Психологические аспекты стрессоров

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
симтоматикалар  науқасқа  психотропты  дҽрілік  қҧралдарды  беруді  қажет  етеді.  Мҽселен, 
эмоциялық бҧзылыстарды (депрессиядан басқа) жою ҥшін мақсатты тҥрде бензодиазепиндік 
транквилизаторларды (мезапам, диазепам жҽне олардың аналогтары) қолдану жақсы нҽтиже 
берер еді. Олай дейтініміз, бҧл топқа жататын дҽрілік заттар психотикалық емес жағдайдағы 
симптомдарға кең спектрлі ҽсер беріп ғана қоймай, сонымен бірге, психикалық, вегетативтік 
жҽне  соматикалық  бҧзылыстарды  да  қалыпқа  келтіре  алар  еді  /8/.  Мҧндағы  айтпағымыз, 
науқас  баланың  жағдайын  емдеуші  дҽрігерден  кем  білмейтін,  оның  соматикалық  кҥйімен 
қатар  психологиялық  жағдайына  қанық,  онкогематолгтар  мен  клиникалық  психологтармен 
кҥнделікті  тығыз  қарым-қатынаста  жҧмыс  істеп  жҥрген  балалар  психиатры  ғана 
психотропты дҽрілік заттарды тағайындай алады. Науқасты осылай емдеудің кешенді тҥрін 
жҥргізу  ҥшін  онкогематолгтар  мен  балар  психиатрлары, психотерапевттер  мен  клиникалық 
психологтардың  жҧмыстарын  рационалды  тҥрде  қарап,  бекіту  керек.  Онкогематолгтардың 
негізгі  жҧмыстары  науқастың  соматикалық  аспектілеріне  бағытталса,  психиатрлар  мен 
психотерапевттердің  негізгі  жҧмыстары  емдеуші  дҽрігерлер  терең  бойлай  бермейтін 
науқастың психикалық, психологиялық ҿзгерістерін анықтап, оларға кҽсіби тҧрғыдан кҿмек 
кҿрсету болып табылады.   
Қорыта  келе  айтарымыз,  соматикалық  емдеу  мекемелеріндегі  психологиялық  жҽне 
психотерапиялық  кҿмек  бҧл-  адамның  жаны  мен  тҽніне,  психикасына  ықпал  ету 
шараларының  жҥйесі,  тиімді  кҿмек  кҿрсетудің  формасы,  сондай-ақ  сҽйкес  проблемаларды 
зерттейтін ҽрі емдейтін дҽрігерлік жҽне практикалық психологияның негізгі саласы.  
Қазіргі  кездегі  медицинаның  қол  жеткізген  жетістіктеріне  байланысты  балалардағы  лейкоз 
ауруы дауасыз кҥрделі дерттен емі бар, созылмалы ауру тҥріне  ауысты. Ал, психологиялық 
факторлар  емдеу  процесінде  пациент  ҥшін  де,  адаптациялану  мен  реабелитация  ҥшін  де 
маңыздылығы артуда. Сондықтан да, кҿрсетілер медициналық кҿмектің кешенді болуы ҥшін 
тиімді  психотерапиялық  ем-шараларын  кеңінен  қолданып,  еліміздің  медицина  саласында 
осынау шаралардың қалыптасуына ҽрі дамуына жағдай жасауымыз қажет. 
  
ҼДЕБИЕТТЕР  
1.
 
Диспансеризация  детей  со  злокачественными  новообразованиями  (методические 
рекомендации) Минск - 2001. 
2.
 
Рак  в  детском  возрасте  (рекомендации  для  родителей  детей,  страдающих 
злокачественными новообразованиями) Москва - 1994. 
3.
 
Исаев  Д.Н.,  Щац  И.К.  Внутренняя  картина  болезни  у  детей  с  острыми  лейкозами. 
Педиатрия. 1985.  
4.
 
Карвасарский Б.Д. Клиническая психология. Москва - 2007. 
5.
 
Шац И.К. Психические расстройства у детей, страдающих острыми лейкозами.  Автореф. 
Дисс. Канд. Мед. Наук. Ленинград - 1989. 
6.
 
Исаев Д.Н. Психосоматическая медицина детского возраста. СПб. - 1996. 
7.
 
Бажли  Е.Ф.,  Гнездилов  А.В.  Психогенные  реакции  у  онкологических  больных. 
Методические рекомендации. Ленинград – 1989. 
8.
 
Векслер  И.Г.  Психотропные  средства  и  их  роль  в  комбинированной  лекарственной 
терапии злокачественных образований. Экспериментальная онкология. 1983. 
 
ТҤЙІНДЕМЕ 
Бҧл  мақалада  балалардағы  жедел  лейкоз  ауруы  кезінде  кҿрсетілетін  медициналық 
кҿмектің  кешенді  болуы  ҥшін  психологиялық  жҽне  психотерапиялық  ем  тҥрлерін 
пайдаланудың  тиімділігі  мен  аталмыш  қызмет  тҥрін  емдеу  мекемелерінде  қалыптастыру 
мҽселелері қарастырылған. 
 
