Жауапты редакторлар

384

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

тез піседі деп мақтады əлгі сары тұра қатын 

(Ə.Нұрпейісов, Күйреу, 103). 

Қызыл уылдырық. Қызыл балықтың 

қызыл  түсті  уылдырығы.  Ұлмекен 

керегінің бəрін тапқан, қ ы з ы л  у ы л д 

ы  р  ы  қ,  қара  уылдырық,  тресканың  бау-

ыры, қымыз, шұбат – бəрі бар (Ə.Тарази, 

Тасжарған, 49). 

Қызыл үйрек. Қанатының ұшы, аяғы, 

тұмсығы  қара,  басқа  жері  қызыл  қоңыр 

түсті үйрек. Қ ы з ы л  ү й р е к таулы, көл-

ді жерлердегі тас арасын мекендеп, өсімдік 

жапырақтарымен, дəнімен жəне ұсақ жəн-

діктермен қоректенеді (Қаз. табиғ., 3, 236). 

Қызыл  шай.  Қызыл  болып  шығатын 

қағаз  шай.  Шайда  неше  түрлі  болады: 

күрең шай, құлақасқа шай, қ ы з ы л  ш а й 

(Т.Кененқызы, Кенен, 47). 

Қызыл  шеке  болды.  Жанжалдасты, 

төбелесті.  Үшеуі  үнсіз  келеді.  Үндесе  қ 

ы з ы л  ш е к е  б о л ы п төбелесетіндей 

(О.Бөкеев, Əн салады.., 76). 

ҚЫЗЫЛАҒАШ з а т. б о т. 1. Солтүстік 

аймақтарда  биік  болып  өсетін  ағаш. 

2.  Осы  ағаштың  қызыл  түсті  сүрегі. 

Қазіргі  сыбызғыны  қурай  тəрізді  қуыс 

жезден,  таулы  жерлердің  күнгейінде 

өсетін жаужапырақ пен атқұлақтың кепкен 

қурайынан, болмаса қ ы з ы л а ғ а ш т а 

н,  жаңғақтан,  ақ  қайыңнан  ойып  жасауға 

болады (Білім жəне еңбек, 1971, №1, 25). 

ҚЫЗЫЛАҒАШТЫ с ы н. Қызылағаш 

өскен, қызылағашы мол. Ауылын Бурабай 

көлінің  жағасындағы  «Абылай  алаңы» 

аталатын көк майсалы, сыңсыған қ ы з ы л

а  ғ  а  ш  т  ы,  ақ  қайыңды  тау  қойнауына 

қондырды (І.Есенберлин, Жанталас, 229). 

ҚЫЗЫЛАЛҚЫМ з а т. з о о л. Тамағы 

(алқымы)  қызғылтым  құс.  Олардың  ара-

сында қ ы з ы л а л қ ы м да, балшықшы да 

бар (Қорғалжын, 126). 

ҚЫЗЫЛАША з а т. с ө й л. Қызылайыр 

(ойын картасының жүрекше тəрізді қызыл 

түсті бір бөлігі; масть). 

ҚЫЗЫЛАШТЫҚ  з  а  т.  Ет  алмай-

тындық,  семірмейтіндік. – Бұл  неменің 

мешкейлігі де, шыр қонбайтын тырақылығы 

да саған тартқан, - деп шағыр көз шабдардың 

қ ы з ы л а ш т ы ғ ы н да Ситан Асекеңе 

теліді (Қ.Ысқақ, Ақсу., 433). 

ҚЫЗЫЛАЯҚ  з  а  т.  з  о  о  л.  Арқасы, 

қанаты көкшіл, бауыры мен құйрығы ақ, 

аяғы ұзын əрі қызыл түсті су құсы. Қ ы з 

ы л а я қ көбіне Каспий теңізінің маңында, 

су жиегінде топтасып жүреді (Қаз. табиғ., 

3, 212). 

ҚЫЗЫЛБАС__1'>ҚЫЗЫЛБАС

1

 з а т. Иран елі; парсылар. 

Ирандықтардың басына киетін қызыл шұға 

тақиясына қарап қазақтар бір кезде оларды 

қ ы з ы л б а с деген (І.Есенберлин, Маңғ., 

234). Бұл парсы елінің (қ ы з ы л б а с т ы 

л  а  р  д  ы  ң)  билеушісі  Исмайл  шаһ  үшін 

өте  қолайлы  жағдай  еді  (Т.Жұмаханов, 

Өткел, 144). Көрұғлының  ата-анасына, 

туған-туыстарына,  бұқара  халқына  саяси 

қысым жасайтын тұрақты жау – қ ы з ы л 

б а с т а р, яғни Иран хандары (Қаз. əдеб., 

19. 04. 1974, 2). 

ҚЫЗЫЛБАС

2

  з  а  т.  з  о  о  л.  Басы 

қызыл  түсті  құс.  Түлеуге  дайындалған 

шүрегей, қоңыр үйрек, қ ы з ы л б а с жəне 

басқа  құстар  ерсілі-қарсылы  кезіп  жүр 

(Қорғалжын, 69). 

ҚЫЗЫЛБАС:  Қызылбас  сүңгуір. 

Сүңгуір үйректің басы қызыл түрі. Əрине, 

тізбек жасап ұшатын қоңыр үйрек, қ ы з ы 

л б а с  с ү ң г у і р, бізқұйрық тобы бұдан 

да əдемі көрініс береді (Наурызым, 194). 

Қызылбас үйрек. Басы, мойны, жем-

сауы қызғыл, арқасы көк сұр, бауыры қара 

үйрек. Қ ы з ы л б а с  ү й р е к Қазақстанда 

өзен-көл, сулы-батпақты жерлерге тараған. 

Ұясын су жиегіндегі қамыс арасына салады 

(Қаз. табиғ., 3, 213). 

ҚЫЗЫЛДƏРІ...  Алғашқы  тоқсан 

біткен соң құлынға түрлі жылқы аурулары 

жұқпас, жоламас үшін жеміне қ ы з ы л д ə 

р і қосып береді (Ата салты., 78). 

ҚЫЗЫЛДЫ  с  ы  н.  Қызыл  түсті, 

қызылы бар. Жайылымға көз салсам, Қ ы 

з  ы  л  д  ы,  көкті,  жасылды,  Құмырсқадай 

қаптап  мал,  Жұлдыздай  жерге  шашылды 

(Айманкүл, Ана сыры, 27). 

ҚЫЗЫЛЖАЛАҚ з а т. Жып-жылмағай 

болып, қызарып тұрған жара аузы. 

ҚЫЗЫЛЖАЛАҚТАН  е  т.  Жара 

аузының қызарып, жып-жылмағай болып 

тұруы.  Алабұтадан  сақар  қайнатып,  мал 

майын араластырып жасаған қара сабыны 

қарашешектен қ ы з ы л ж а л а қ т а н ы п 

жазылған денесіне мың да бір дəру болған 

(Ж.Ахмади, Айтұмар, 201). 

Қ Ы З Ы Л Ж А Л А Қ ТА Н У   Қ ы з ы л -

жалақтан етістігінің қимыл атауы. 

ҚЫЗЫЛЖҰЛДЫЗ з а т. а с т р. Түсі 

қызылдау  болып  көрінетін  жұлдыз.  Қ  ы 

385

Байынқол Қалиев

з ы л ж ұ л д ы з (Марс) бен Есекқырған 

(Юпитер)  планеталарының  аралығында 

толып жатқан астероидтар Күнді айналып 

жүреді (Х.Əбішев, Аспан сыры, 66). Олар 

Юпитерді (Есекқырған), Марсты (Қ ы з ы 

л ж ұ л д ы з), Сириусты (Жарықжұлдыз) 

жақсы  біледі  (ҚазССР  тарихы, 2, 374). 

Қ.Мекебаев  халық  ауыз  əдебиетінде 

кездесетін Жарықжұлдыз, Есекқырған, Қ ы 

з ы л ж ұ л д ы з, Сарыжұлдыз... дегендер 

сияқты  астрономиялық  атауларға  түсінік 

берген  (Қазақстан  мектебі, 1982, №12, 

62-63). 

Қызылжұлдыз  ордені.  Кеңестік  кез-

де  ерекше  еңбек  сіңіргені  үшін  берілетін 

құрметті награда. 

