Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ӨСЕК: Өсек сөзге қалды.
- ӨСПЕ
- ӨСІМДІК: Өсімдік биті.
- ӨСІМШІ
- ӨСІРМЕЛЕУ
- ӨТЕШЕК
- ӨТКЕРМЕ: Өткерме жағалы.
- ӨТІЛ...
- ӨШКІНДЕТУ
- ПАЙҒАМБАР СУ
- ПАЛЫ
- ПАҢҚОЙЛЫҚ
- ПАПАЙЯ
- ПАРАБАЙЛА
- ПАРАБАЙЛАУ
- ПАРАҚТАС
- ПАРАҚТАСТЫРУ
- ПАРАЛЛЕЛЬ: Параллель жүйкелі жапырақтар.
- ПАРАНЖЫСЫЗ...
- ПАРАШЫЛДЫҚ...
- ПАРСЫШЫЛА
- ПАРУАНА
- ПАРЫЗСЫЗ
- ПАСЫБАН
- ПАТША
- ПƏЛЕКЕШ
ӨРІМ з а т. Жас жағынан балашықтан үлкен, сілегеннен кіші, жіңішке əрі ұзын жас қарағай. ӨРІСТІК... Оя - малдың ө р і с т і г і н і ң төңірегі (Соц. Қаз., 09. 04. 1991, 4). Геморой - ө р і с т і к к е қан қатудан ісіп жарылатын ауру (Бұл да).
Томпышпен əмпей-жəмпей болып жүріп, аяғында ө с е к с ө з г е қ а л ғ а н бала – сол Жасан (Ж.Əлмашұлы, Тар дүние, 18). ӨСПЕ з а т. с ө й л. Өскін. Бұған мұрын ішіне өскен ө с п е н і алуға болады (С.Қалиев, Емдік рецеп., 239).
тары өңірлерінде су жүретін жыра- ның үлкенін ө с т е н, кішірегін тоған, ең кішісін арық деп атайды (Қаз. этнография., 1, 200).
тің ө с і г і-а й! Қойлардың аяғы оралып, жүре алмайды (Жұлдыз, 1972, №2, 168). Сондай-ақ ұрықтандырылған саулықтардың журналдағы номерлері мен күйектен өткен күні шатастырылуы салдарынан елтірілердің 5 проценті жарғақ, 20 проценті
17. 04. 1968). ӨСІМДІК: Өсімдік биті. з о о л. Өсімдік жапырақтарымен қоректенетін өте кішкентай жəндік. Ө с і м д і к б и т і н і ң (тля) жұмыртқалары жұмыртқа жолында дамып, тірі туады (Р.Сəтімбеков, Қызықты биология, 77).
(Жас қазақ, 22. 08. 2008). ӨСІМШІ з а т. Қарызға ақша беру арқылы пайда табушы; банкир (Р.Сыздықова: ҚазССР ҒА-ның Хабарлары, 1975, №1, 35).
шыдай алмай, Дедім мен «Астапыралда- ай») (Шəкəрім, Шығ., 259).
жетімсіздігін, я бəсеңдігін, я ө с і ң к і л і г і н білдіретін формалардың бəрін бір топқа үйіріп, салыстырмалы шырай формалары деп таныған дұрыс (А.Ысқақов, Қазіргі қаз. тілі, 277). ӨСІРМЕЛЕ е т. Бір нəрсені өсіріп айту, бағасын көтеру. Тірлігінде соры қайнаған жігітті өлгеннен соң өстіп ө с і р м е л е п, мін-мүлтіксіз əулиеге айналдырып жіберіпті (О.Сəрсенбай, Шығ., 5, 94). ӨСІРМЕЛЕУ Өсірмеле етістігінің қимыл атауы. ӨСІРМЕШІЛ с ы н. с ө й л. Өсіріп жіберетін, өсіргіш. Пендешіліктің батпағына батқан тұстарда Тоқтарбай 468 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі өзінің ө с і р м е ш і л, күдікшіл мінезіне қарауыл қоя алмас еді (О.Сəрсенбай, Шеңбер, 220). ӨТЕШЕК з а т. Өтелуге тиісті зат. ≈ Ө т е ш е г і ң д і қашан бересің? ӨТКЕЛ з а т. ж е р г. Үлкенірек арықтардан өту үшін жасалған жеңіл- желпі, кішкене көпір. – Мына арықтарға ө т к е л салып жіберсеңдер қайтеді, - деді (Қ.Омаров, Əке, 174). Көкем: «Көпірлер мен ө т к е л д е р д і ң ағашын отын етуге, қора-қопсы салуға болмайды», - деп айтып отыратын (Бұл да).