РЕЗЮМЕ 
В 
данной 
статье 
поднимается 
проблема 
окозания 
психологической 
и 
психотерапевтической помощи детскому населению в стационарах. Освещены практические 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
рекомендации  внедрения  психологической  службы  и  окозания  психотерапевтической 
помощи детям страдающим с острым лейкозом.  
 
 
 
 
ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ПСИХОЛОГИЯСЫ 
 
 
 
БАЛАЛАР ҤЙІ ТӘРБИЕЛЕНУШІЛЕРІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ  
 
Абеуова  И. Ҽ.-п.ғ.к., доцент (Алматы қ-сы, ҚазмемқызПУ) 
 
Балалар  ҥйі  тҽрбиеленушілерінің  даму  ерекшеліктерін  бірқатар  шетелдік  (А.Адлер, 
А.Фрейд,  Дж.Боулби,  С.Прованс,  Р.Липтон, М.Айнсворз,  Р.Шпиц,  Э.Пиклер,  М.Винце  т.б.) 
жҽне  ресейлік  (Т.М.Землянухина,  М.И.Лисина,  С.Ю.Мещерякова,  Н.М.Щелованов  т.б.) 
зерттеуші-психологтар қарастырған.  
Қазақстандық  ғалымдар  арасында  осы  мҽселелермен  айналысқандар:  С.М.Жақыпов, 
Т.М.Шалғымбаев  (делинквентті  жетімдер);  Ж.И.Намазбаева  мен  оның  шҽкірттері  – 
Л.О.Сҽрсенбаева,  М.С.Искакова,  т.б.  (аномальді  жасҿспірімдер,  интернаттан  кейінгі 
жетімдердің бейімделу мҽселесін қарастырғандар – Х.Т.Шерьязданова, Г.А.Дусманбетов). 
Ағылшын  ғалымы  Л.Ярроу  сҽбилер  ҥйіндегі  балалардың  жағдайын  зерттей  келіп,  олардың 
дамуының  кейін  қалуын  ―депривация‖  ҧғымы  арқылы  тҥсіндіреді.  ―Депривация‖  термині 
қазіргі кезде психология мен медицинада кеңінен қолданылуда, ағылшын тілінен аударғанда 
―ҿмірлік  мҽні  бар  қажеттіліктерді  қанағаттандыру  мҥмкіндіктерінің  тежелуі  не  болмауы‖ 
дегенді білдіреді) жҽне оның тҿрт тҥрін ажыратады:  
1) Аналық депривация – баланың биологиялық анасымен байланысының болмауы;  
2Сенсорлы депривация – бала қабылдауындағы кҿптҥрліліктің кҥрт тҿмендеуі;  
3Ҽлеуметтік депривация – баланың басқа адамдармен қарым-қатынасының шектелуі;  
4Эмоционалды  депривация  –  қоршаған  ортамен  қарым-қатынасындағы  эмоциялықтың 
нашар кҿрінісі, қоршаған ортасына деген енжарлық.  
Л.Ярроу  жетім  балалардың  дамуының  артта  қалуының  ең  кҥрделі  тҥрі  аналық 
депривация деп есептеген, кҿптеген ғалымдар бҧл пікірмен келіседі.  
Бҧл  балаларда  қоршаған  ортасына  деген  бастамшылық  пен  қызығушылықтың  болмауы, 
индивидуалды ҿмір тҽртібі мен ерік кҿріністеріне деген селқостық тҽн. Сонымен қтар мінез-
қҧлықтың мҽнсіздігі мен аз қозғалыстан тҧратын даму кідірісінің кҿрсеткіші, ―госпитализм‖ 
қҧбылысы  орын  алады.  Ерте  жаста  аналық  депривацияға  қатысты  туатын  кҿптеген 
қалыпсыздықтар бірден емес, кҿп кешіге кҿрінеді. 
Бала ҥшін сҽбилер ҥйінен мектепке дейінгі балалар ҥйіне ауысу қиынға соғады. Жаңа 
орта  депривацияны  асқындырады,  бір  мекемеден  келесісіне  ауысқан  алғашқы  кезеңде 
сҽбилер  сҿйлемей  қояды,  аса  қозғыштық,  тежетілген  қабылдауды  байқатады.  Олар 
қажеттілігін білдіру, ҽңгімелесу, рҿлдік ойын нышандарын  байқату  сияқты ҿз-ҿзіне қызмет 
кҿрсетудің бҧрыннан  қалыптасқан дағдыларын уақытша жоғалтады.  
Ата-ана қамқорлығынан айрылған балалардың тағы бір тобы – ол қамқорсыздар.  
Қамқорсыз  балаларды  екі  тҥрге  бҿледі:  ―кҿшелік‖  жҽне  ―отбасылық‖.  Біріншілері 
ҿзбеттілікке,  қоршаған  ортасындағы  беделдіге  бағынуға  ҧмтылатын,  ҿз  кҥшіне  сенімді, 
кҿшедегі ҿмір тҽжірибесін жинақтаған, мейрамхана, азартты ойындармен таныс, ересектерге 
еліктейтін, бірақ оларға сенбейтін, билікке қарсы балалар. Екінші тҥрі, ―отбасылық‖, ондай 
қамқорсыздарға адамдардан қашқалақтау, енжарлық, отбасынан тыс ҿмір сҥру қорқынышы, 
басқа  адамдардың,  ҿзінен  кҥштірек  қатарлас-қамқорсыздардың  билігіне  кҿну  тҽн.  Кҿбінесе 
олар  ҿздерін  жҽне  қаңғыбас  ата-аналарын  асырау  ҥшін  қайыр  тілейді,  шыны  сауыттар 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
жинайды,  ҧсақ  ҧрлықтар  жасайды.  Мҧндай  балаларда  бірқатар  аурулар  кезігеді:  асқазан 
жарасы, педикулез, қышыма, туберкулез, т.б.  
Ата-ана  қамқорлығынан  айрылған  балалардың  аталған  ҽр  тобының    ҿзіндік 
ерекшеліктері  болғанымен,  ортақ  мҽселелері  де  аз  емес.  Оларды  барлық  басқа  балалардан 
ерекше ететін тҧлғалық дамуының ҿзіндік кҿрсеткіштері бар.   
Аталған  балалар  тобының  ортақ  мҽселелерінің  бірі  –  денсаулықтарының  нашарлығы. 
Мамандардың  пікіріне  сҥйенсек,  ―…балалар  ҥйіне  келгендердің  денсаулығы  ҿз  отбасында 
ҿмір сҥретін қатарластарына қарағанда ҽлдеқайда тҿмен. Балалардың 64%-ының қҧрсақтағы 
кҥрделі  дамуы тіркелген;  50% тҽрбиеленушілердің перинатальды патологиясы бар;  балалар 
ҥйіндегілердің  10%-ында  тҧқым  қуған  немесе  туа  пайда  болған  аурулары  бар;  70-80% 
балаларда  нҽрестелік  кезең  аурулары  байқалған;  ал  48%  балалар  жетілмей  немесе  дене 
салмағы аз болып туғандар‖ /1/. 
Балалар  ҥйі  тҽрбиеленушілерінің  басым  бҿлігіне  психикалық  даму  кідірісі  диагнозы 
қойылған.  Тіпті  психологтар,  дҽрігерлер,  дефектологтар,  педагогтер  ―қалыпты‖  тобына 
жатқызғандардың ҿзінде бірқатар ерекшеліктері бар. 
Жетім балаларға жҽне ата-ана қамқорлығынан айрылған балаларға, ҿз отбасыларында 
тҽрбиеленетін  балалармен  салыстырғанда,  тіршілік  ҽрекетінің  интеллектуалды,  ерік, 
эмоциялы саласын қамтитын, жалпы психикалық дамуының кейін қалуы тҽн.  
Оларда  танымдық  бҧрмаланған  ес,  болашағы  мен  қазіргі  сҽтін  мезетті  елестету  байқалады. 
Бҧл балалардың ҿз қатарластарынан кҿрнекі-ҽрекеттік ойлауы жағынан айырмашылығы жоқ, 
есесіне, бейнелерді оперативті қолдануда қиындықтары туады.  
Жетім жҽне ата-ана қамқорлығынан айрылған балалардың қанағаттандырылмаған махаббат, 
ҥйір  болушылық  қажеттіліктерінің  негізінде  жеке  басының  деформациясы,  ҿзіндік 
танымының  қалыптасуындағы  бҧрмаланушылық  орын  алады.  Осы  аталғандар  эмоциялы 
даму саласындағы кҥрделі мҽселелерге ҽкеледі.  
Бҧл  балаларға  ым,  ишара  тілі,  сҿйлеу  мҽнерінің  ҿзгерісі  таныс  емес.  Олар 
айналасындағы адамдармен қарым-қатынасында кҿңіл бҿлісу, жаны ашуды сирек танытады. 
Кҿбінекей оларға тҧйықтық, тежелу, қыңырлық, негативизм тҽн.  
Э.А.Минкова  ҿз  зерттеулерінде  балалар  ҥйі  тҽрбиеленушісінің  эмоциялы  портретін 
келтіреді  жҽне  оны  мына  қасиеттермен  сипаттайды:  кҿңіл  кҥйдің  тҿмендігі;  эмоциялар 
аясының  тарлығы,  эмоциялы-экспрессивті  қарым-қатынас  тҽсілдерінің  біртектілігі;  кҿңіл-
кҥйдің  жылдам  ҿзгерісіне  бейімділік  (ойын  жылауға  айналады,  кҿтеріңкі  кҿңіл  агрессия, 
қырғи  қабаққа  алмасады);  эмоциялы  кҿріністердің  біртектілігі  жҽне  таптаурындылығы; 
қҧптау жҽне ескерту жасаудағы эмоциялы жауабының адекватты емес тҥрлері (енжарлықтан 
агрессивтілікке  дейін);  қорқыныш,  мазасыздыққа  деген  жоғары  бейімділік;  жағымды 
эмоцияларының негізгі бағыты – жаңа лҽззат алу (жағымды  эмоциялар тиімді жҽне тҧрақты 
болады); қоршаған адамдармен эмоциялы байланысының тҧрақсыздығы (қатынасқа жылдам 
тҥседі,  сырттан  қызығушылық  байқалғанымен  серіктесін  жылдам  алмастырады);  басқа 
адамның  эмоциялы  кҥйін  тҥсінбейді,  ал  қарым-қатынастарында  конфликт  жиі  орын  алып, 
ҧрыс  туады;  шектен  тыс  импульсивтілік,  аффективтілік  (6-7  жасқа  дейінгі  балалар  мінез-
қҧлқын басқара алмайды, ҥнемі аффективтілік ауқымында болады). 
М.К.Бардышевская  зерттеулерінде  балалар  ҥйі  жағдайында  тҽрбиеленуші  3-5  жас 
аралығындағы  балаларды  бірнеше  топқа  бҿледі.  Бҧл  топтар  бір-бірінен  балалардың 
эмоциялы ―кемістік‖ деңгейімен ерекшеленеді. Мҽселен:  
1.
 
―Қашқалақтаушы‖  балалар.  Бҧл  эмоциялы  кҥйі  ҿте  кҥрделі  топ.  Олардың  бҧған  дейінгі 
дамуы сҽтсіз жағдайларда ҿткен (мысалы, анасынан айрылғандықтан ауруханаға тап болған).  
Балалардың бҧл тобы топқа бірден бейімделе алмайды. Басқа балалармен қарым-қатынасқа 
тҥсе  алмайды,  ересектермен  қатынасудан  қашқалақтайды,  ойындарында  агрессивтілік 
танытады. Кҿбінесе мҧндай балалар оқшаулануды қалайды.  
Балалардың  бҧл  тобы  қорқыныш  сезінбейтін,  эмоциялары  тҧрақты  балалармен  қарым-
қатынас  жасау  арқылы  агрессиядан  қатарластарының  ойынын  саналы  бақылауға  ҥйренеді, 
кейіннен оларға еліктей бастайды.  

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
2.
 
―Жабысқақ‖  балалар  ―қашқалақтаушы‖  балалар  тобына  қарағанда  ҽлдеқайда  сҽтті 
эмоциялы кҥйде. Ҽдетте, олар туа тастандылар.  
Мҧндай  балалар  ересектермен  қарым-қатынас  жасауға  белсенді  тҥрде  ҧмтылады.  Бірақ 
олардың  қарым-қатынасы  қарапайым  сипатқа  ие.  Бала    ересекті  қҧшақтайды,  ―назданады‖. 
Ол  ҥшін  ең  бастысы  –  неғҧрлым  ҧзақ  уақыт  қорғаныш  кҥйінде,  мысалы  қолда,  болу. 
―Жабысқақ‖  бала  эмоциялы  жылулық  пен  қорғаныс  іздейтіндіктен,  тіпті  аз  танитын 
ересектің ҿзіне сенгіш келеді.  
3. ―Дифференциалды емес‖ ҥйір балалар – бҧл жетім балалар тобының  басым бҿлігі. Оларға 
ҥстірт,  ретсіз,  оңай  аламасатын  эмоциялы  байланыстар  тҽн.  Бҧл  балалардың  ересектермен 
қарым-қатынас  жасау  тҽсілдері  жеткілікті  дамыған  жҽне  кҿптҥрлі,  бірақ  оны  тҧрақты  жҽне 
терең байланыстарды қалыптастыруда қолданбайды.  
Бҧған  қарамастан,  ―дифференциалды  емес‖  ҥйір  балалардың    ересектермен  қарым-
қатынасынан  алдыңғы  екі  топ  балалары  ҥшін  қолжетпес,  кҥрделі  мінез-қҧлық  тҥрлері  тҽн. 
Бҧл ҽлдеқайда жинақы жҽне ҥйлесімді бала. Ҿз денесін игеруі, ҿзіндік ―Менін‖ нақты тануы 
оған  ересектермен  ҽртҥрлі  тактильді  ойындар  ойнауына  мҥмкіндік  береді:  оған  жоғарыға 
лақтыру, айландыру не тербеу, т.б. ҧнайды.  
Бҧл  балалар  тобына  ересектермен  қарым-қатынас  қорқынышы  не  мазасыздығынан  қҧтылу 
ҥшін емес, бірлескен қатынастан лҽззат алу ҥшін қажет. 
Бҧл топтағы баланың басқа балаға деген эмоциялы ҥйірлігі ересекке қарағанда басым келеді. 
Бірінші айдан бір топта тҽрбиеленген балалар бір-біріне қамқор болады, ажыраудан қорқады. 
Бҧл  жақындықтары  достар  қатарына  жатқызатын  басқа  балалар  ҥшін  қолжетпес,  олар  тек 
ойын серіктесі болып қалады. 
4.  ―Амбивалентті‖  балалар  –  бҧл  ересектерге  қарсылықты,  қақтығысты  ҥйір  балалар.  Бҧл 
топқа тек ―тастандылар‖ ғана емес, отбасында ҿмір сҥру тҽжірибесі бар балалар да жатады. 
Олардың ересектерге ҥйірлігі біртіндеп қалыптасады.  
Тҽрбиешімен  танысудың  алғашқы  кезеңінде  бала  ҧстамдылық  танытады,  қызығушылығын 
білдіреді,  бірақ  ара  қашықтықты  сақтайды.  Біраз  уақыттан  соң  бала  таныс  ересекті  тани 
бастайды,  кҿргенде  қуанады,  бірақ  тактильді  байланысқа  қарағанда    визуалды  жҽне  тілдік 
қарым-қатынасты қалайды. 
Ересек  пен  бала  қарым-қатынасының  келесі  кезеңінде  ―амбивалентті‖  бала  мен  тҽрбиеші 
қатынасы басталады. Бала біраз уақыт кҿрмеген, ҥйір болып қалған ересек адамын жоғалып 
кеткені ҥшін жазалау мақсатында оған қатысты агрессивтілік танытады. 
Соңғы кезеңде баланың амбивалентті мінез-қҧлқы тоқтайды: ол ересекті қарсы алып, балалар 
ішіне  қайта  оралады.  Біраз  уақыттан  соң  баланың  ҿз  ересегіне  деген  эмоциялы  байланысы 
қайта  жанданып,  қатынасқа  тҥсу  инициативасын  ҿз  қолына  алады:  жанына  жҥгіріп  келеді, 
сипалайды,  ҿзіне  қол  тигізуге  рҧқсат  етеді,  бірақ,  ересектің  қолына  шығу  сияқты  тығыз 
тактильді байланыста ҿзін еркін сезінбейді.  
5.  ―Ҽлеуметтік-мазасыз‖  балалар  –  отбасылық  ҿмір  тҽжірибелері  бар  балалар.  Бҧлардың 
эмоциялы  ҥйірлігі  қалыпты  жағдайға  жуық.  Олар  ҿзіне  назар  аударған  тҽрбиешісіне  ҥйір 
болады. Бірақ бҧл балалар тобы ―ҿзі‖ ҥйір болар ересек адамын таңдауда тым таңдамал жҽне 
бҿтен адамдар  алдында қорқыныш сезінеді.  
6.  ―Ҥйлесімді‖  балалар  –  бҧл  да  отбасында  ҿмір  сҥру  тҽжірибесі  бар    балалар.  Олардың 
эмоциялы  ҥйлесімдігі  қалыпты.  ―Ҽлеуметтік-мазасыздар‖  кҥшті  бір  ҥйірлікке  бейім  болса, 
осы топ  балаларының ҥйір болу тізбегі қҧрылады /2/. 
Сонымен,  эмоциялы  депривация  мҽселесі  жетім  жҽне  ата-ана  қамқорлығынан  тыс  қалған 
балалардың жеке тҧлғалық дамуына кҥшті негативті ҽсер  етеді.  
Балалар  ҥйі  жағдайында  балаларды  тҽрбиелеудің  тағы  бір  негізгі  мҽселесі  –  жыныстық 
сҽйкестік пен ҽлеуметтену.  
Мектепке  дейінгі  кезеңде  бала  алғашқы  рет  ҿзін  белгілі  бір  жыныс  ҿкілі  ретінде 
таниды. Осы кезеңде балаға еліктеу ҥшін, жыныстық мінез-қҧлқынан ҥлгі алып, бағдарлануы 
ҥшін  рҿлдік  эталонның  болғаны  маңызды.  Осы  ретте  балалар  ҥйіндегі  ҧл  балаларға  қиын 
соғады.  Отбасылық  тҽрбие  жағдайында  бҧл  рҿлге  ҽкесі,  атасы  жҽне  басқада  ересек  ер 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
адамдар  ие  болса,  балалар  ҥйі  жағдайында  ер  адамдардың  тапшылығынан  мҧндай 
эталондары  болмайды  немесе  мас  ҽкесі  не  жарты  жылда  бір  рет  кездесуге  келетін  атасы 
эталонға айналады.  
Г.В.Семья  бҧл  балаларға  тҽн,  ―психологиялық  капсула‖  позициясын  сипаттайды: 
―…интернат типтес мекемелерде жҽне балалар ҥйінде тҽрбиеленуші балаларда ҿмір жағдайы 
―психологиялық капсулдану‖ деп атауға болатын ішкі кҥйді қалыптастырады, бҧл кҥй ҿзінен, 
ҿзгелерден,  сезімдерден  жҽне  заттық  дҥниеден  шеттетілуден  тҧрады,  ҽрі  осылар  баланың 
шынайы  ҿмір  мҽселелерімен  кезігуінде  туындайтын  жаңа  бір  иллюзиялар    негізінде 
қалыптасады.  ―Психологиялық  капсулдану‖  кҥйі  сыртқы  кеңістікке  шығудың  шектілігімен 
ере  жҥреді  жҽне  баланы  қарапайым  ҽлеуметтік  ҿзгерістерді  іске  асыруға  бағытталған 
ҽлеуметтік бірлік ретінде дамытатын бейімделу мен ҽлеуметтенудің ерекше механизмдерінің 
қалыптасуына ҽкеледі‖ /3/. 
Мҧнда  балаларға  асыранушылық  психологиясы  тҽн.  Барлық  даярда  ҿмір  сҥріп,  ҿз 
мақсаттарына  жетуі  ҥшін  еш  кҥш  жҧмсамаған  балалар  айналасындағылардың  барлығы 
оларға  барын  беруі  тиісті  сияқты  оймен  ҿседі.  ―…  асырануға  ҥйренген  жетімдер  ҿзі  жҽне 
ҿзінің болашағын ҧйымдастыра алмайды. Оларға ешкім қол ҧшын бермейтінін біле отырып, 
ҿз-ҿздеріне  кҿмектесе  алмайды.  Болашақты  кҿздеу  оларға  тҽн  емес.  Ҿз-ҿздеріне  сенімсіз, 
олар, стихиялық лекке ере қозғалады‖. 
Жоғарыда  баяндалғанның  барлығынан  жетім  балалардың  кҽмелеттік  жасқа  толып, 
балалар  ҥйі  қабырғасынан  шыққаннан  кейін  ҿзбетті  ҿмір  сҥруге  ҽзір  емес  тҧлғаның 
қалыптасары  заңды.  Ю.М.Мерзлякова  ғылыми  зерттеулер  мен  тҽжірибелік  бақылауларды 
талдауының  негізінде  балалар  ҥйі  тҥлегінің  жалпы  бейнесін  сипаттайды.  ―Олардың 
ерекшеліктері: адамдармен ҽлеуметтік қатынастарға тҥсу тҽжірибесі  жоқ (жҧмыста, қызмет 
кҿрсету  салаларында,  т.б.);  қарым-қатынастағы  қиындық  (қатынасты  ҧсынуда);  еңбек  ету 
қажеттілігі  мен  қабілеттілігінің  қалыптаспауы;  ҿмірдің  материалды  қырын  тҥсінбеу, 
асыранушылық;  отбасында  ҿмір  сҥру  жайлы  жеке  даралық  тҽжірибесінің  болмауы; 
жекедаралығының жеткілікті дамымауы; негативті ортаға деген адамгершілік иммунитеттің 
болмауы; денсаулығының нашар болуы‖. 
 
ҼДЕБИЕТТЕР 
 
1. Прихожан А.М., Толстых Н.Н. ―Дети без семьи‖. – М.: педагогика, 1990. 
2. Психология человека от  рождения до смерти. – СПб.: Прайм – Еврознак, 2002. – 656 с.  
3.  Семья  Г.В.  Социально  –  психологические  и  отечеств.  проблемы.  Киев.:  Политиздат 
Украины, 1990, с. 84 – 95. 
 
РЕЗЮМЕ 
В статье рассматриваются психологические особенности воспитанников детских домов. 
 
ТҤЙІНДЕМЕ 
Мақалада балалар ҥйінде тҽрбиеленушілердің психологиялық ерекшеліктері қарастырылады. 
 
 
 
ДЕВИАНТТЫ МІНЕЗ-ҚҦЛЫҚТЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ 
АСТАРЛАРЫ  
 
Ағыбаева С.Е.-психология магистрі ( Алматы қ-сы, ҚазмемқызПУ) 
 
Кейбір балалар мен жасҿспірімдердің мінез-қҧлқы отбасының, мектеп пен қоғамның 
нормативті  талаптарына  сҽйкес  келмей,  норманы  бҧзу  арқылы  ҿздеріне  кҿптеп  назар 
аудартып  жатады.  Бҧл  мінез-қҧлық  қабылданған  нормадан  ауытқу  деп  сипатталады,  кейбір 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
жағдайларда  қҧқықтық  нормаларды  бҧзуды  да  девиантты  деп  атап  жатады.  Олар  тҽртіп 
бҧзушылық,  қҧқық  бҧзушылық,  аутоагрессивті  мінез-қҧлық  болып  табылады.  Олар  ҿзінің 
пайда  болуына  байланысты  тҧлға  дамуындағы  ҽртҥрлі  ауытқулармен  жҽне  оған  ҽсерімен 
қамтылуы мҥмкін.  
Девиантты  мінез-қҧлық  ҽртҥрлі  формада  кҿрінгеніне  қарамастан,  олардың  барлығы 
бір-бірімен  тығыз  байланысты.  Ішімдік  ішу,  наша  қолдану,  агрессивті  мінез-қҧлық  тағы 
басқалар  бір  тҧтастықты  кҿрсетеді.  Жасҿспірімдердің  девиантты  мінез-қҧлқының  біреуін 
қолдануы оның басқа заттарды қолдануға  деген  мҥмкіндіктерін  жоғарылата тҥседі. Белгілі 
ҽлеуметтанушы И.А.Кон девиантты мінез-қҧлықты психикалық денсаулық, қҧқық, мҽдениет 
немесе мораль қалыптарының жалпы қабылданған қалыптардан ауытқыған ҽрекет жҥйелері 
ретінде қарастырады /1/.  
В.В.Трифонов зерттеулерінде  «девиантты мінез-қҧлықты жасҿспірім» анықтамасы 
– бҧл кҥнделікті педагогикалық ҽсерге кҿне бермейтін, ҿзіне ҥнемі қосымша уақыт бҿліп 
қарауды,  мҧғалімнің  ерік-жігерін,  кҥшін,  қажырлы  педагогикалық  еңбегін  қажетсінетін 
бала /2/.  
Ҽлеуметтануда  девиантты  мінез-қҧлықтың  шығу  тегі  Э.Дюркгеймнен  бастау  алады,  ал 
оны  жеке  ғылыми  бағыт  ретінде  Р.  Мертон  қарастырған.  Олардың  ҧсынып  отырған 
«аномия»  ҧғымы  нені  білдіреді?  Бҧл  ҧғымның  негізгі  шығу  тегін  ертедегі  ҽдебиет 
кҿздерінен  де  кездестіруге  болады.  «Кҿне  грек  тілінде  anomos  деген  «заңсыздық», 
«қалыпсыздық»,  «басқаруға  кҿнбейтін»  дегенді  білдіреді.  Осыған  байланысты  Р. 
Мертонның пікірлерін қарастырсақ.  
Р.  Мертон  ауытқымалы  мінез-қҧлықтың  себебі  адамдарда  бір  ерекше  қасиеттің 
барында емес, керісінше ҿздерінің тап болған ҽлеуметтік жағдайына қалыпты тҥрде жауап 
беруі нҽтижесінде пайда болады деген. Ҽлеуметтік кҿзқарас бойынша ауытқымалы мінез-
қҧлық  мҽдени  ҧмтылулары  мен  ҽлеуметтік  қҧрылымдық  қҧралдарды  олардың 
қанағаттандыруы арасындағы сҽйкессіздік.  
Р.Мертон  ҽлеуметтік  қҧрылымдағы  ҽлеуметтік  жағдайлары  ҽртҥрлі  адамдардың  мҽдени 
қҧндылықтар  мен  нормаларға  бейімделуіне  байланысты  ҿзінше  топтар  жіктемесін 
кҿрсеткен: 
1. конформдік тип  - қоғамдық  тҧрақтылықтың деңгейі  жоғары болған сайын бҧл  типтегі 
адамдардың  мҽдени  жҽне  ҧжымдық  қҧралдарға    сҽйкес  бейімделуі  кең  таралған.  Бҧл 
девиантты емес мінез-қҧлыққа жататын жалғыз тип. 
2.  инновациялық  тип  -  мҽдени  қҧндылықтардан,  тиым  салынған  ҽрекеттерден  аттап  жиі 
билік  пен  байлыққа  апаратын  жаңа  қҧралдарды  қолдану  яғни  инноватикалық  ҽрекеттің 
нҽтижесі кҿріне бастаса, ҽлеуметтік нормадан ауытқу да пайда болады. 
3.  рҽсімдеу  -  нақты  бір  мҽдениеттің  мақсатын  жоққа  шығарады,  бірақ  ҽлеуметтік 
қҧпталған  мақсаттарды  орындайды,  оларға  тҽн  қасиет  ҽрекетсіздік  немесе  білгілі  бір 
тҽртіп кҿлемінде ҽрекет ету тҽн. Негізгі мҽдени мақсаттардан бас тарту негізінде қауіптер 
мен қолайсыз жағдайлардан қашуға тырысады. 
4.  ретритизм  -  ҧжымдық  қҧралдардағы  мҽдени  мақсаттарды  жоққа  шығару.  Бҧл  типтегі 
адамдар  міндетті  тҥрде  қоғамдық  ортада  ҿмір  сҥреді,  бірақ  оған  қаңғыбастар,  қоғамнан 
аластатылғандар,  ішімдік  қолданылатындар,  наркомандар  жатпайды.  Мҧндай  типтегі 
адамдар ҧжымдықтан гҿрі жеке даралыққа бейім адамдар болады. 
5. бҥлік - адамдарды қоршаған ҽлеуметтік қҧрылымның шегінен шығуына апарады жҽне 
оларды  жаңа,  тҥрі  ҿзгерген  ҽлеуметтік  қҧрылымды  жасауға  итермелейді.  Бҧл  бар 
мақсаттар мен стандарттардан аластатылуға алып келеді. Сонымен қатар қҧндылықтардың 
асыра  бағалануымен    сипатталады.  Мҧндай  ҽлеуметтік  қҧрылым  аномияға  жҽне 
девиантты мінез-қҧлыққа ҽкеп соқтырады /3/. 
Кҿбінесе  девиантты  мінез-қҧлыққа  бейім  келетін  жасҿспірімдер.  Себебі 
жасҿспірімдік  кезең  -  ең  қиын,  ҽртҥрлі  бҧзақылықтардың  пайда  болатын  жҽне  сонымен 
қатар достық нормаларды игеруіне сҽтті кезең болып табылады. Кҿп жағдайда бҧл мінез-
қҧлық балалар мен жасҿспірімдердің ҿмірдің қиын жағдайына ҽсері болып табылады. Ол 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
ауру мен норманың шегінде тҧруы мҥмкін, сондықтан ол тек педагогтар тарапынан ғана 
емес, дҽрігерлер тарапынан да бағалануы тиіс. Мінез-қҧлықтағы ауытқудың пайда болуы 
сонымен  қатар  физикалық  дамудың  ерекшеліктерімен,  тҽрбиелеу  жағдайымен  жҽне 
ҽлеуметтік қоршаған ортаға да байланысты.  
Жоғарыда  атап  ҿткендей  девиантты  мінез-қҧлықтың  пайда  болуы  психологиялық 
ерекшеліктермен  де  қамтылуы  мҥмкін.  Жеткіншектердің  тҧлғалық  дамуында  жылдамдығы 
мен деңгейінің диспропорциясы кҿрінеді. Ҿзін ересек санау сезімі талаптың
 
басым болуына 
алып  келеді.    Эмоциялық  тҧрғадан  тҧрақсыз,  кҿңіл-кҥйі  ҿзгермелілігі  байқалады,  яғни 
кҿтеріңкі  кҿңіл-кҥйден  тез  арада  кҿңілдің  тҿмендеуі  тҥсуі  мҥмкін.  Тҧрақсыз  кҿңіл-кҥй  кҿп 
жағдайда ҧл балаларда 11-13 жас аралығында, қыз балаларда 13-15 жас аралығынла кҿрінеді. 
Осы жас кезінде анық қырсықтық та кҿрінеді. Ҥлкен жеткіншектерді ҿзбеттілік болуға деген 
қҧқықтары ойландырады, олар ҿмірден ҿз орындарын табуға тырысады. Қабілеттіліктерінің, 
қызығушылықтарының 
диферренциациясы 
жҥреді, 
дҥниетанымы 
қалыптасады, 
психосексуалды  бағдар  анықталады.  Дегенмен  осы  жаста  мақсатқа  бағыттылық  пен  ҿз 
дегенінде тҧру ҽлі де болса импульсивтілік жҽне тҧрақсыздықпен қатар жҥреді. Ҿзіне-ҿзі аса 
сенімділік  жҽне  бір  беткейлік    сезімталдылық  жҽне  ҿз  кҥшіне  деген  сенімсіздікпен  сҽйкес 
келеді. Осындай кҥйдегі балалар ҽртҥрлі ҽрекеттер  жасауға бейім келеді. 
Жасҿспірім  кезіндегі  дағдарыс  барлық  балаларда  кездеседі.  Кейбір  балалар 
дағдарстан  жеңіл  ҿтеді.  Ал  кейбіреулер  ҥлкен  қиындықпен  ҿтеді.  Психологиялық 
ауытқушылықтардың  алдын–алу  ҥшін  мектептерде  жасҿспірімдерге,  ата–аналарға 
арналған психологиялық дҽрістер оқылуы керек. Атап айтқанда: 

 
жасҿспірім кезеңінің ерекшелігі; 

 
жасҿспірімнің ―мен ‖ концепциясының қҧрылуы; 

 
жасҿспірім кезеңіндегі дағдарыстардың ерекшелігі; 

 
жасҿспірімдердің жыныстық жетілуі;  

 
еліктеу жҽне оның маңызы. 
Аталмыш кезеңдегі бала психологиясындағы ҿзгерістерге мҽн беріп психодиагностикалық 
ҽдістемелер  жҥргізіп,  дер  кезінде  кеңес  беріп  тҥзету  жаттығулары  арқылы  дер  кеінде 
кҿмек  беру  ҽр  психолог  маманның,  ҧстаздың,  қала  берді  ата-ананың  жҽне  тҽрбиешінің 
міндеті. 
Девиантты  мінез-қҧлық  ол  адамның  руханилық  жҽне  қҧндылық  бағыттары 
тҥзелмейінше ҿмір сҥреді. Ҽрбір адамның қҧндылығы қаншалықты барлығында емес, сол 
адамның барлық қҧндылықтарды қаншалықты игергендігіне байланысты.  Діни идеалдың 
ғылымилығының  ҽлсіреуіне  байланысты  жҽне  патриоттық  идеалдың  қалыптасуына 
байланысты қазіргі ҧрпақ бойында сенімсіздік қалыптасуда. Жасҿспірімдер мен балаларға 
отбасында, білім беру орындарында рухани тҽрбие беріліп, олардың бойында болашаққа, 
ҿз  кҥшіне  деген  нық  сенімділік  қалыптастырылса,  онда  олардың  ҽрекеттері  де  барынша 
жағымды  болар  еді.  Жоғарыдағы  балалар  мен  жасҿспірімдердің  ерекшеліктерін  есере 
отырып,  оларға  психологиялық,  педагогикалық  кҿмек  кҿрсету  біздің  басты  міндетіміз 
болмақ.  
 
ҼДЕБИЕТТЕР 
1.
 
Кон И. Психология старшеклассника. М., 1988 – 102 c.  
2.
 
Трифонов  В.В.  Подготовка  будущих  учителей  к  работе  с  трудными  учащимися.-
Алматы,1991 -131с. 
3.
 
Беляева Л.М. Отклоняющиеся поведение как социальное явление.-М., 1998 – 39 с. 
 
РЕЗЮМЕ 
В статье рассматриваются социально - психологические причины девиантного поведения, а 
также  пути их предупреждения.  
 

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің Хабаршысы  №6 2010. 
 
6
 
ТҤЙІНДЕМЕ 
Мақалада  девиантты  мінез-қҧлықтың  ҽлеуметтік-психологиялық  себептері,  сондай-ақ 
олардың алдын-алу жолдары қарастырылады.  
 

жүктеу/скачать 2,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: