз дəуірінде Ы. Алтынсарин 
Қазақстанның экономикалық даму келешегі, қазақ халқының болашағы, оның қандай жол-
мен алға басатыны туралы аса құнды, терең ой-пікірлер айтты. Сонымен, Ы. Алтынсарин-
ның  ағарту  идеясы  қоғамда  ғылым  мен  білімнің  рөлін  дəріптеуге  бағытталған.  əлбетте, 
бұл жерде қоғамдық өмірмен байланыстырылмай алынған ғылымның рөлін асыра дəріп-
тегенін байқауға болады. Ы. Алтынсариннің орыс-қырғыз мектептерін ашуы, «Қырғыз хре-
стоматиясын» жазуы, қазақ ауылдарында орыс əдебиетін таратуы Қазақстан мəдениетінің 
даму тарихында үлкен оқиға, революциядан бұрынғы дəуірде қазақ халқының рухани өмі-
ріндегі дамудың бастамасы болды. Ы. Алтынсариннің ағарту қызметі оның демократиялық 
пікірлерінің айқын  көрінісі  еді. Ол  еркі  жоқ  бұқараның  қорғаушысы  болып,  езілген, сауат-
сыз  халыққа  жасаған  қанаушылардың  əділетсіздіктеріне,  қастандықтарына,  зорлық-зом-
былықтарына,  заңсыздықтарына  қарсы  шықты. Ол  қоғам ауырпалықтарын,  үстем  таптар 
өкілдерінің ел үстінен күн көрген жарамсыз мінездерін өткір сынға алды. Өзінің шығарма-
ларында  Ы.  Алтынсарин  көбінесе  жергілікті  өкімет,  сот  орындарының  өкілдерін,  молда-
ларды  сынады,  себебі,  оның  шығармалары  негізінен  оқушы  балаларға  арналған  еді.  Ы. 
Алтынсарин оқушылардың көпшілігі болыс, ауылнай, сот болатынын жақсы білді. Сондық-
тан  Ы.  Алтынсарин  оқушылардың  бойына  ізгілік  өрнегін  егу  үшін  «Қырғыз  хрестоматия-
сында»  демократия  жəне  гуманизм  рухында  жазылған  өлеңдер  мен  əңгімелерді  басты. 
Келешекте қазақ ауылдарында демократиялық идеялардың таратушысы болу үшін, олар-
ды əділеттік, тазалық, шындық рухында тəрбиеледі. Ыбырай Алтынсарин патша өкіметінің 
Қазақстанда  жүргізген  кілт  саясатында  сын  көзімен  қарады.  Реседің  үстем  таптарының 
орыс  ұлтына  жатпайтын  басқа  халықтарға  жүргізген  ұлттық  кемісітушілік  саясатын  көре 
білді. Орыс шенеуніктерінің қазақтарды төменгі нəсілдің адамдары деп санауы, қазақ хал-
қына  надан,  тұрпайы  көріп,  жиіркенішпен  қарауы  Ы.  Алтынсарин  секілді  халықтың  адал 
ұлдарына өте ауыр тиді. Ы. Алтынсарин «білімді орыстардың» жергілікті халықты жек кө-
ре қарауын сынай отырып, мəдениетті адамдардың міндеті – қазақ халқын мешеусің деп 
қорламай оның мəдениетінің дамуына көмектесу деді.