қара ө т к е р м е ж а ғ а л ы қаптал шапан (И.Байзақов, Таңд. шығ., 2, 97).
көп. Соның бірі - ө т к е р м е т і г і с (Шаңырақ, 402).
артық. Бірақ оны назарға алып жатқан ешкім жоқ (Егем. Қазақст., 07. 10. 2003, 4).
30). Төрде отырған билерден Бозмұнай ө т і л сұрайды (Ер Сайын, 156). ӨТІНІШХАТ з а т. р е с м и. Əр түрлі өнім, олардың бағасы, қызмет түрлері туралы ақпарат алу үшін жазылатын құжат. Ө т і н і ш х а т т а р бірінші жақтың жекеше, көпше түрінде жазылады (Ə.Хазимова, Іс қағаз., 72).
Бізде ұлттық сезімнің ө ш к і н д е г е н і анық. Сондықтан елге, ұлтқа, Отанға, жерге сүйіспеншілік те солған (Қ.Толыбаев, Бабадан., 100).
бірыңғай бағынышты тəрбие тəртібі санаға қысым түсірді де, ұлттық сезімді ө ш к і н д
қызыл п а г о н д ы сұр шинелі бар еді (Ж.Бисенбаев, Жасын-тағдыр., 90).
жетпеді? Əлде біз п а д а п ұ л д ы аз бердік пе, а? (Қ.Ботбай, Егіз қауашақ, 78).
Жұмыр басты пендемін, Ертең жоқ та, бүгін бар (Иранбек Оразбаев: Қаз. əдеб., 16. 02. 1990, 5). ПАЙДА-ЗИЯН з а т. Тигізер пайдасы мен зияны, екеуі де. Əр дақылдың жерге берер, одан алар п а й д а-з и я н д а р ы н бақылау ешкімнің де ойына кіріп шыққан емес (Р.Райымқұлов, Жапанда., 152). ПАЙДАКӨС с ы н. с ө й л. Пайдақор, пайдакүнем. Адал еңбек жолынан безіп, билік иелеп, ырғынға бату жолында жанын салатын п а й д а к ө с т е р əлемді былықтырады деп түсінеді (Ғ.Білəл, Ғасырлық., 286).
«өтеуі» деудің орнына «бодауы» дейді, «ширек» деудің орнына «əшмөңке» дейді, «бөліс» деудің орнына «п а й д а-ш е р і к» дейді (Т.Əлімқұлов, Көкек айы, 36).
жүріп, тəуір жерден қыз айттырып қойсақ та теріс болмас еді (Д.Исабеков, Тіршілік, 43). Шаншар жерін п а й л а д ы Анда-санда бұрқ етіп, Шіреп ұстап найзаны Жүректен шаншып Насырды, Көтеріп алды қолына (Марғасқа жырау: Ана тілі, 31. 05. 1990, 5).
пəле шықты. Біз жақта 80 сом пұл төлеп, пай кітапшасын алу міндетті (Соц. Қаз., 20. 09. 1991, 2). ПАЙЫ-ЖЕЛІМ з а т. Малдың сіңірін қазанға қайнату арқылы жасалған желім. 469 Байынқол Қалиев Осыны (ерді) қара қазанда қайнатылған п а й ы-ж е л і м м е н сылап біріктіремін (А.Сатаев, Бəрі де., 38). – Бұл ісіме қызығушылардың бірі – сенің атаң Монжық, - деді Сəмір ердің сүйегіне п а й ы -ж е л і м д і жағып отырып (Бұл да, 39). П А Й Ы М П АЗ с ы н . с ө й л . Пайымдағыш, пайымдай білетін. Он екі мүшеге біткен кеселді адамның жалғыз кірпігінен, «үһ» дегендегі демінен біле қоятын көреген де п а й ы м п а з ретінде сипатталады ол (Ел аузы., 279).
қылышымнан қытай үкіметіне айыпты болып, бір миллион сом п а л ы тарттым (Қалибек Хакім., 182). ПАМДАТ з а т. а р. д і н и. Таң намазы, пандат. «Намаз тағылымында» тəулігіне бес рет оқылатын намаздың аттары – таң намазы (п а м д а т), түскі намаз, бесін (түстен кейінгі) намазы, кешкі намаз (мағриб), түнгі намаз да келтірілген (Егем. Қазақст., 14. 12. 1991, 6). ПАНДА з а т. з о о л. Басы ақ, көзінің айналасы қара, өзі момын, аю тектес жануар. Халықаралық “Қызыл кітапқа” енген, сирек кездесетін аңдардың бірі – п а н д а (Тірі табиғат, 93). ПАНДАР з а т. м у з. Шешен халқының саз аспабы. Шешен жерін қырып келген əскербасыларынан Ақсақ Темір «сендер олардың п а н д а р деген саз ойнайтын аспабын тартып алдыңдар ма?» деп сұраған-мыс. Əскербасылар «Жоқ» деп бастарын шайқапты (Қ.Олжай, Қанат байла., 240). Сонда əмірші: «Вайнахтан
оларды қырып тастауларың мүмкін, бірақ бағындыруларың мүмкін емес» депті (Бұл да, 241). ПАНТЫ з а т. Бұғының сүйектенбеген жас мүйізінің қаны. Маралдың дəмді етінен басқа, ең бағалы өнімі – сүйектенбеген жас мүйізі п а н т ы с ы. Пантыдан пантокрин дəрісі жасалады (Лен. жас, 14. 12. 1983, 4). Байлық емей немене. Бұғы-марал п а н т ы л а р ы – еліміздің дəрі-дəрмек жасайтын өнеркəсібі үшін аса бағалы шикізат. Демек п а н т ы д а н құнды дəрілер жасалады (Орталық Қазақстан, 03. 06. 1967, 4). ПАҢҚОЙЛЫҚ з а т. с ө й л. Паңдық. Қала адамында жоқ п а ң қ о й л ы қ ауыл адамдарының бойында мен мұндалап ұшырасатыны бар (Ана тілі, 27. 11. 2008). ПАПАЙЯ з а т. б о т. қ. Қауын ағашы (ҚСЭ, 7, 306). ПАПАҚТЫ с ы н. Басында папағы бар, папақ киген. Бетпе-бет келген тағы біреуінің п а п а қ т ы басы аттардың аяқ астына домалап кетті (З.Иманбаев, Ақ семсер). ПАПАЛАУ... Жантуар міне отыздан асып барады. Өзі «п а п а л а у д а н» қалғалы талай заман. Ал күні бүгінге дейін мұны «папалаған» бір пенде жоқ (С.Шаймерденов, Өмір нұры, 142).
(Ж.Молдағалиев, Алғ. қоңырау, 162). ПАРАБАЙЛАТ Парабайла етістігі- нен жасалған өзгелік етіс. Екі күрең төбелді п а р а б а й л а т ы п, жалпақ сəлекті, күймелі шанамен Аламан аулына келгенде ел пысықтары қалтырап кетті (Жұлдыз, 1972, №6, 99).
жолымен п а р а б а й л ы күйме жеккен Ыбырай құлан иекті құм-тақыр тұсқа құлап келе жатты (Ж.Молдағалиев, Алғ. қоңырау, 44).
кітабын п а р а қ т а с т ы р ы п, бұ- ның фамилиясын тауып алған. Үркімбай орнынан көтерілді (К.Ахметбеков, Егіз ала, 420).
(Қазақстан-Zaman, 24. 07. 2008). ПАРАЛЛЕЛЬ: Параллель жүйкелі жапырақтар. б и о л. Жүйкелері па- раллель жатқан жапырақтар. Кейбір ө с і м д і кт е рд і ң ж ап ы р а қ т а р ы н д а ғ ы жүйкелер біріне-бірі қатарласа, параллель орналасқан. Мұны п а р а л л е л ь ж ү й к 470 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі е л і ж а п ы р а қ т а р деп атайды (Био- логия, 128). ПАРАНЖЫСЫЗ... Мұнда əйелдер п а р а н ж ы с ы з жүреді, тақпақтар да тараңдық көрмейді (Ə.Əлімжанов, Махамбет., 63). ПАРАШЫ з а т. Пара алушы адам. П а р а ш ы л а р д а н салықшы қалыптасып жарытпаса, парақорлардан мемлекеттік қызметкер шықпайды (Нұр Астана, 13. 11. 2008).
ПАРАШЫЛДЫҚ... Сөйтіп, п а р а ш ы л д ы қ т ы ң түрлі сатылары мен санаттары пайда болады (Нұр Астана, 13. 11. 2008). ПАРДА..? Тұлпардың толмайды оясы Сұлулыққа сүйеп п а р д а м е н Тізгінін орап қаңтармай (Базар жырау: Қаз. əдеб., 27. 04. 1990, 12). ПАРЛА е т. Егістік жерді ауыспалы егіс танабына айналдыру, пар етіп егу. ПАРЛАУ Парла етістігінің қимыл атауы. Топырақты өңдеуде ең тиімді тəсіл – оны п а р л а у (Қазақст. ауыл шаруаш., 1971, №1, 20).
гіз мың п а р с а қ (Ана тілі, 26. 12. 1991, 4). ПАРСЫШЫЛА е т. с ө й л. Пар- сы тілінде сөйлеу, парсыша сөйлеу (Ғ.Мүсірепов, Суреткер, 19). П А Р С Ы Ш Ы Л АУ П а р с ы ш ы л а етістігінің қимыл атауы. ПАРТАЛАСТЫҚ з а т. Бір партада отырғандық. Мүмкін п а р т а л а с т ы қ, жолдастық ұялатқан жанашырлық болар (М.Қуанышбаев, Тайталас, 76).
би мен ауыз үйде күтіп тұрған басқа п а р у а л а р үн-түнсіз соңынан ере берді (І.Есенберлин, Алмас., 186). ПАРУАНА з а т. к ө н е. Отқа түсетін жынды көбелек (Ə.Тəңірбергенов: ХХ ғас. бас. қаз. ақын., 67, 69). Паруана болды. Бəйек болды, асты- үстіне түсті. Ажар п а р у а н а б о л ы п: - Қарашығым, қай қаланыкісің? – дейді (Ғ.Мұстафин, Жиырма бес, 70).
мұз п а р ш а л а р ы сансыз көп, су ағынымен бірін-бірі сумаңдатып тықсырып келеді (Ж.Орманбаев, Тұзақталған., 54). ПАРЫЗСЫЗ с ы н. Парыз емес, парызы жоқ (А.Бекбосынов, Ауылым, 71). ПАРЫҚТАЛ... Былайша айтқанда, ке- зекте ер мен əйел барған сайын п а р ы қ т а л м а й т ы н болып барады (Т.Əлқанұлы, Тірліктен., 92). ПАСЫБАН з а т к ө н е. Күзетші. Ерке, тентек бала есік алдында тұрған п а с ы б а н д а р ғ а, үй іші толған бек, сұлтан, əмір, хакім, батырларға қарамастан өзгелерді баса көктей алтын тақтың жанына бір-ақ жетті (І.Есенберлин, Алмас., 43). Батыр Саян жанындағы екі п а с ы б а н ы м е н е н қашып кетті (Бұл да, 84). ПАСЫЛ ү с т. ж е р г. Қайтара, мəрте, рет. Атасы хан Абылай – дегдар, асыл Тараған тұқым шашып неше п а с ы л. Əуелден хан баласы еленген бе, Солардан келе жатқан төре Нəсіл (Нысанбай жырау: Нар заман., 175).
хирургінің міндеті – өлікті сою, оның неден, қандай аурудан қайтыс болғанын анықтау (І.Есенберлин, Шығ. жин., 1, 241). ПАТАНАТОМИЯ з а т. м е д. Өлген адамды сойып тексеретін ғылым. Қайтыс болған адамның үй іші оның бейнесін ескерткіш етіп алып қалғысы келсе, өлген жанды сойып тексеретін п а т а н а т о м и я ассистенті Əбілқас арқылы мені шақыртады (І.Есенберлин, Шығ. жин., 1, 219). Төр жақта осы қаланың белгілі ада- мы, былтыр ана Алматыдағы кафедрасын тастап келген п а т а н а т о м и я профес- соры – Шерубай отыр (Бұл да, 223). ПАТАНАТОМИЯЛЫҚ с ы н. Пата- натомияға қатысты, соған арналған. Онымен кейде п а т а н а т о м и я л ы қ бөлмеде, кейде мүрдеханада кездесіп қаламын (І.Есенберлин, Ғашықтар, 11). ПАТША: Патша көңіл. Ақ ниет, дар- хан көңіл д. м. Əлде өзінің өзімшіл, п а т ш а к ө ң і л і н е солай көріне ме екен? (О.Сəрсенбай, Шеңбер, 111). Айхай-ай, ой, айхай арман! Төсегін п а т ш а к ө ң і л, төрге жайған. Түн қайда жұмағына бірге барған, Қыз-күлкі қызығына кімдер тойған (М.Ахмет-төре, Ақ-қара, 77). ПАТШАБАЛЫҚ з а т. и х т и о л. Суық суларда тіршілік ететін, екі бүйірінде қызыл жолағы бар балық; чех форелі. Қасында таудың суын бұрып жасаған кішкене көл бар. Онда бықыған п а т ш а б
471 Байынқол Қалиев ПАХАН з а т. с ө й л. Сотталған адамдардың үстінен қарайтын адамды жазасын өтеушілер осылай атайды. – «П а х а н» ертең дəлізге шыққанда сенімен сөйлесемін дейді əлгі жүзі жүдеу бейтаныс (Ə.Байбол, Теміржол., 315). ПƏГӨНШІК з а т. Атпен, өгізбен үймекке шөмеле тартып беретін адам. Жас балалар атқа мініп, п ə г ө н ш і к бо- лады (Ə.Асқаров, Өр Алтай., 382).
аяқ алып жүргісіз. П ə д і м ө ш к і болып жатқаны анау (Ə.Сараев, Тосқауыл, 224).
Қорғасындай Бөгенбай! Қолтығы ала бұғының П ə й к е с і н д е й Бөгенбай! (Үмбетей жырау: Нар заман., 60). ПƏЙНЕК з а т. Құс жұмыртқасының сүйірлеу жағы. Əсіресе жұмыртқаның п ə й н е к жағына секпілі жиі түскен (Ж.Бабалықов, Қырандар, 158). ПƏЙІЗ з а т. к ө н е. Жақсылық, парық. Жақсыда п ə й і з қалмады, Шамал қаққан шырақтай (Майлықожа: Қаз. əдеб., 14. 06. 1984, 14). ПƏКИЗАТТЫҚ з а т. Тазалық, пəктік. Біз ұлттық рухты өз деңгейінде ұлықтап, ақты-ақ, қараны-қара деп шынайы п ə к и з
28. 06. 2009, 8). ПƏКІЗЕЛЕ... Малды п ə к і з е л е п сойып, боқты-ішегіне дейін тазалап қоржынға салып алады (Қ.Жұмаділов, Соңғы көш, 14). ПƏЛЕКЕШ с ы н. с ө й л. Пəле, қу. ПƏЛЕКЕШТІК з а т. Қулық, пəле- лік. Тек озып қана қоймаймын. П ə л е к е ш т і г і м ұстап, Рамазанды неше саққа жүгіртіп мазақ етем (Б.Соқпақбаев, Бабалық., 16).
қолында əлдебір құпия көк дəптердің п ə- л е н б а й ы н ш ы бетінде бар екенінен ха- барсыз еді (Ж.Қорғасбек, Үлпілдек, 6). Ол қағазға «п ə л е н б а й ы н ш ы жылы, пə- ленбай айдың, п ə л е н б а й ы н ш ы жұлдызында дүние есігін ашты» деп жа- зылды (Қ.Əбілқайыр, Текес, 119). ПƏЛЕ-ПƏТІР з а т. Анау-мынау жəндіктер. Ойпырмай, тағы да сол п ə л е-п ə т і р л е р д і ң етін жеп, сорпасын ішетінге айналдым-ау деп қатты қиналды (М.Байғұт, Бұла бұлақ, 20).
пен Марат Шормановтың бастан кешкен тауқымет оқиғаларын өз ауыздарынан айтқыза отырып, олардың ойын өзіңіз п ə л с а п а л а п, фактілермен дəлелдеп беріпсіз (Ə.Ыдырысов, Тұлға., 131). П Ə Л СА П А Ш Ы з а т. Д ү н и е құбылыстарын ақылға салып түсінуші; философ. Ылғи бір қиын кейіпкерлер: п ə л с а п а ш ы ана, соқыр күйші, сəтсіз махаббат (Ж.Əлмашұлы, Тар дүние, 266). Гректің көне замандағы п ə л с а п а ш ы
болады дейді екен (І.Есенберлин, Шығ. жин., 1, 224).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|