ҚЫЗЫЛКЕҢІРДЕКТЕ  е  т.  Дауласу, 

айтысу, кергілесу. ≈ Қ ы з ы л к е ң і р д е к 

т е п мынау қайтеді ей! 

ҚЫЗЫЛКЕҢІРДЕКТЕС  Қызыл-

кеңірдекте  етістігінен  жасалған  ортақ 

етіс. Қ ы з ы л к е ң і р д е к т е с і п тынса 

бір  жөн,  екпіндесіп,  ентелесіп  те  қалады 

жұрт (К.Ахметбеков, Қасірет, 1, 22). 

ҚЫЗЫЛКЕҢІРДЕКТЕСУ  Қызыл-

кеңірдектес етістігінің қимыл атауы. 

Қ Ы З Ы Л К Е Ң І РД Е К Т І К   з   а   т. 

Айтысқыштық,  дауласқыштық.  Ферма-

ны  əртүрлі  тəсілмен  басқаруға  болады. 

Сыпайылық, қ ы з ы л к е ң і р д е к т і к, 

ділмарлық,  бопсалық,  уəдегөйлік – мінез 

құлыққа тəуелді (Қаз. əдеб., 06. 11. 1974, 4). 

ҚЫЗЫЛКӨЗ  з  а  т.  а  у  ы  с.  Пəлеқор, 

жалақор. – Сол баланы қожа-молдалар-ақ 

құртты. Қ ы з ы л к ө з бəле емес пе, түге. 

Соқтықпай-ақ қою керек еді (С.Байжанов, 

Ақ маржан, 70). 

ҚЫЗЫЛКӨЗДЕН  е  т. 1. Ала  көзбен 

қарау,  еліру,  құтыру.  Қарагер  жүгенді 

жұлқып, қ ы з ы л к ө з д е н е соңына қарай 

берді  (Ө.Қырғызбаев,  Қырда., 87). Қан-

ның иісінен кəдімгі қордағы ит қ ы з ы л

к ө з д е н і п, құтырып кетеді екен (Жа-

лын, 1974, №4, 34). 2. а  у  ы  с.  Бəле  қуу, 

жаманшылық  ойлау,  өшігу  (Р.Ниязбеков, 

Отағасы, 97). 

ҚЫЗЫЛҚАНАТ__1'>ҚЫЗЫЛҚАНАТ

1

 з а т. з о о л. Қоқиқаз. 

Бұлардың  қоқиқаз  деп  аталатыны  ол 

қоқиып,  адам  көзіне  ерекше  көрінеді.  Ал 

қызылқаз  деп  аталатын  себебі – түсі 

қызғылт. Сондай-ақ, қ ы з ы л қ а н а т ата-

лу себебі – оның қанатының түсі қызғылт 

болады  (Туған  жер, 164). Тау  қыраны 

мен  түз  қыранының,  құм  қыранының 

айырмашылығы  қандай?  Бұлардың  ба-

лапаны қ ы з ы л қ а н а т, тірнек, қана, 

жанамен шектеле қояр ма екен? (Жұлдыз, 

1972, №8, 206).

ҚЫЗЫЛҚАНАТ

2

 з а т. х а л қ. Бүркіт-

тің жас балапаны. Ол (бүркіт балапаны) 

бірте-бірте түсін өзгертеді. Қ ы з ы л қ а н 

а т т а н кейін бұғанасы қатқанда «тірнек» 

аталады  (Т.Əлімқұлов,  Көкек  айы, 33). 

Февральда жұмыртқасын аязбен жаратын 

бүркіттің балапаны қ ы з ы л қ а н а т ата-

лады. Содан соң тірнек кезінде енесі оны ас-

панға ұшырады (Соц. Қаз., 23. 01. 1980, 4). 

ҚЫЗЫЛҚАРАҒАЙ з а т. б о т. 1. Қара-

ғайдың қабығы қызыл түсті түрі. Қ ы з ы л

қ а р а ғ а й д а н қиып салынған итарқа ша-

тырлы қоржын үйдің іргесі қора-қопсыға 

толы  екен  (Қ.Ысқақ,  Тұйық, 88). 2. Осы 

қарағайдың  сүрегі.  Қоршаудың  ішінде 

үйінді-үйінді ағаш; қарағайдың неше атасы: 

балқарағай, шырша, қ ы з ы л қ а р а ғ а й, 

шегіршін, ақ қайың, қызыл қайың, ақ терек, 

көк терек... (Ғ.Сланов, Замандастар, 162). 

ҚЫЗЫЛҚАСҚА  з  а  т.  э  к  о  н.  Құр-

бандыққа  шалынатын  ерекше  нышан-

ды  сиыр  малы.  Қатерден  құтылғанда, 

қорыққанда құрбандыққа «ақсарбас» атаса 

– қой, «көкқасқа» атаса – қой, «қ ы з ы л

қ а с қ а» атаса – сиыр сойып, көптің ықылас 

батасын  алады  (А.Нүсіпоқасұлы..,  Ағаш 

бесік., 3, 121). 

ҚЫЗЫЛҚАСҚЫР з а т. з о о л. Қас-

қырдың түгі қызыл қоңыр түсті түрі. Қ ы 

з ы л қ а с қ ы р д ы ң түр-пішіні қасқырды, 

түлкі  мен  қорқау  қасқырды  еске  салады. 

Оның дене тұрқы бір метрден сəл асады, 

салмағы 14-21 кг-дай.  Жүні  салалы,  əрі 

қою, түрі қызыл қоңыр (Марқакөл, 129). 

ҚЫЗЫЛҚАТ  з  а  т.  Қызылқат  бұта-

сының ашық қызыл түсті, жеуге жарам-

ды, домалақ жемісі. Маусым айында алма, 

алмұрт,  өрік,  алқоры,  шабдалы,  қарақат,

қ ы з ы л қ а т сияқты жеміс-жидектердің 

бəрін  де  күнделікті  тамағымызда  қа-

лауынша,  молынан  пайдалануымызға  бо-

лады  (Мəдениет  жəне  тұрмыс, 1970, №8, 

1970). 

ҚЫЗЫЛҚОҢЫР  с  ы  н.  Қызылы  ба-

сымдау қоңыр түс. ≈ Үстінде қ ы з ы л қ о 

ң ы р көйлегі бар. 

ҚЫЗЫЛҚОҢЫРЛАН е т. Қызылқоңыр 

түске ену, күрең тарту. Көз алдында шоққа 

386

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

қақталып, майы шыжылдай тамшылап, қ ы 

з ы л қ о ң ы р л а н ы п піскен кəуап тəбетіңді 

ашады (Ж.Қорғасбек, Жынды қайың, 36). 

Қ Ы З Ы Л Қ О Ң Ы РЛ А Н У   Қ ы з ы л -

қоңырлан етістігінің қимыл атауы. 

ҚЫЗЫЛҚҰЙРЫҚ

1

  з  а  т.  з  о  о  л. 

Басының  екі  жағы  қара,  құйрығы  қызыл 

түсті кішірек құс. Қ ы з ы л қ ұ й р ы қ 

көктемде  бұл  атырапқа  алдымен  келіп, 

əбден қоңыр күзде құстардың ең соңынан 

кетеді  (К.Баялиев,  Дегелек  келді., 88).

Қ ы з ы л қ ұ й р ы қ Алматы обл. Жетісу 

(Жоңғар)  Алатауындағы  жалпақ  жəне 

қылқан  жапырақты  ормандарда  тіршілік 

етеді (Қаз. табиғ., 3, 222). Шыршалы орман 

ішін бүкіл жыл бойы самырсын құсы, шыр-

ша торғай, қ ы з ы л қ ұ й р ы қ қоныстайды 

(Жетісу, 15. 02. 1972, 5). 

ҚЫЗЫЛҚҰЙРЫҚ

2

  з  а  т.  б  о  т. 

Сабағының бас жағы қызғылтым келген, 

бір  не  көпжылдық  арамшөп.  Алабота, 

қышы, алқа, қ ы з ы л қ ұ й р ы қ, итқонақ 

сияқты арамшөптер гектарына 2 кг атразин 

немесе 2-4 кг симазин шашқанның өзінде 

толық  жойылады  (Суармалы  егіншілік, 

125). 

ҚЫЗЫЛҚҰЛАҚ  з  а  т. 1. Ірі  ақша. 

Кемелбектің  қолына  екі-үш  қ  ы  з  ы  л

қ ұ л а қ т ы дегбірсіздене тыққыштаған 

(К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 380). 2. а у ы с. 

Алыпсатар, саудагер. Бұл сияқты қ ы з ы л 

қ ұ л а қ т а р д ы ң ендігі айласы базарда 

өтпегендерін  колхоз-совхоздарға  апарып, 

несиеге береді (С.Қышқашев, Таң, 75). 

ҚЫЗЫЛҚҰРТ з а т. з о о л. с ө й л. Шы-

лаужын  (жауын  құрты).  Екеуі  қармаққа 

түйрелген  қ  ы  з  ы  л  қ  ұ  р  т  секілді 

(О.Сəрсенбай,  Шығ., 4, 179). Əміртай 

екеуміз қармағымызды, қ ы з ы л қ ұ р т пен

шегірткеге  толы  қалбырымызды  алып, 

балық  аулауға  кеттік  (Ө.Қанахин,  Өз 

ақылымен, 25). 

ҚЫЗЫЛМАЙ__1'>ҚЫЗЫЛМАЙ

1

 з а т. в е т. Көбең (семіз) 

жылқының зорығуынан болатын ауру. Бұл 

ауру жылқыда да кездеседі. Оны қ ы з ы л м 

а й деп атайды (Қаз. əдеб,ғ 28. 09. 1989, 15). 

ҚЫЗЫЛМАЙ

2

 з а т. м е д. Түрлі тері 

ауруларына  ем,  сұйық  дəрі.  Ол  дəрілік 

шөптердің  тұнбасынан  сұйық  бір  дəрі 

əзірлеп, оған «қ ы з ы л м а й» деп ат қойды 

(Алм. ақшамы, 04. 03. 1993, 4). 

ҚЫЗЫЛМИЯЛЫ  с  ы  н.  Қызылмия 

өскен,  қызылмиясы  көп.  Өлеңшөпті, 

түйежоңышқалы, қ ы з ы л м и я л ы ой-

паттар шабындық ретінде пайдаланылады 

(С.Ділдəбеков, Батыс Қазақст., 21). 

ҚЫЗЫЛСЫРАМАУ... Тек соған дейін 

ғана жүрек жалғап, бала-шағаның қ ы з ы л 

с ы р а м а у ы үшін бір адал аңды бұйырса 

жығып алмақ (К.Сегізбаев, Жап-жасыл., 8). 

ҚЫЗЫЛСЫРАТ  Қызылсыра  етіс-

тігінен  жасалған  өзгелік  етіс.  Мерген 

бала-шағасын қ ы з ы л с ы р а т қ а н жоқ 

(К.Сегізбаев, Жап-жасыл., 91). 

ҚЫЗЫЛСЫРАТУ   Қызыл сырат 

етістігінің қимыл атауы. 

ҚЫЗЫЛТАҚ з а т. ж е р г. Қызыл түсті 

тақыр  төбе.  Одан  есік  алдындағы  қ  ы 

з  ы  л  т  а  қ  үстінде  шай  пісірім  сенделді 

(Ж.Нəжімеденов, Кішкентай, 49). Балалар 

күн батыс арқадағы іркіс-іркіс қ ы з ы л т 

а қ т а р ғ а қарай шаба жөнелген (Бұл да, 

131). 

ҚЫЗЫЛТАЛ з а т. Қызыл тал ағашы-

ның  сүрегі.  Ол  Жарыпшыққанның  құяр 

сағасындағы сыңсыған солқылдақ қ ы з ы л

т  а  л  д  а  н  тарантастың  қорабын  тоқып, 

Кермақастың  базарына  əкеп  сатады  екен 

(Б.Аманшин, Көкжар, 11). Əсіресе, қарағай, 

арша, қ ы з ы л т а л д а н ұсқынды дом-

быра, сарыағаш, шəңкіштен жарып, өзегін 

ыңғырумен  ойып  сыбызғы  жасайтын 

(Т.Жақыпбайұлы, Асан ата, 7). 

ҚЫЗЫЛТАМАҚ  з  а  т.  з  о  о  л. 

Сайрауықтар  тұқымдасына  жататын, 

тамағында  қызыл  түсті  үшбұрыш  бар, 

кішірек əнші құс. Қ ы з ы л т а м а қ көзге 

түсе  бермейді,  тек  жиі  əдемі  сазды  əнін 

естуге болады (Қазақст. жануар., 116).

ҚЫЗЫЛТАМЫР__1__...'>ҚЫЗЫЛТАМЫР

1

... Бірде Марқакөлде 

маған шай сияқты қайнатылған қ ы з ы л 

т а м ы р д ы ң дəмін татудың сəті түсті 

(Марқакөл, 48). Қарт балықшы: «қ ы з ы 

л т а м ы р» түрлі сырқатқа шипа, əрі ол 

адамды жасартады», - деп иландыруға ты-

рысты (Бұл да, 92). 

ҚЫЗЫЛТАМЫР

2

 з а т. м е д. Көкта-

мырдан тарайтын жіңішке қан тамырлар; 

қылтамыр (капилляр). Жүректің қ ы з ы л 

т  а  м  ы  р  саласы  сол  жүректің  астыңғы 

қалташасынан аорта деген атпен басталады 

(Б.Омарұлы, Жүрек, 85). 

ҚЫЗЫЛТАНАУЛА  е  т.  Қызылтанау 

болу, өрекпу. Бір күні ол сабақ оқып отырған 

үстіме  қ  ы  з  ы  л  т  а  н  а  у  л  а  п,  өшкені 

жанып, өлгені тіріліп келгендей бақырып-

387

Байынқол Қалиев

шақырып  айғайлап  кірді  (Ж.Қорғасбек, 

Жынды қайың, 55). Мінген аттары қ ы з ы 

л т а н а у л а п, етек-жеңдері жел кеулей 

делеңдеп, қызыл əскер дүрсілдете шауып 

өтті (Ж.Қорғасбек, Үлпілдек, 191). 

ҚЫЗЫЛТАНАУЛАУ  Қызылтанаула 

етістігінің қимыл атауы. 

ҚЫЗЫЛТҰМСЫҚ з а т. з о о л. Тұм-

сығы  қызыл,  құйрығы  айыр,  қаралды-

сы  онша  үлкен  емес  су  құсы.  Орыстың 

натуралист  жазушысы  С.Т.Аксаков  олар-

ды теңіз қарлығашы немесе қ ы з ы л т ұ м-

с  ы  қ  деп  атайды  (Қорғалжын, 80). Бір 

татуласқан шағымызда қ ы з ы л т ұ м с ы қ -

т  ы  тағы  көремін  деп  барып  ұшырып 

алғаныңды  айтқанда  күлкімізді  тия 

алмағанымыз əлі есімде (Қазақст. пионері, 

12. 04. 1972, 4). 

ҚЫЗЫЛТҰМСЫҚТАН  е  т.  Егін 

қызылтұмсық  болып  пісе  бастады. 

Құлқынсəріден жаушымшық топ-тобымен 

ұшып, қ ы з ы л т ұ м с ы қ т а н ы п қалған 

егіске бүйідей тиеді (Қызыл жебе, 135). 

ҚЫЗЫЛТҰМСЫҚТАНУ  Қызыл-

тұмсықтан етістігінің қимыл атауы. 

ҚЫЗЫЛША... 2. Қызылша өсімдігінің 

жеуге  жарамды  тамыржемісі.  Олар 

қазірдің өзінде-ақ алмадан, құлпынайдан, 

таңқурайдан, қарақаттан, қ ы з ы л ш а д а н,

сəбізден  жасалған  шырындарға  қанық 

болып алған (Жетісу, 06. 08. 1968, 4). Жыл-

қыны қолда ұстаған уақытта, оған картоп, 

сəбіз, қ ы з ы л ш а берген жөн (Тарту, 239). 

ҚЫЗЫЛШАҚАЛАУ с ы н. Қауырсыны 

толық шығып үлгермеген (балапан). Енді 

біреулері қ ы з ы л ш а қ а л а у, əлжуаз 

болып келеді (Қаз. əдеб., 21. 11. 1975, 2). 

жүктеу/скачать 8,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: